ISSN 1425-4700 Nr indeksu 338168
BIULETYN CENTRUM DZIEDZICTWA PRZYRODY GÓRNEGO ŒL¥SKA CENA2 z³
Nr 46 ZIMA2006
E U R O P E J S K A S I E Æ E K O L O G I C Z N A – N A T U R A 2 0 0 0
44
33
Roœliny jednoliœcienne – liliowe (cz. 3)Liliopsida – Liliidae (3)
Wykopaliska paleontologiczne w Krasiejo- wie
Paleontological excavations in Krasiejów Paläontologische Ausgrabungen in Krasiejów
¯ubry w zagrodzie
European bisons in the enclosure Wiesente im Gehege
Mokrad³a antropogeniczne w Czêsto- chowskim Okregu Rudonoœnym
Anthropogenic swamps in the Czêstochowa Ore-Bearing Region
Anthropogenisches Sumpfgelände im erzhaltigen Umkreis von Czêstochowa
20 lat ¯ywieckiego Parku Krajobrazowego
The 20th anniversary of ¯ywiec Landscape Park 20 Jahre des ¯ywiec Landschaftsparkes
Perkoz dwuczuby na Górnym Œl¹sku
Podiceps cristatis in Upper Silesia Doppelhaubentaucher in Oberschlesien
W³adys³aw Szafer – w 120 rocznicê urodzin (II)
W³adys³aw Szafer – 120 anniversary of birth (II) W³adys³aw Szafer – zum 120 Geburtstag-Jubileum (II)
Kana³y hutnicze ostoj¹ ró¿norodnoœci bio- logicznej na Œl¹sku Opolskim
The metallurgic canals as biodiversity sites in Opole Silesia
Hüttenkanäle Erhhaltungsgebiet der biologischen Vielfalt in Schlesien bei Opole
Druk numeru dofinansowany ze œrodków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach
W NUMERZE ◆CONTENTS◆INHALT
55
66
88
1122
1144
1166
Fot. M. Szczepanek Kuropatwa
ROLA GEOBOTANIKI W OCHRONIE RÓ¯NORODNOŒCI BIOLOGICZNEJ
Pod takim tytu³em zosta³a zorganizowana w dniach 14 i 15 wrzeœnia 2006 r. przez Katedrê Geobotaniki i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach miêdzynarodowa konferencja poœwiêcona pamiêci Profesora Floriana Celiñskiego. W 5. rocznicê œmierci Profesora Celiñskiego, wieloletniego Kierownika Katedry Geobotaniki i Ochrony Przyrody, przyjecha³o do Katowic ponad 100 geobotaników – przyjació³ i badaczy szaty roœlinnej, tak z kraju jak i z zagranicy. Obecna by³a równie¿ ¿ona oraz córka i syn Profesora z rodzinami.
W czêœci naukowej konferencji zosta³y wyg³oszone 23 referaty oraz zaprezentowano 49 posterów. W referatach przegl¹dowych autorzy przedstawili zagadnienia dotycz¹ce: teoretycznych i metodycznych podstaw fitosocjologii (prof. S. Balcerkiewicz, UAM Poznañ), jej roli w ochronie przyrody (prof. H. Klama, ATH Bielsko-Bia³a), poz- nawczych i kulturowych aspektów badañ botanicznych na cmentarzach (prof. K. Jêdrzejko, ŒAM Katowice), problemów klasyfikacji roœlinnoœci ³¹kowej (prof. L. Kucharski, U£ £ódŸ), roli pó³naturalnych zbiorowisk nieleœnych w ochronie ró¿norodnoœci biologicznej (dr hab. B. Babczyñska-Sendek, UŒ Katowice), wykorzystania danych geobotanicznych do waloryzacji przyrodniczej (dr J. Parusel, CDPGS Katowice), zastosowania metod geoinformatycznych w analizie flory (mgr A. Rysiak, dr W. Sobolewski, UMCS Lublin). Profesor J. HereŸniak (Uniwersytet £ódzki) przypomnia³ o Jurajskim Parku Narodowym – œmia³ym i zobowi¹zuj¹cym dziedzictwie myœli Profesora Floriana Celiñskiego. Autorzy pozosta³ych referatów oraz posterów szczegó³owo przedstawili m.in. takie zagadnienia, jak: zmiany flory i roœlinnoœci, rozmieszczenie pionowe i poziome zbiorowisk roœlin- nych, zró¿nicowanie morfologiczne taksonów, wymar³e, gin¹ce i zagro¿one gatunki flory, ró¿norodnoœæ flory i roœlinnoœci oraz wp³yw na ni¹ antropopresji, gatunki inwazyjne, czynna ochrona gatunków i zbiorowisk roœlin- nych. Streszczenia referatów i posterów ukaza³y siê w materia³ach konferencyjnych.
W czêœci oficjalnej prof. S. Wika, Kierownik Katedry Geobotaniki i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach, przedstawi³ ¿ycie i dzie³o Profesora Celiñskiego, dokonano równie¿ ods³oniêcia Jego portretu i nadano Jego imiê sali seminaryjnej Katedry, któr¹ organizowa³. Wieczorem odby³a siê uroczysta kolacja, w czasie której przyjaciele, znajomi i wychowankowie Profesora dzielili siê swoimi wspomnieniami o nim.
W drugim dniu odby³y siê wycieczki terenowe do miejsc, które Profesor Celiñski bada³ przez wiele lat. By³y to wycieczki na Babi¹ Górê (prowadz¹cy: dr hab. J. Holeksa, dr J. Parusel, dr A. Uziêb³o)), do Parku Krajobrazo- wego "Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich (prowadz¹cy: dr A. B³oñska, dr A. Kompa³a-B¹ba, dr E. Sierka, dr G. WoŸniak, mgr A. Henel) i na Wy¿ynê Œl¹sko-Krakowsk¹ (prowadz¹cy: prof. S. Wika, dr hab. B. Babczyñska-Sendek, dr A. Baræ). Podstawowe informacje o tych obszarach wydano w formie ilus-
trowanego przewodnika. Jerzy B. Parusel
PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA
◆NATURE OF UPPER SILESIA
◆NATUR DES OBERSCHLESIEN
WW YY DD AA WW CC AA ::
Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska RR AA DD AA PP RR OO GG RR AA MM OO WW AA ::
Maria Z. Pulinowa (Przewodnicz¹ca), Jan Duda (Z-ca Przewodnicz¹cego),
Maciej Bakes, Joanna Chwo³a, Bogdan Gieburowski, Jan Holeksa, Barbara Kaszowska, Arkadiusz Nowak, Romuald Olaczek,
Jolanta Pra¿uch, Ma³gorzata Strzelec, Józef Œwierad KK OO LL EE GG II UU MM RR EE DD AA KK CC YY JJ NN EE ::
Jerzy B. Parusel (redaktor naczelny), Katarzyna Rostañska (sekretarz redakcji), Renata Bula, Jan Duda, Maria Z. Pulinowa OO PP RR AA CC OO WW AA NN II EE GG RR AA FF II CC ZZ NN EE ::
Joanna Chwo³a AA DD RR EE SS RR EE DD AA KK CC JJ II ::
Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska ul. œw. Huberta 35, 40-543 Katowice tel./fax: 032 201 18 17, 032 209 50 08, 032 609 29 93 e-mail: cdpgs@cdpgs.katowice.pl; http: //www.cdpgs.katowice.pl
RR EE AA LL II ZZ AA CC JJ AA PP OO LL II GG RR AA FF II CC ZZ NN AA ::
VERSO, Katowice
AA UU TT OO RR ZZ NN AA KK UU GG RR AA FF II CC ZZ NN EE GG OO WW YY DD AA WW CC YY ::
Katarzyna Czerner-Wieczorek
Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska zosta³o powo³ane Zarz¹dzeniem Nr 204/92 Wojewody Katowickiego z dnia 15 grudnia 1992 r. do badania, dokumentowania i ochrony oraz prognozowania stanu przyrody Górnego Œl¹ska.
Z dniem 1 stycznia 1999 r. Centrum jest samorz¹dow¹ jednostk¹ bud¿etow¹, przekazan¹ województwu œl¹skiemu Rozporz¹dze- niem Prezesa Rady Ministrów z dnia 25 listopada 1998 r.
WWAARRUUNNKKII PPRREENNUUMMEERRAATTYY
Przyroda Górnego Œl¹ska ukazuje siê w cyklu czterech pór roku.
Zamówienia na prenumeratê indywidualn¹ i zbiorow¹ biuletynu przyj- muje Poczta Polska. Bie¿¹ce numery mo¿na nabyæ w kioskach RUCHU S.A. Sprzeda¿ archiwalnych i bie¿¹cych numerów prowadz¹ nastê- puj¹ce instytucje: Ksiêgarnia ORWN PAN w Katowicach, Muzeum Œl¹- skie w Katowicach, Muzeum Górnoœl¹skie w Bytomiu, Muzeum Górni- ctwa Wêglowego w Zabrzu, Muzeum Œl¹ska Opolskiego w Opolu oraz Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wroc³awskiego we Wroc³awiu. Biule- tyn mo¿na tak¿e zaprenumerowaæ w Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska. Warunkiem przyjêcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia wp³aty na konto: Kredyt Bank PBI S.A. II/O Katowice, nr rach. 37 15001445 1214400344180000.
Zamówione egzemplarze przesy³ane bêd¹ poczt¹ zwyk³¹; mo¿na je tak-
¿e odebraæ w biurze Centrum. Cena jednego egzemplarza wynosi 2 z³.
WWSSKKAAZZÓÓWWKKII DDLLAA AAUUTTOORRÓÓWW
Biuletyn Przyroda Górnego Œl¹ska jest wydawnictwem przeznaczonym do publikacji oryginalnych prac, krótkich komunikatów i artyku³ów przegl¹dowych o przyrodzie Górnego Œl¹ska – jej bogactwie i ró¿- norodnoœci, stratach, zagro¿eniach, ochronie i kszta³towaniu, struk- turze i funkcjonowaniu, a tak¿e o jej badaczach, mi³oœnikach i nauczy- cielach oraz postawach cz³owieka wobec przyrody. Preferujemy teksty oryginalne, o objêtoœci 1-4 stron standardowego maszynopisu. Zdjê- cia przyjmujemy w postaci analogowej lub cyfrowej (minimalny roz- miar 10x15 cm i rozdzielczoœæ 300 dpi). Ilustracje prosimy numerowaæ i osobno do³¹czyæ opis. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania niezbêdnych zmian treœci artyku³ów bez naruszania zasadniczych myœli autora oraz zmiany tytu³u. Nades³anych maszynopisów redakcja nie zwraca. Publikowanie nades³anego tekstu w innych wydawnictwach autor powinien uzgodniæ z redakcj¹. Dopuszcza siê przedruki za zgod¹ autora i wydawcy. Za treœæ artyku³ów odpowiedzialnoœæ ponosz¹ autorzy. Prawa autorskie do zamieszczonych w biuletynie artyku³ów i zdjêæ s¹ zastrze¿one, ich reprodukcja jest mo¿liwa jedynie za pisemn¹ zgod¹ redakcji. Wydawca prosi autorów o za³¹czenie nastêpuj¹cych danych: stopieñ naukowy, miejsce pracy, krótki opis dorobku i zakres zainteresowañ.
Autor otrzymuje dwa egzemplarze numeru bezp³atnie.
Pogl¹dy wyra¿one na ³amach biuletynu s¹ pogl¹dami autorów i niekoniecznie odzwierciedlaj¹ punkt widzenia wydawcy.
NAK£AD: 2000 egzemplarzy Zajrzyj na stronê www.przyroda.katowice.pl Nr 46/2006
„...Pracujcie niestrudzenie dla ratowania tego, co ukochaliœcie... Pouczajcie o tym, ¿e idea ochrony przyrody jest ide¹ na wskroœ demokratyczn¹, gdy¿ chroni ona skarby przyrody dla ca³ego spo³eczeñstwa... Przez poznanie i ochronê przyrody – do jej ukochania – oto nasze has³o!”
W³adys³aw Szafer (Chroñmy przyrodê ojczyst¹, Nr 1, 1945)
Z I M A
◆◆W I N T E R
◆◆W I N T E R
ŒWIAT ROŒLIN
W
odcinku tym kontynuujemy omawianie przedstawicieli rodziny storczykowatych. Poprzednio poznaliœmy trzy gatunki bezzieleniowych saprofitów, wystêpuj¹cych w naszym regionie. Oma- wiane poni¿ej gatunki s¹ samo¿ywnymi roœlinami zielonymi, aczkolwiek czêsto korzystaj¹ we wczesnych fazach rozwoju z symbiozy z grzybami.Niew¹tpliwie najpiêkniejszym ze stor- czykowatych jest obuwik pospolity. Wbrew jednak swej nazwie gatunkowej, wystêpu- je rzadko w cienistych lasach liœciastych:
w buczynach i gr¹dach. Wytwarza du¿e kwiaty o rozdêtej bucikowato, ¿ó³tej war-
¿ce i brunatnopurpurowych pozosta³ych p³atkach okwiatu. Kruszczyk rdzawoczer- wony o brudno purpurowych kwiatach zebranych w szczytowe, luŸne grono, wys- têpuje doœæ czêsto w lasach szpilkowych, liœciastych i w zaroœlach. Znacznie rzadziej spotykane s¹ na wilgotnych ³¹kach i tor- fowiskach kruszczyk b³otny o brunatnych p³atkach zewnêtrznych i wewnêtrznych bladoró¿owych oraz kruszczyk szerokolist- ny o p³atkach zielonych lub purpurowo nabieg³ych. Bia³e kwiaty maj¹ bu³awniki:
bu³awnik wielkokwiatowy (o liœciach jajo- watych) i bu³awnik mieczolistny (o liœ- ciach lancetowatych); oba wystêpuj¹ w la- sach liœciastych i w zaroœlach. Listera jajowata ma jedn¹ parê jajowato eliptycz- nych liœci i luŸne grono drobnych, zielonych kwiatów; wystêpuje w lasach liœciastych oraz na ³¹kach. Podobne kwiatostany o skrêconej osi i kwiatach bia³ych, skierowanych jednostron- nie, maj¹: krêczynka jesienna, spotykana rzad- ko na ³¹kach i pastwiskach w górzystej czêœci Górnego Œl¹ska oraz tajê¿a jednostronna, rosn¹ca w lasach œwierkowych. Ozdob¹ ³¹k i la- sów jest podkolan bia³y o pêdzie kwiatosta- nowym do pó³ metra wysokim z 2-3 liœæmi
w dolnej czêœci i szczytowym gronem bia³ych kwiatów. W po³udniowej czêœci regionu roœnie podkolan zielonawy, znacznie rzadszy od po- przedniego. Wyd³u¿ony, groniasty kwiatostan z³o¿ony z ró¿owych kwiatów ma gó³ka d³ugo- ostrogowa, spotykana na ³¹kach i w murawach.
Kuku³ka bzowa jest nisk¹ roœlin¹, rosn¹c¹ na suchych ³¹kach i w œwietlistych lasach. Ma sku- piony kwiatostan, z³o¿ony z ¿ó³tych lub czer- wonopurpurowych kwiatów. Kuku³ka szero-
kolistna ma liœcie purpurowo plamiste, walcowaty kwiatostan z³o¿ony z pur- purowych kwiatów; jest czêstym sk³a- dnikiem naszych ³¹k. W wilgotnych lasach liœciastych i w zaroœlach spotyka siê kuku³kê Fuchsa o kwiatach bladoró¿o- wych z charakterystycznym ciemnofiole- towym wzorem na trójdzielnej war¿ce.
Natomiast doœæ rzadko, na torfowiskach i podmok³ych ³¹kach znaleŸæ mo¿na ku- ku³kê plamist¹. Storczyca kulista wystê- puje w górzystej czêœci Górnego Œl¹ska, na
³¹kach i w murawach. Jej bladoró¿owe kwiaty skupione s¹ na szczycie doœæ wyso- kiego pêdu w zbity, sto¿kowato kulisty kwiatostan.
W przeciwieñstwie do kuku³ek, stor- czyki w³aœciwe maj¹ bulwy niepodzielone.
S¹ one sk³adnikami ³¹k. Rzadkimi s¹ stor- czyk samczy i storczyk trójzêbny, czêstym natomiast sk³adnikiem ³¹k jest storczyk mêski o kwiatach ró¿owo czerwonych.
Kwiaty ¿ó³te posiada storczyk blady, spo- tykany w lasach liœciastych i zaroœlach w po³udniowej czêœci regionu. KoŸlaczek sto¿kowaty, o pêdzie kwiatostanowym do pó³ metra wysokim, posiada zbity kwia- tostan, z³o¿ony z czerwonych kwiatów;
niegdyœ rós³ na górze Tu³ ko³o Cieszyna.
Lipiennik Loesela ma rozproszone stano- wiska na torfowiskach i podtorfionych
³¹kach. Ma luŸny, kilkukwiatowy kwiato- stan, z³o¿ony z kwiatów bia³awo zielonych.
Innymi gatunkami, wystêpuj¹cymi na torfo- wiskach s¹: wyblin jednostronny o 1-3 liœciach u nasady ³odygi, zakoñczonej wyd³u¿onym gronem ma³ych, ¿ó³tozielonych kwiatów oraz w¹tlik b³otny posiadaj¹cy ³odygê o wysokoœci do 20 cm, zakoñczon¹ kwiatostanem z³o¿onym z ¿ó³tych kwiatów.
Wszystkie gatunki z rodziny storczykowa- tych s¹ roœlinami prawnie chronionymi.
ROŒLINY JEDNOLIŒCIENNE – LILIOWE (cz. 3)
Krzysztof Rostañski (Katowice)
Zdjêcia A. Rostañski
Fot. W. Mikler
Obuwik pospolity
Storczyca kulista Kuku³ka bzowa
Listera jajowata Kruszczyk rdzawoczerwony Gó³ka d³ugoostrogowa Podkolan bia³y
PRZYRODA NIEO¯YWIONA
W
drugiej po³owie lat 80. w odkrywkowej kopalni i³u w Krasiejowie w wojewódz- twie opolskim znaleziono fragmenty koœci me- zozoicznych krêgowców. W 1993 r. o odkryciu dowiedzieli siê paleontolodzy z Instytutu Paleo- biologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.W trakcie wstêpnych badañ, prowadzonych w latach 90., zlokalizowali pok³ad i³u obfituj¹cy w skamienia³oœci i wydobyli wiele niekomplet- nych szcz¹tków ziemnowodnych p³azów i ga- dów pochodz¹cych z drugiej po³owy okresu triasowego (sprzed ok. 225 milionów lat).
W wyniku tych poszukiwañ stwierdzono, ¿e krasiejowskie i³y obfituj¹ w interesuj¹ce skamie- nia³oœci. Odnalezienie i wydobycie wszystkich okazów przekracza³o jednak mo¿liwoœci nie- wielkiej grupy badaczy, dlatego w 2000 r. zorga- nizowano wykopaliska na du¿¹ skalê z udzia³em studentów wydzia³ów przyrodniczych z kilku polskich uczelni. Zosta³y one opisane w artykule Miros³awa i Rafa³a Syniawów, (zob. Przyroda Górnego Œl¹ska 22/2000).
Prace poszukiwawcze w latach 90. i na po- cz¹tku 2000 r. prowadzono w warstwie szaro- czerwonego wapnistego i³u o mi¹¿szoœci ok. 1 m, po³o¿onej 8 m poni¿ej otaczaj¹cych odkrywkê terenów. Utworzy³a siê ona na dnie s³odkowod- nego rozlewiska, które w drugiej po³owie okresu triasowego zajmowa³o obszar œrodkowej Europy.
Brzeg tego zbiornika znajdowa³ siê wówczas niedaleko na po³udnie od Krasiejowa; by³a tam delta rzeki nanosz¹cej do jeziora du¿e iloœci osadów. Ca³kowita gruboœæ pok³adu i³ów, do nie- dawna wydobywanych przemys³owo na po- trzeby produkcji cementu, wynosi kilkadziesi¹t
metrów. Skamieliny znajduj¹ siê tylko w niektórych jej warstwach, gdy¿ w osadach o kwaœnym odczynie koœci zwykle ulegaj¹ rozpuszczeniu.
Zdaniem badaczy zachowanie ich by³o mo¿liwe dopiero wówczas, gdy rzeka w wy¿szym biegu zaczê³a erodowaæ pod³o¿e zbudowane ze ska³ wapiennych. Dop³yw jonów wapnia zabezpieczy³ przed rozk³a- dem szcz¹tki krêgowców w osadzie;
wokó³ niektórych koœci utworzy³y siê tzw. konkrecje – twarde wapienne otoczki, trudne do usuniêcia podczas preparacji okazów.
W tej warstwie znajduje siê g³ównie szcz¹tki wielkich wodnych p³azów – metopozaurów, i krokodylopodobnych gadów – fitozaurów, które ¿y³y w póŸnotriasowym rozlewisku.
P³askie czaszki metopozaurów o d³ugoœci 30-50 cm to najczêœciej spotykane du¿e skamienia-
³oœci. Cechuj¹ je oczodo³y przesuniête ku przed- niej krawêdzi. Inne czêœci szkieletu tych p³azów – krêgi, koœci koñczyn oraz pokryte charak- terystyczn¹ rzeŸb¹ obojczyki i miêdzyobojczyki – s¹ równie powszechne, ale wystêpuj¹ poje- dynczo; szkielet metopozaurów prawdopodob- nie ³atwo siê rozpada³. Nieco rzadziej spotyka siê szcz¹tki fitozaurów – w latach 90. wydobyto m.in. kilka czaszek o charakterystycznie wyd³u-
¿onych szczêkach oraz niemal kompletny szkie- let m³odego osobnika. Na pocz¹tku wykopalisk prowadzonych w roku 2000 znaleziono te¿
najwiêkszy, jak dot¹d, fragment szkieletu fitozaura. By³a to tylna czêœæ krêgos³upa z mie- dnic¹, maj¹ce ponad 1 m d³ugoœci; ca³y osobnik za ¿ycia mierzy³ zapewne 3-4 m. Wydobycie tego okazu kosztowa³o badaczy wiele wysi³ku.
Rok wczeœniej w pobli¿u tego miejsca wydobyto zestaw krêgów szyjnych nale¿¹cych prawdopo- dobnie do tego samego osobnika.
Wkrótce po rozpoczêciu prac w lecie 2000 roku stwierdzono, ¿e skamienia³oœci wystêpuj¹ te¿ w warstwie i³u po³o¿onej ok. 7 m ponad poziomem ze szcz¹tkami zwierz¹t wodnych.
Pok³ad ten powsta³ wtedy gdy brzeg zbiornika przesun¹³ siê na pó³noc, a na miejscu jeziora pojawi³a siê delta rzeki, w której osadach gro- madzi³y siê czêœciowo roz³o¿one szcz¹tki zwierz¹t l¹dowych, nanoszone przez wody powodziowe. Metopozaury i fitozaury, zwi¹zane
g³ównie ze œrodowiskiem jeziornym, s¹ tu nie- liczne, dominuj¹ jednak pozosta³oœci p³azów i ga- dów l¹dowych, których pojedyncze koœci znaj- dywano z rzadka na dolnym poziomie koœcio- noœnym.
W górnej warstwie najliczniejsze s¹ szcz¹tki aetozaurów – roœlino¿ernych gadów, odleg³ych krewnych fitozaurów. Cia³o tych zwierz¹t chroni³y rzêdy prostok¹tnych tarczek pokry- tych charakterystycznym ornamentem. Masy- wne koœci aetozaurów znajdowano w wielkich nagromadzeniach, w których nieraz wymiesza- ne by³y szcz¹tki kilku osobników.
Przeœladowc¹ aetozaurów by³ zapewne wiel- ki drapie¿nik – teratozaur, czworono¿ny gad z grupy rauizuchów. Fragment czaszki i krêgo- s³upa tego zwierzêcia odkryto przez przypadek w pó³nocnej œcianie wyrobiska 1 m powy¿ej dol- nej warstwy koœcionoœnej. Pojedyncze masywne zêby znajdowano ju¿ wczeœniej na obu g³ównych poziomach. Najwa¿niejszym wydarzeniem se- zonu 2000 r. by³o odkrycie nowego gatunku nie- wielkiego dwuno¿nego gada z linii ewolucyjnej dinozaurów, jednego z najstarszych na œwiecie.
Kilka niekompletnych szkieletów i wiele poje- dynczych koœci tego roœlino¿ercy o delikatnej budowie wykopano w górnej warstwie koœcio- noœnej. Zosta³ nazwany silezaurem, a jego na- ukowy opis ukaza³ siê w 2003 r. na ³amach fachowego czasopisma „Journal of Vertebrate Paleontology”.
Prace wykopaliskowe w lecie 2001 r. sku- pi³y siê wy³¹cznie na dolnym poziomie poszuki- wawczym, gdzie wyznaczono obszar o wymia- rach 8 na 20 m – miejsce planowanej ekspozy- cji skamienia³oœci in situ. Zgodnie z umow¹
WYKOPALISKA PALEONTOLOGICZNE W KRASIEJOWIE
Micha³ Brodacki (Warszawa)
Ods³anianie rozleg³ego nagromadzenia koœci
Krêgi szyjne fitozaura Koœæ ramieniowa aetozaura Czaszka i fragmenty ¿uchwy fitozaura
Zdjêcia K. Pierzgalski
Fragment terenu wykopalisk. W tle widoczne wyrobisko kopalni i³u
ŒWIAT ZWIERZ¥T
z w³adzami gminy po zakoñczeniu sezonu wykopaliskowego mia³ w tym miejscu stan¹æ pawilon muzealny, w którym mo¿na by³oby ogl¹daæ ods³oniête skamienia³oœci. Budowê tego obiektu rozpoczêto dopiero na wiosnê 2005 r., a do tego czasu w tym miejscu sta³a prowizo- ryczna konstrukcja foliowa.
Podczas oczyszczania obszaru przysz³ej ekspozycji natrafiono na dwie doskonale zacho- wane czaszki kapitozaurów – wielkich p³azów, odleg³ych krewnych metopozaurów. Prowadzi³y one bardziej l¹dowy tryb ¿ycia, zapewne czatu- j¹c na ofiary w przybrze¿nej roœlinnoœci. ¯uchwy i pojedyncze koœci czaszki tych zwierz¹t znaj- dowano ju¿ rok wczeœniej w gór-
nym pok³adzie.
W 2002 r. wykopaliska prowa- dzono zarówno na dolnym, jak i na górnym poziomie koœcionoœnym.
Poszukiwano tu drobnych skamie- nia³oœci, które napotykano ju¿
w poprzednich sezonach – by³y to m.in. zêby i ³uski ryb, liczne oœród- ki s³odkowodnych ma³¿ów, odciski
liœci i ga³¹zki roœlin. Do najciekawszych znalezisk nale¿a³y koœci czaszki i krêgi szyjne niewielkich gadów przypominaj¹cych wygl¹dem jaszczurki;
dostrze¿enie w skale takich okazów wymaga³o sporej spostrzegawczoœci. Cennym znaleziskiem by³a te¿ dobrze zachowane ga³¹zka roœliny igla- stej, bowiem szcz¹tki roœlinne w Krasiejowie zachowuj¹ siê na ogó³ s³abo. Niespodziewanym odkryciem by³ odcisk pancerza stawonoga przypominaj¹cego pokrojem kraba, nale¿¹cego do wymar³ej obecnie grupy skorupiaków.
W 2002 r. zakoñczy³ siê trzyletni okres wy- kopalisk finansowanych przez w³aœciciela kopal- ni w Krasiejowie – spó³kê Góra¿d¿e Cement
S.A. Podsumowaniem dokona- nych w tym okresie odkryæ by³o otwarcie na wiosnê 2003 r. wys- tawy w Muzeum Ewolucji Insty- tutu Paleobiologii w Pa³acu Kul- tury i Nauki w Warszawie, na której mo¿na ogl¹daæ czêœæ zna- lezisk oraz dioramy z rekon- strukcjami triasowych zwierz¹t naturalnej wielkoœci. W budynku starej szko³y w Krasiejowie urz¹dzono niewielkie muzeum, w którym wystawiono czêœæ okazów. Latem 2006 r. zakoñczono budowê pawilonu ekspozy- cyjnego na terenie wykopalisk; docelowo, oprócz skamienia³oœci, maj¹ siê tam znaleŸæ rea- listyczne rekonstrukcje zwierz¹t, podobne do tych w Muzeum Ewolucji.
Od 2003 r. wykopaliska w Krasiejowie prowadzi tak¿e Uniwersytet Opolski, na którym utworzono Pracowniê Paleobiologii. Dolna warstwa koœcionoœna bêdzie prawdopodobnie eksplorowana jeszcze przez wiele lat.
K
iedy w roku 1865 ksi¹¿ê Jan Henryk XI von Pless sprowadzi³ do Lasów Pszczyñ- skich cztery ¿ubry z Bia³owie¿y, mia³y one staæ siê szczególn¹ atrakcjê s³ynnych ksi¹¿êcych polo- wañ. Nikt nie domyœla³ siê, ¿e po kilkudziesiêciu latach pszczyñskie stado odegra kluczow¹ rolê w procesie restytucji, czyli odtwarzania tego gatunku.W roku 1919 ¿ubry w stanie wolnym wyginê³y. Kiedy rozpoczêto prace, maj¹ce na celu uratowanie tego gatunku od zag³ady, w Lasach Pszczyñskich ¿y³y jeszcze dwa byki i jedna starsza wiekiem krowa. Szczêœliwie dochowa³a siê ona potomstwa, a jej wnuk Plisch po przewiezieniu do Bia³owie¿y zosta³ ojcem kilkudziesiêciu m³odych ¿ubrów. Dziœ, kiedy œwiatowa populacja liczy oko³o trzech tysiêcy ¿ubrów, wiemy, ¿e 75%
jej genów pochodzi od ¿ubrów pszczyñskich.
Ksi¹¿êca hodowla przetrwa³a dwie wojny i trzy powstania œl¹skie. Dziœ rozwija siê pomyœl- nie, czego dowodem s¹ rodz¹ce siê ka¿dego roku m³ode ¿ubry. Jest to efekt ci¹g³ych starañ o za- pewnienie ¿ubrom dobrych warunków byto- wych, zachowanie ich naturalnego œrodowiska oraz zabezpieczenie przed ewentualnymi cho- robami.
Przez d³ugie lata te wspania³e zwierzêta mieszka³y w g³êbi lasu, i choæ wszyscy wiedzieli,
¿e tu s¹ to tylko nielicznym uda³o siê z nimi spotkaæ. Dziœ chcemy, aby efekt pracy wielu ludzi – leœników, weterynarzy, zoologów – by³ dobrem wspólnym powszechnie dostêpnym.
Ten cel przyœwieca³ idei powstania Oœrodka Edukacji Ekologicznej „Pszczyñskie ¯ubry” przy Nadleœnictwie Kobiór. Przez ponad dwa lata trwa³y prace przy jego budowie; dziœ zaprasza on wszystkich, którzy chc¹ zobaczyæ króla polskich
puszcz. Oœrodek zajmuje powierzchniê 16 ha, znajduj¹ siê tu:·
• zagroda hodowlana dla ¿ubrów linii pszczyñskiej o powierzchni 10 ha, obejmuj¹ca
³¹kê i stary drzewostan bukowo-sosnowy;
mieszkaj¹ tu ¿ubry, których rodowód wywodzi siê bezpoœrednio od ich sprowadzonych do La- sów Pszczyñskich przodków; mimo wieloletniego krzy¿owania wsobnego s¹ to najzdrowsze ¿ubry w Polsce, a ich izolacja od reszty stada pozwoli zachowaæ tê liniê od zag³ady – zarówno jako
¯UBRY W ZAGRODZIE
Izabela Pigan (Nadleœnictwo Kobiór, Kobiór)
s. 12.
Czaszka metopozaura od strony podniebienia Czaszka metopozaura od strony podniebienia Czaszka metopozaura od strony górnej
Zagroda hodowlana ¿ubrów linii pszczyñskiej w Oœrodku Edukacji Ekologicznej w Jankowicach
Fragment ¿uchwy i obojczyk metopozaura Fragment ¿uchwy metopozaura Obojczyk metopozaura
Fot. J.B. Parusel
PRZYRODA I TECHNIKA
P
roblematyka szeroko ro- zumianych obszarów pod- mok³ych dotychczas podejmo- wana by³a przez wiêkszoœæ badaczy jedynie w zakresie terenów bagiennych pocho- dzenia naturalnego. Istniej¹ jednak liczne obiekty tego typu powstaj¹ce w warunkach silnej antropopresji na obsza- rach znacznie przekszta³co- nych przez dzia³alnoœæ cz³owie- ka. Do takich obszarów nale¿y Czêstochowski Okrêg Rudo- noœny, którego œrodowisko przy- rodnicze jest znacznie prze- kszta³cone w wyniku prowa- dzonej tu ju¿ od XIV wieku eksploatacji rud ¿elaza. Dopro- wadzi³a ona do powstania licz- nych antropogenicznych form rzeŸby, zarówno wypuk³ych,jak i wklês³ych. Formy wklês³e (wyrobiska oraz niecki osiadania) determinuj¹ mo¿liwoœæ pow- stania interesuj¹cych i cennych obiektów hyd- rograficznych, jakimi s¹ obszary podmok³e, czy w wê¿szym rozumieniu mokrad³a.
Na obszarze Czêstochowskiego Okrêgu Rudonoœnego istnieje wiele tego typu obiektów;
w niniejszym artykule przedstawiono tylko kilka z nich, zlokalizowanych w granicach admi- nistracyjnych miasta Czêstochowa. Podany krótki opis charakteryzowanych obiektów doty- czy ich aspektów hydrologicznych, ze szczegól- nym uwzglêdnieniem prawdopodobnej genezy mis w których powsta³y. Omówiono tak¿e
g³ówne zagro¿enia tych cennych przyrod- niczo obszarów. Roœlinnoœæ opisywanych terenów podmok³ych zosta³a ju¿ opisana we wczeœniejszych opracowaniach (zob.
Ko³odziejek J. 2001. Roœlinnoœæ ³¹kowo- bagienna na górniczo zniekszta³conych obszarach Czêstochowskiego Okrêgu Ru- donoœnego. Wydawnictwo Uniwersytetu
£ódzkiego, £ódŸ).
Pierwszy z analizowanych obiektów zlokalizowany jest w pobli¿u po³udniowo- zachodniej granicy Czêstochowy, na po-
³udnie od skrzy¿owania ulic Szybowej oraz
Drucianej. Mokrad³o ist- nieje w zarastaj¹cym i za- torfionym po³udniowym fragmencie sztucznego zbio- rnika wodnego, który pow- sta³ najprawdopodobniej w wyrobisku poeksploata- cyjnym. Œwiadcz¹ o tym liczne kopce materia³u p³on- nego niedu¿ej wysokoœci, otaczaj¹ce misê jeziorn¹ od strony zachodniej, po³u- dniowej oraz wschodniej.
Czêœæ po³udniowa opisy- wanego zbiornika jest zna- cznie p³ytsza od pozosta³ych i zarasta roœlinnoœci¹ hydro- filn¹, przy czym rozwija siê tutaj doœæ dobrze wyk- szta³cona warstwa mszaków, wkracza tu równie¿ szuwar trzcinowy. Ciekawym zjawi- skiem jest wystêpowanie dwóch nieznacznie tylko zaroœniêtych oczek wodnych, które w ok- resach ni¿szych stanów wody nie posiadaj¹ bezpoœredniego po³¹czenia z g³ównym akwen- em zbiornika. Podstawowym zagro¿eniem dla dalszego istnienia tego interesuj¹cego terenu podmok³ego jest coroczne wiosenne wypalanie
traw, które mo¿e prowadziæ do niszczenia roœ- linnoœci bagiennej porastaj¹cej strefy brzegowe zbiornika oraz po³udniow¹ czêœæ zabagnion¹.
Dodatkowym zagro¿eniem jest eutrofizacja zbiornika w wyniku wykorzystania przez wêd- karzy oraz przekszta³cenie jego czêœci w nie- legalne wysypisko odpadów komunalnych.
W niedu¿ej odleg³oœci od poprzednio charakteryzowanego obiektu znajduj¹ siê dwa kolejne tereny bagienne, po³o¿one na po³udnie od poprzednio opisanego mokrad³a, po obu stronach drogi bêd¹cej przed³u¿eniem ulicy Szybowej. Poroœniête s¹ one szuwarami trzci-
MOKRAD£A ANTROPOGENICZNE
W CZÊSTOCHOWSKIM OKRÊGU RUDONOŒNYM*
Tadeusz Molenda (Uniwersytet Œl¹ski, Sosnowiec), Tomasz Parusel (Mys³owice)
Oczko wodne przy zbiorniku w pobli¿u skrzy¿owania ulic Szybowej i Drucianej
Zbiornik wodny przy skrzy¿owaniu ulic Szybowej i Drucianej
Lokalizacja obiektów hydrogaficznych
Mokrad³o w zag³êbieniu miêdzy ha³dami przy ulicy Szybowej
PRZYRODA I TECHNIKA
nowymi, rozwijaj¹cymi siê w p³ytkich zag³êbie- niach o genezie wyrobiskowej. Niecki te oto- czone s¹ niewielkiej wysokoœci ha³dami mate- ria³u p³onnego, poroœniêtymi najczêœciej roœlin- noœci¹ drzewiast¹ i krzewiast¹. Interesuj¹ca z punktu widzenia hydrologicznego jest okre- sowoœæ wystêpowania stagnuj¹cej wody. W ok- resie jesienno-zimowym obiekty te odznacza³y siê zupe³nym brakiem wyczuwalnej wody w po-
d³o¿u, natomiast na wiosnê stanowi³y niewiel- kich rozmiarów zbiorniki wodne. Kêpy roœlin- noœci mszystej pozostawa³y wynurzone mimo nasycenia wod¹ w znacznym stopniu. Z powo- du wypalania traw w okresie wiosennym obyd- wa opisywane mokrad³a nara¿one s¹ nie tylko na ogromne zniszczenia roœlinnoœci otaczaj¹cej, ale tak¿e na czêœciow¹ lub nawet ca³kowit¹ dewastacjê szuwarów porastaj¹cych te obiekty.
Niewielki fragment jednego z nich, le¿¹cy bezpoœrednio w s¹siedztwie drogi gruntowej, jest tak¿e czêœciowo zasypany odpadami. Istot- nym natomiast zagro¿eniem dla istnienia pozos- ta³ych podobnych obiektów w najbli¿szym otoczeniu jest budowa planowanej autostrady A1. Cech¹ charakterystyczn¹ terenów otaczaj¹- cych opisywane mokrad³a jest wystêpowanie podobnych obszarów podmok³ych praktycznie w ka¿dym zag³êbieniu miêdzy ci¹gami ha³d, kopców i grzêd materia³u p³onnego, co stwarza specyficzny lokalny krajobraz zarówno tej czêœ- ci Czêstochowy, jak i miejscowoœci otacza- j¹cych.
Kolejny z charakteryzowanych obiektów jest zespo³em czterech zarastaj¹cych lub ca³ko-
wicie zaroœniêtych zbiorników wodnych, otaczaj¹cych cen- tralnie po³o¿on¹, doœæ wysok¹ ha³dê wraz z otaczaj¹cymi je w wiêkszoœci podmok³ymi
³¹kami. Zachodni¹ granicê opisywanego zespo³u stanowi granica administracyjna mias- ta Czêstochowa, a zbiorniki wchodz¹ce w jego sk³ad zlo- kalizowane s¹ na pó³noc od ulicy Leœnej w dzielnicy Skorki, przy granicy z gmin¹ Konopiska. Zarastaj¹ce zbiorniki wodne powsta³y w wyniku wype³nienia wod¹ niecek osiadania, tylko jeden z nich – odznaczaj¹cy siê pod³u¿nym kszta³tem – jest prawdopodobnie pozosta³oœci¹ rowu odwadniaj¹cego. Geneza niecek zwi¹zana jest najpewniej z prowadzon¹ w tym miejscu stosunkowo p³ytk¹ eksploatacj¹ podziemn¹, o czym mo¿e œwiadczyæ obecnoœæ
ha³dy materia³u p³onnego oraz brak tego mate- ria³u w bezpoœrednim s¹siedztwie brzegów zbiorników. Charakteryzowany zespó³ obiektów jest przyk³adem postêpuj¹cej sukcesji roœlinnoœ-
ci wodnej w strefach brzegowych zbiorników, czego efektem koñcowym jest ca³kowite ich zaroœniêcie, wyp³ycenie oraz zl¹dowacenie.
Zbiornik pó³nocno-zachodni odznacza siê ca³kowitym wype³nieniem misy mi¹¿szymi osadami jeziornymi oraz zwartym pokryciem przez szuwar trzcinowy. Zespó³ opisywanych zbiorników stanowi ostojê dla licznych przed- stawicieli ptaków wodno-b³otnych oraz p³azów.
G³ównym zagro¿eniem dla dalszego istnienia charakteryzowanego obiektu jest budowa auto- strady A1. Wraz z rozpoczêciem prac budowla- nych na tym odcinku nale¿y liczyæ siê z ca³kowi- ta likwidacj¹ tego mokrad³a.
Ostatnim z opisywanych obiektów jest za- rastaj¹cy zbiornik wodny oraz s¹siaduj¹ce z nim mokrad³o o charakterze grzêzawiska, le¿¹ce w rejonie czêœci po³udniowej nieczynnej kopal- ni ¿elaza „Barbara” (na zachód od czêstocho- wskiej dzielnicy Sabinów przy ulicy Wilgowej).
Zarastaj¹cy szuwarem trzcinowym zbiornik wodny powsta³ prawdopodobnie w niecce osia- dania, natomiast mokrad³o – w kilku niewiel- kich zag³êbieniach pomiêdzy g³ówn¹ nieck¹ a po³o¿on¹ w pobli¿u ha³d¹. W obrêbie grzêza- wiska, w okresie wiosennym zalanego ca³kowi- cie wodami roztopowymi, roœlinnoœæ wodna rozwija siê na kêpach, natomiast na otaczaj¹- cych mokrad³o obszarach wyniesionych wys- têpuje roœlinnoœæ krzewiasta i drzewiasta tole- ruj¹ca zawilgocenie gruntu. Zbiornik wodny oraz grzêzawisko s¹ stopniowo zasypywane przez nielegalnie sk³adowane odpady.
Zaprezentowane w niniejszym artykule interesuj¹ce obiekty hydrograficzne na obszarze Czêstochowskiego Okrêgu Rudonoœnego, ze wzglêdu na swoje walory przyrodnicze, powin- ny zostaæ objête odpowiedni¹ form¹ ochrony prawnej. Uchroni³oby to niektóre z nich przed dewastacj¹ lub nawet ca³kowit¹ likwidacj¹ w wy- niku nierozwa¿nej dzia³alnoœci cz³owieka.
* Artyku³ opracowany na podstawie pracy licen- cjackiej napisanej przez T. Parusela pod kierunkiem dr.
T. Molendy w Katedrze Geografii Fizycznej Wydzia³u Nauk o Ziemi Uniwersytetu Œl¹skiego.
Widok ogólny zbiornika wodnego przy ulicy Wilgowej
Zdjêcia: T. Parusel
Zbiornik pó³nocny w zespole obiektów przy ulicy Leœnej WyraŸne kêpy roœlinnoœci mszystej w mokradle przy ulicy Szybowej
OCHRONA PRZYRODY
N
iezwyk³e walory krajobrazu Beskidu ¯y- wieckiego zosta³y zauwa¿one w po³owie ubieg³ego stulecia. W 1976 roku zosta³o opra- cowane studium zawieraj¹ce waloryzacjê krajo- brazu i wytyczne w zakresie jego ochrony i kszta³towania dla potrzeb rekreacji. W nastêp- nym roku na sesji Wojewódzkiej Rady Naro- dowej w Bielsku-Bia³ej podjêta zosta³a uchwa³a dotycz¹ca „Ochrony i kszta³towania œrodowiska w województwie bielskim”, w której zawarto postulat powo³ania czterech parków krajobra- zowych. ¯ywiecki Park Krajobrazowy, pierwszy park krajobrazowy w polskiej czêœci Karpat, zosta³ utworzony dopiero w 1986 roku na mocy uchwa³y Wojewódzkiej Rady Narodowej. W jego granicach znalaz³y siê tereny wyró¿niaj¹ce siê szczególnym krajobrazem, zró¿nicowan¹ szat¹ roœlinn¹, interesuj¹c¹ faun¹ oraz bogat¹ histori¹ i kultur¹, o du¿ej atrakcyjnoœci dla turystyki i rekreacji. W 1998 roku utworzono kolejne dwa parki – Park Krajobrazowy Beskidu Ma³ego i Park Krajobrazowy Beskidu Œl¹skiego, które ³¹cznie z ¯ywieckim Parkiem Krajobrazowym stworzy-³y now¹ strukturê organizacyjn¹ – Zespó³ Za- chodniobeskidzkich Parków Krajobrazowych.
W 2000 roku w wyniku reformy administracyj- nej utworzono Zespó³ Parków Krajobrazowych Województwa Œl¹skiego. W jego sk³ad wszed³ ta- k¿e ¯ywiecki Park Krajobrazowy oraz pozosta³e parki z terenu by³ego województwa bielskiego.
¯ywiecki Park Krajobrazowy o powierzchni 35870 ha obejmuje g³ównie lesiste obszary Bes- kidu ¯ywieckiego na terenie gmin: Jeleœnia, Mi- lówka, Radziechowy-Wieprz, Rajcza, Œwinna, Ujso³y i Wêgierska Górka. Powierzchnia otuliny Parku wynosi 21790 ha. Od po³udnia Park gra- niczy z Republik¹ S³owack¹, a na wschodzie rozci¹ga siê od szczytu Weski (954 m n.p.m.) w grzbiecie g³ównym, po Jeleœniê w dolinie Ko- szarawy. Droga Jeleœnia – ¯ywiec stanowi w przy- bli¿eniu pó³nocn¹ granicê Parku, natomiast na zachodzie wyznacza j¹ dolna granica lasu nad dolin¹ So³y. Do granicy pañstwowej i g³ównego grzbietu dochodzi na szczycie Beskid (863 m n.p.m.). Beskid ¯ywiecki nie tworzy jednolitego
pasma górskiego – sk³ada siê z kilku grup górs- kich o przebiegu równole¿nikowym. Na terenie Parku po³o¿one s¹ w ca³oœci dwie grupy górskie Beskidu ¯ywieckiego – Wielkiej Raczy i Pilska.
Najwy¿sze wzniesienia zbudowane s¹ z piaskow- ca magurskiego. Grupa Wielkiej Raczy posiada widlasty uk³ad grzbietów i ramion, które pow- sta³y poprzez rozciêcie powierzchni inicjalnej przez Ÿród³owe dop³ywy So³y. G³ówny grzbiet Wielkiej Raczy przebiega od Wielkiej Raczy (1236 m n.p.m.), przez Jaworzynê (1173 m), Wielk¹ Rycerzow¹ (1226 m), Bednarów Beskid (1093 m) do Oszastu (1155 m). Od g³ównego grzbietu rozchodz¹ siê grzbiety boczne o wyso- koœciach od 990 do 1165 m n.p.m. (Muñcu³).
Pasmo Pilska jest okaza³¹ kop¹, promieniœcie rozciêt¹ przez doliny i dlatego powsta³ tu uk³ad grzbietów o charakterze rozrogu. Najwy¿szymi wzniesieniami Pasma Pilska s¹: Pilsko (1557 m n.p.m.), Lipowska (1324 m), Romanka (1366 m) i Boraczy Wierch (1244 m). Od najwy¿szego szczytu na wszystkie strony roztaczaj¹ siê grzbie- ty boczne z wysokimi kulminacjami, od których równie¿ promieniœcie ci¹gn¹ siê kolejne grzbiety.
W taki sposób powsta³y wtórne rozrogi, wœród których bardziej charakterystycznymi s¹: Ry- sianka-Lipowska, Boraczy Wierch i Romanka.
Pasmo Wielkiej Raczy od Pilska oddzielone jest prze³êcz¹ Glink¹, zwan¹ te¿ Ujsolsk¹, o wyso- koœci 846 m n.p.m. Pilsko od Pasma Babiej Góry oddziela prze³êcz Glinne, zwana równie¿ Kor- bielowsk¹ (809 m n.p.m.).
¯ywiecki Park Krajobrazowy wraz z otulin¹ zajmuje ponad 40% zlewni So³y. Na doœæ d³ugim odcinku granica Parku przebiega wzd³u¿ Euro- pejskiego Dzia³u Wodnego, który oddziela zlewisko Morza Ba³tyckiego i Morza Czarnego.
W najwy¿ej po³o¿onej czêœci Pilska granica pañstwowa przekracza Europejski Dzia³ Wodny i fragment piêtra kosodrzewiny nale¿y do zlewni Suchego Potoku – czêœæ dorzecza Wagu. Teren Parku cechuje siê znaczn¹ gêstoœci¹ sieci rzecznej, co jest zwi¹zane z ma³¹ retencyjnoœci¹
pod³o¿a fliszowego. Lokalnie spotykane s¹ wody termalne i mineralne. Wody termalne o tempe- raturze powy¿ej 20oC wystêpuj¹ w okolicach Soli. W Soli oraz ko³o Z³atnej od dawna znane s¹ solanki oraz wody siarkowodorowe i siarczkowe.
Najbardziej znane jest Ÿród³o wystêpuj¹ce obok koryta potoku Œmierdz¹ca Woda.
Interesuj¹cym obiektem hydrologicznym jest wodospad w Sopotni Wielkiej. Jego wyso- koœæ liczona miêdzy poziomami lustra wody po- wy¿ej i poni¿ej progu wodospadowego wynosi 10 m. Jest to najwy¿szy wodospad w polskich Beskidach. Objêty on zosta³ ochron¹ w formie pomnika przyrody.
Od XV w. obszary leœne omawianego obszaru zaczêto intensywnie zajmowaæ pod osadnictwo, gospodarkê roln¹ oraz pasterstwo. PóŸniejszy okres intensywnej gospodarki leœnej doprowadzi³ do znacznego przekszta³cenia piêter roœlinnych – od tego czasu w krajobrazie ¯ywiecczyzny domi- nuj¹ drzewostany œwierkowe. Obecny rozwój sze- roko rozumianej turystyki i rekreacji równie¿ w zna- cznym stopniu wp³ywa na zmiany krajobrazu.
¯ywiecki Park Krajobrazowy, obszar o wiel- kich walorach przyrodniczych i krajobrazowych, podlega ci¹g³ej presji ze strony cz³owieka. Cenne przyrodniczo obszary przeznaczane s¹ pod zabu- dowê letniskow¹, a budowa nowych i rozbu- dowa istniej¹cych urz¹dzeñ sportowych i rekrea- cyjnych przyczynia siê do wzrostu masowego ruchu turystycznego.
¯ywiecki Park Krajobrazowy le¿y w zasiêgu czterech piêter roœlinnych. W najwy¿szych par- tiach Beskidu ¯ywieckiego, na kopule szczyto- wej Pilska, wykszta³ci³o siê piêtro subalpejskie.
Wœród zaroœli kosodrzewiny rozmieszczone s¹ p³aty zbiorowisk krzewinkowych z ba¿yn¹ obu- p³ciow¹, a tak¿e traworoœla z trzcinnikiem ow³o- sionym. W miejscach wyp³ywów wód wyksz- ta³caj¹ siê niewielkie mszarniki, a wzd³u¿ poto- ków wystêpuj¹ p³aty barwnych zio³oroœli.
Na stokach pó³nocnych Pilska górna granica lasu siêga do oko³o 1380 m n.p.m., a na wschod-
20 LAT ¯YWIECKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO
Roksana Krause (Zespó³ Parków Krajobrazowych Województwa Œl¹skiego, Oddzia³ w ¯ywcu)
Hala £yœniowska
¯ywiecki Park Krajobrazowy
Zdjêcia: W. Mikler
OCHRONA PRZYRODY
nich nie przekracza zazwyczaj wysokoœci 1350 m n.p.m. Laski, z³o¿one z niskich œwierków ze znacznym udzia³em jarzêbiny siêgaj¹ nawet do 1450 m n.p.m., tworz¹c szerok¹ strefê przejœcia pomiêdzy górnoreglowym borem œwierkowym, a zaroœlami kosodrzewiny. Piêtro regla górne- go zajête jest przez zachodniokarpack¹ œwier- czynê górnoreglow¹. Drzewostany najwy¿szych szczytów Beskidu ¯ywieckiego, powy¿ej 1300 m n.p.m., posiadaj¹ cechy typowe dla górnej
granicy lasu: maj¹ luŸne zwarcie, a drzewa s¹ coraz ni¿sze, przybieraj¹ kar³owate formy i two- rz¹ biogrupy. Bardzo interesuj¹cymi zbioro- wiskami s¹ jaworzyna zio³oroœlowa i jaworzyna karpacka, wystêpuj¹ce g³ównie w pasie przejœ- ciowym miêdzy reglem dolnym i górnym. Runo jaworzyny zio³oroœlowej jest bardzo dobrze rozwiniête, a znacz¹cy udzia³ maj¹ w nim lepiê¿nik bia³y, mi³osna górska, wietlica alpejska.
W jaworzynie karpackiej obserwujemy znaczny udzia³ jarzêbiny pospolitej, a w warstwie runa wœród gatunków zio³oroœlowych wystêpuje parzyd³o leœne, porastaj¹ce skarpy nad potokami.
W piêtrze regla dolnego, rozpoœcie- raj¹cego siê od 600 do 1150 m n.p.m., dominowa³a niegdyœ buczyna karpacka ze znacznym udzia³em jod³y oraz domieszk¹ œwierka i jawora. W Beskidzie
¯ywieckim wystêpuj¹ równie¿ p³aty kwaœnej buczyny górskiej z licznym udzia³em paproci (np. wietlicy samiczej, nerecznicy szerokolistnej), borówki czarnej czy kosmatki gajowej. Znaczna czêœæ drzewostanów bukowych zosta³a w XIX wieku wyciêta i zast¹piona œwierkiem. Obecnie pospolitym zbioro- wiskiem leœnym w tym piêtrze jest dol- noreglowy bór jod³owo-œwierkowy. Bar- dzo rzadko wystêpuje natomiast dol- noreglowy las jod³owy, którego najlepiej wykszta³cone p³aty wystêpuj¹ w Paœmie Wielkiej Raczy. W rejonach Ÿródlisko- wych i u podnó¿y zboczy w dolinach potoków spotkaæ mo¿na p³aty olszyny bagiennej ze znacz¹cym udzia³em knieci b³otnej.
Piêtro pogórza jest niemal ca³kowicie zajête pod zabudowê i uprawê. W prze- sz³oœci dominowa³y tu wielogatunkowe gr¹dy z udzia³em grabów, dêbów, lip i klonów. Dziœ o ich wystêpowaniu czês- to œwiadcz¹ pojedyncze okazy starych
drzew. Nad rzekami i potokami (równie¿ w reglu dolnym) spotkaæ mo¿na p³aty olszyny karpackiej, czêsto znacznie zmienione wskutek gospodarki cz³owieka. Z wodami p³yn¹cy- mi zwi¹zany jest bardzo rzadko spotykany podgórski ³êg jesio- nowy.
Lasy Beskidu ¯ywieckiego nie stanowi¹ zwartych kom- pleksów. Liczne s¹ tu polany (grzbietowe lub œródleœne), coraz rzadziej u¿ytkowane jako pastwiska lub ³¹ki koœne, a w ni¿szych po³o¿eniach osadom ludzkim towarzysz¹ pola upra- wne i ³¹ki. Roœlinnoœæ nieleœna jest reprezentowana przez li- czne zbiorowiska. Do zbioro- wisk roœlinnych utrzymuj¹cych siê samoistnie zaliczyæ mo¿na roœlinnoœæ piêtra subalpej- skiego. P³aty tych zbiorowisk zwi¹zane s¹ ze specyficznymi warunkami siedliskowymi i w lokalnie sprzyjaj¹cych warun- kach wystêpuj¹ te¿ w miejscach ni¿ej po³o-
¿onych, np.: borówczyska ba¿ynowe, traworoœla z trzcinnikiem ow³osionym, zbiorowiska zwi¹- zane z ró¿nymi typami wyp³ywów wód (roœlin- noœæ Ÿródliskowa) czy równie¿ przywi¹zane do wyp³ywów wód oraz wykszta³caj¹ce siê wzd³u¿
potoków zio³oroœla (z tojadem mocnym, lepiê-
¿nikiem wy³ysia³ym, lepiê¿nikiem bia³ym, mi³osn¹ górsk¹ oraz parzyd³em leœnym i omie- giem górskim). W wilgotnych miejscach o s³a- bym nachyleniu spotkaæ mo¿na zbiorowisko œwierz¹bka orzêsionego i knieci górskiej oraz bardzo rzadko fragmenty torfowiska wysokiego.
Roœlinnoœæ polan reglowych oraz ³¹k i pas- twisk pogórza ukszta³towa³a siê w wyniku d³ugotrwa³ej dzia³alnoœci cz³owieka. Zró¿nico- wanie i sk³ad gatunkowy tej roœlinnoœci jest œcisle zwi¹zane z form¹ i intensywnoœci¹ u¿yt- kowania. Proces zarastania polan jest efektem zaniku pasterstwa, czêsto te¿ niewypasane polany s¹ zalesiane. Typowym zbiorowiskiem polan reglowych jest ³¹ka mieczykowo-mietlico- wa, której p³aty mog¹ zajmowaæ zró¿nicowane siedliska. Na polanach wystêpuj¹ te¿ zbioro- wiska o ubo¿szym sk³adzie florystycznym, np.
zbiorowisko bliŸniczki psiej trawki (psiara), w której trawa ta tworzy zwarte murawy. Czês- to spotkaæ mo¿na zbiorowisko z borówk¹ czarn¹ (borówczyska), a w miejscach przenawo¿onych rozwija siê zbiorowisko z okaza³ym szczawiem alpejskim (szczawiny). W miejscach podmok-
³ych lub zabagnionych spotkaæ mo¿na eutro- ficzn¹ m³akê górsk¹ (koz³kowo-turzycow¹) albo kwaœn¹ m³akê turzycowo-mietlicow¹. Inne zbio- rowiska zwi¹zane z pod³o¿em o znacznej wilgot- noœci to: wilgotna ³¹ka ostro¿eniowa, mokra ³¹ka z sitowiem leœnym, zbiorowisko z sitem roz- pierzch³ym, zio³oroœla sitowo-miêtowe, czy zio-
³oroœla wi¹zówkowo-bodziszkowe. W piêtrze pogórza wystêpuje bogata florystycznie ³¹ka rajgrasowa, a w miejscach silnie wypasanych s. 15.
Hala Rysianka z widokiem na Pilsko
Czosnek syberyjski
OCHRONA PRZYRODY
wykszta³ca siê pastwisko ¿ycicowe. W dolinach rzek, w zabagnionych rowach, w starych kory- tach rzecznych, w podmok³ych miejscach wœród
³¹k rozwija siê roœlinnoœæ szuwarowa.
We florze ¯ywieckiego Parku Krajobra- zowego, licz¹cej oko³o 1000 gatunków, wyró-
¿niaj¹ siê przedstawiciele roœlin górskich. Pilsko stanowi trzeci po Tatrach i Babiej Górze obszar wystêpowania wysokogórskiej flory w Karpa- tach. Wiêkszoœæ gatunków wysokogórskich kon- centruje siê w piêtrze kosodrzewiny. Intere- suj¹ce s¹ skupienia flory w rejonie wyp³ywów wód oraz na m³akach i torfowiskach w piêtrze regla górnego. Wystêpuj¹ tu roœliny wpisane na Czerwon¹ listê roœlin naczyniowych w Polsce:
kruszczyk b³otny, kuku³ka plamista, ozorka zie- lona, turzyca sk¹pokwiatowa, czosnek syberyjski czy zarzyczka górska. Zobaczyæ tu równie¿
mo¿emy roœliny ujête w Polskiej czerwonej ksiêdze roœlin: czosnek syberyjski, dzwonek pi³kowany, kuku³ka bzowa, zarzyczka górska.
Roœlinami o znaczeniu wspólnotowym s¹:
dzwonek pi³kowany, tocja alpejska, tojad mocny morawski, obuwik pospolity oraz wid³oz¹b zielony.
Obszar ¯ywieckiego Parku Krajobrazowego stanowi ostojê dla du¿ych drapie¿ników:
niedŸwiedzia brunatnego, wilka i rysia. Na ob- szarze Parku czêsto spotykane s¹ lisy, kuny leœne,
³asice, tchórze i gronostaje. Doœæ licznie wys- têpuj¹ ssaki kopytne – jeleñ, sarna i dzik. Ssaki owado¿erne reprezentowane s¹ przez kilka gatunków – rzêsorek mniejszy, rzêsorek rzeczek, zêbie³ek karliczek, je¿, kret oraz ryjówki (aksa- mitna, malutka i górska). Interesuj¹c¹ grupê stanowi¹ nietoperze, a wœród nich wyró¿nia siê rzadko spotykany mroczek poz³ocisty. Gryzonie reprezentowane s¹ przez kilkanaœcie gatunków,
wœród których wymieniæ mo¿na: orzesznicê, koszatkê, darniówkê tatrzañsk¹. Najwiêkszym gryzoniem spotykanym na terenie otuliny Parku jest introdukowany bóbr europejski. Na terenie
¯ywieckiego Parku Krajobrazowego ponad sto gatunków ptaków znajduje miejsca do lêgu. S¹ to m.in. g³uszec, jarz¹bek, myszo³ów, jastrz¹b, krogulec, pustu³ka, kobuz, puszczyk, pójdŸka i puchacz (bardzo rzadki), dziêcio³ czarny, dziê- cio³ bia³ogrzbiety. Spotkaæ tu równie¿ mo¿na:
dwa gatunki jaszczurek, padalca, zaskroñca,
¿mijê zygzakowat¹, salamandrê plamist¹, rzekot- kê drzewn¹, kumaka górskiego, traszkê karpack¹ i traszkê grzebieniast¹. W wodach Parku i jego otuliny ¿yje kilkadziesi¹t gatunków ryb, m.in.
brzanka, strzebla potokowa, koza, g³owacz bia³op³etwy i g³owacz prêgop³etwy, œliz. Najlicz- niej reprezentowane i zarazem najmniej poznane s¹ bezkrêgowce, których liczebnoœæ na terenie Parku jest szacuje siê na ponad dziesiêæ tysiêcy gatunków.
Czêœæ Beskidu ¯ywieckiego zosta³a w³¹czona w Europejsk¹ Sieæ Ekologiczn¹ Natura 2000 jako specjalny obszar ochrony.
Stwierdzono tu 22 typy siedlisk z Za³¹czni- ka I Dyrektywy Siedliskowej, 5 gatunków roœlin i 16 gatunków zwierz¹t z Za³¹cznika II Dyrektywy Siedliskowej oraz 11 ga- tunków ptaków z Za³¹cznika I Dyrektywy Ptasiej. Czêœæ ostoi siedliskowej Beskid ¯y- wiecki stanowi Góra Grojec, która po³o¿o- na jest w otulinie ¯ywieckiego Parku Krajo- brazowego. Jest to ciekawy ostaniec denu- dacyjny po³o¿ony na dnie Kotliny ¯ywieck- iej. Grojec wyró¿nia siê wysokimi walorami krajobrazowymi oraz urozmaicon¹ rzeŸb¹ i szat¹ roœlinn¹. Swoje stanowiska maj¹ tu cieszynianka wiosenna, tojad lisi, obuwik pospolity.
Na terenie ¯ywieckiego Parku Krajo- brazowego istnieje obecnie dziewiêæ rezer- watów przyrody. W celu ochrony najwy¿- szych partii Beskidu ¯ywieckiego (piêtro subalpejskie i górnoreglowy bór œwier- kowy) utworzony zosta³ w 1998 roku re- zerwat „Piêæ Kopców” (88,74 ha). Przy- lega³ on do powo³anego wczeœniej, bo w 1971 roku rezerwatu „Pilsko” (15,41 ha), który chroni³ fragment boru œwierkowego porastaj¹cego lej Ÿródliskowy potoku Glinne. Od 2005 roku obydwa rezerwaty zosta³y po³¹czone w jeden, o nazwie „Pilsko”
i powierzchni 105,21 ha. Dla ochrony fragmen- tu regla górnego w Beskidzie ¯ywieckim utwor- zono w 1963 roku rezerwat „Romanka” (98,45 ha). Najwy¿sz¹ czêœæ masywu Romanki od wysokoœci 1150 do szczytu (1366 m n.p.m.) porasta zachodniokarpacka œwierczyna górnore- glowa, w obrêbie której wykszta³ci³y siê p³aty roœlinnoœci nieleœnej – mszarniki, zio³oroœla, a na grzbiecie kwaœna m³aka z dominuj¹cym sitem cienkim. Od 2005 roku jego powierzchnia wzros³a do 124,50 ha, gdy¿ zosta³ on powiêk- szony o fragment regla dolnego. Na terenie Ÿródliskowym potoku Sopotnia Wielka ochronie podlega fragment dawnej puszczy karpackiej w utworzonym w 1970 roku rezerwacie „Pod
Rysiank¹” (27,54 ha). Wystêpuj¹ tu typowe zbiorowiska leœne regla górnego i dolnego oraz p³aty zio³oroœli. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje jaworzyna zio³oroœlowa. Jaworzyna ta chroniona jest te¿ w rezerwacie „Dziobaki” (13,06 ha, utworzony w 1995 roku) oraz w rezerwacie
„Oszast” (47,31 ha, utworzony w 1971 roku).
W rezerwacie tym jaworzyna zio³oroœlowa w kom- pleksie z jaworzyn¹ karpack¹ porasta strome skarpy w partiach podszczytowych. Osobliwoœ- ci¹ florystyczn¹ tego rezerwatu jest stokrotnica górska.
Lasy regla dolnego, z typowymi dla tego piê- tra zbiorowiskami roœlinnymi s¹ przedmiotem ochrony w pozosta³ych rezerwatach przyrody Beskidu ¯ywieckiego – w najstarszym rezerwa- cie przyrody „Œrubita” utworzonym w 1957 roku (24,99 ha); w wyró¿niaj¹cym siê masowym wystêpowaniem œnie¿yczki przebiœnieg w runie
¿yznej buczyny karpackiej rezerwacie „Muñco³”
(45,20 ha, utworzony w 1998 r.) czy utwo- rzonym w 1995 roku rezerwacie „Gawroniec”
(23,69 ha), gdzie spotkaæ mo¿na rzadkie w Be- skidach roœliny: ¿ywiec dziewiêciolistny i rze¿u- chê trójlistkow¹. Ekotyp œwierka istebniañskiego jest chroniony na terenie rezerwatu „Butorza”
(30,68 ha, utworzony w 1961 roku).
Kolejn¹ form¹ ochrony przyrody s¹ pomniki przyrody, z których wiêkszoœæ zlokalizowana jest w obrêbie otuliny Parku. Oprócz za³o¿eñ par- kowych, poboczy dróg, drzewa takie czêsto wys- têpuj¹ wokó³ koœcio³ów, leœniczówek czy kapliczek. Wœród gatunków rodzimych najczêœ- ciej t¹ form¹ ochrony objête s¹: dêby szypu³- kowe, jesiony wynios³e, klony pospolite, lipy drobnolistne, wi¹zy górskie. Wiele drzew uzna- nych za pomniki przyrody znajduje siê na tere- nie zabytkowego parku zamkowego w ¯ywcu.
Istniej¹ te¿ trzy pomniki przyrody nieo¿ywionej, s¹ nimi: Jaskinia Wickowa w Sopotni Wielkiej, Jaskinia przed Rozdro¿em w Korbielowie oraz wodospad w Sopotni Wielkiej.
Dla zachowania zró¿nicowania i bogactwa przyrodniczego Beskidu ¯ywieckiego istniej¹ce indywidualne i powierzchniowe formy ochrony przyrody nie s¹ wystarczaj¹ce, dlatego konieczne jest prowadzenie ci¹g³ych obserwacji tereno- wych, a tak¿e proponowanie i powo³ywanie nowych obszarów i obiektów do ochrony oraz realizacja programów z zakresu ochrony przy- rody. Z proponowanych rezerwatów przyrody wymieniæ mo¿na rezerwat „Lipowska” dla ochrony torfowiska wysokiego oraz fragmentu zachodniokarpackiej œwierczyny górnoreglowej.
Osobliwoœci¹ tego terenu jest ci¹gn¹cy siê wzd³u¿ wierzchowiny grzbietowej kompleks tor- fowisk oraz oczek wodnych. Wœród ciekawych gatunków roœlin naczyniowych wymieniæ tu mo-
¿na: borówkê bagienn¹, modrzewnicê zwyczaj- n¹, turzycê sk¹pokwiatow¹, we³niankê pochwo- wat¹, czy ¿urawinê b³otn¹. W rezerwacie „Ryce- rzowa” ochronie podlega³yby lasy, a wœród nich p³aty jaworzyny zio³oroœlowej, porastaj¹ce tere- ny Ÿródliskowe potoków Danielka i Dziobaki oraz partie szczytowe Rycerzowej. Z kolei w re- zerwacie „Gajka” ochronie podlegaæ maj¹ lasy
³êgowe z licznie wystêpuj¹cym pióropusznikiem
Gó³ka d³ugoostrogowa
OCHRONA PRZYRODY
strusim. Inn¹ proponowan¹ form¹ ochrony przy- rody jest zespó³ przyrodniczo-krajobrazowy
„Wielka Racza”, na terenie którego zlokali- zowane s¹ liczne p³aty ¿yznej buczyny karpac- kiej, kwaœnej buczyny górskiej i górnoreglowego boru œwierkowego o naturalnym charakterze z udzia³em wielu chronionych i rzadkich gatun- ków roœlin. Na jego terenie znajduje siê te¿ odle- siony szczyt Wielkiej Raczy, który uwa¿any jest za jedno z najbardziej atrakcyjnych miejsc widokowych w Beskidzie ¯ywieckim.
Pozosta³e tereny proponowane s¹ do ochro- ny w formie u¿ytków ekologicznych. W rejonie Pilska rozpoczêto postêpowanie w celu utwo- rzenia trzech u¿ytków ekologicznych – „Hala Cebulowa”, „Hala Kornieniecka” i „Hala Mizio- wa”. Hale te posiadaj¹ zró¿nicowan¹ szatê roœlinn¹ i wystêpuj¹ tu, np. p³aty roœlinnoœci tor- fowiskowej, ³¹kowej, zio³oroœlowej czy mszar- ników Ÿródliskowych z udzia³em chronionych, rzadkich i zagro¿onych gatunków roœlin. Na pod-
kreœlenie zas³uguje obecnoœæ, nie spotykanego na innych stanowiskach na terenie polskich Kar- pat typu eutroficznej m³aki górskiej z licznym udzia³em podgatunku górskiego niebielistki trwa³ej i czosnku syberyjskiego.
Wspomniana niebielistka trwa³a posiada brudnofioletowe, ciemno nakrapiane i kre- skowane kwiaty, a tylko wyj¹tkowo wys- têpuj¹ okazy o kwiatach ¿ó³tawozielonych.
U¿ytek ekologiczny o nazwie „Rysianka”
obejmowa³by teren Hali Rysianka z najwiê- kszym w zachodniej czêœci Beskidu ¯y- wieckiego stanowiskiem szafranu spiskiego.
Kolejnym wyj¹tkowym terenem s¹ „£¹ki w Z³atnej” cechuj¹ce siê mozaik¹ siedlisk i zró¿nicowanym krajobrazem. Florysty- cznym bogac-twem tego terenu jest obec- noœæ kilkunastu przedstawicieli rodziny storczykowatych, wœród których przyk³a- dowo wymieniæ mo¿na: kruszczyk b³otny, kuku³kê bzow¹, podkolan zielonawy czy
storczycê kulist¹. Uznaæ go mo¿na za jedn¹ z naj- cenniejszych ostoi storczyków w Beskidach Zachodnich.
Dla ochrony wspomnianych wczeœniej war- toœci Grojca proponuje siê utworzenie zespo³u przyrodniczo-krajobrazowego „Grojec”, re- zerwatu przyrody „Lyskowiny” i kilku u¿ytków ekologicznych. Wœród nich znajduje siê te¿ „Sto- wek na Kosarach pod Hyœkowcem”, którego podstawowym celem jest zachowanie fragmen- tu torfowiska wysokiego z obfit¹ populacj¹ ro- siczki okr¹g³olistnej.
Przyk³adami realizowanych na terenie Parku i jego otuliny zadañ mo¿e byæ inwentaryzacja pomników przyrody, czy monitoring gniazd bociana bia³ego, na podstawie których plano- wane i realizowane s¹ zabiegi pielêgnacyjne pomników przyrody, naprawy gniazd, itp. Opra- cowane zosta³y te¿ programy czynnej ochrony dla bobra europejskiego, raka szlachetnego i po- lan reglowych. Na wiosnê odbywa siê akcja ochrony p³azów w miejscach kolizji ze szlakami komunikacyjnymi, a na bie¿¹co realizowany jest program ochrony zwierz¹t gospodarskich przed atakami drapie¿ników. Pracownicy Parku s¹ te¿
gotowi do przeprowadzenia dzia³añ interwen- cyjnych polegaj¹cych na niesieniu pomocy ran- nym zwierzêtom.
Beskid ¯ywiecki posiada istotne znaczenie dla zachowania dziedzictwa przyrodniczego Karpat. Cechuje siê zró¿nicowaniem siedli- skowym oraz obecnoœci¹ interesuj¹cych, chro- nionych, a tak¿e rzadkich i zagro¿onych tak- sonów roœlin, porostów i grzybów. Stanowi te¿
miejsce wystêpowania wielu gatunków zwierz¹t i pe³ni wa¿n¹ funkcjê jako ostoja puszczañskiej fauny. Na terenie ¯ywieckiego Parku Krajobra- zowego powinna byæ realizowana ochrona tych wartoœci. Realizacja tego zadania wymaga podej- mowania konkretnych dzia³añ, których efektem bêd¹ nowe obszary i obiekty objête ochron¹ prawn¹ oraz skutecznie realizowane programy z zakresu czynnej ochrony przyrody. ¯ywiecki Park Krajobrazowy pomimo d³ugotrwa³ego od- dzia³ywania cz³owieka jest obszarem o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych, które wyró¿niaj¹ go nie tylko w skali regionalnej, ale tak¿e krajowej i europejskiej.
Eutroficzna m³aka górska na Hali Cebulowej
Cieszynianka wiosenna
ŒWIAT ZWIERZ¥T
„P
rzed zachodem s³oñca wiatr siê ucisza, drobne fale na wodzie nikn¹ stopniowo i powierzchnia jeziora wyg³adza siê jak lustro, odbijaj¹c ró¿owe niebo oraz ciemn¹ œcianê lasu na przeciwleg³ym brzegu. Nic nie zak³óca spokoju i czystoœci obrazu. Jedynie tam gdzie toñ jest naj- ciemniejsza, zarysowuj¹ siê dwie srebrne smugi. Z wolna przesuwaj¹ siê na œrodek jeziora i wreszcie, gdy dosiêgnê³y jasnego odbicia nieba, spostrzegamy, ¿e w miejscu, w którym siê stykaj¹, p³ynie jakiœ wodny ptak wielkoœci kaczki. Cia³o jego jest g³êboko zanurzone w wodzie, tak ¿e na powierzchni zarysowuje siê jedynie w¹ska linia grzbietu, a na stosunkowo cienkiej, biel¹ b³yszcz¹cej szyi osadzona jest niewiel- ka g³owa, ozdobiona dwoma czubkami oraz dziwnym, szerokim ko³nierzem. Nie zd¹¿yliœmy dobrze zobaczyæ wszystkich szcze- gó³ów tej niezwyk³ej sylwetki, kiedy grzbiet ptaka zanurzy³ siê jeszcze g³êbiej, a potem pochyli³a siê g³owa i ca³a postaæ nag³ym ruchem zniknê³a pod powierzchni¹”. Tym piêknym opi- sem perkoza dwuczubego Jan Soko³owski roz- poczyna sw¹ monografiê poœwiêcon¹ temu gatunkowi.Perkoz dwuczuby jest prawnie chronionym ptakiem wodnym nale¿¹cym do szeroko rozpowszechnionej rodziny perkozowatych obejmuj¹cej 20 gatunków, z czego 6 wystêpuje w naszej rodzimej awifaunie. Wykazuje liczne przystosowania do wodnego trybu ¿ycia, ma doœæ du¿e wymagania œrodowiskowe, jest wiêc
uzale¿niony od wystêpowania odpowiednich biotopów. Wœród ptaków s³odkowodnych jedy- nie perkozy i nury wiêksz¹ czêœæ ¿ycia spêdzaj¹ w wodzie. Jako najwiêkszy i najg³êbiej nurku- j¹cy perkoz zamieszkuje ró¿nego typu œródl¹- dowe zbiorniki wodne z odpowiednio du¿ym lustrem wody i doœæ szerokim pasem trzcin na brzegach, rozlewiska rzek, zbiorniki zaporowe, a tak¿e wybrze¿a morskie, ¿wirownie i glinian- ki. Na Œl¹sku du¿y wp³yw na jego rozmieszcze- nie ma obecnoœæ i stan hodowlanych stawów rybnych oraz zalewisk pokopalnianych, które zastêpuj¹ ptakom naturalne zbiorniki.
W okresie przelotów (III-IV, VIII-XI) per- koz dwuczuby jest spotykany na terenie ca³ego
kraju. Coraz czêœciej zimuje w Polsce, g³ównie na otwartym morzu. Zimowanie na œródl¹dziu zale¿y od charakteru zimy.
Najwa¿niejszym zimowiskiem na po³udniu Polski jest Zbiornik Rybnicki, na którym mo¿na spotkaæ do 150 ptaków tego gatunku. Perkoz od¿ywia siê g³ównie ryba- mi (p³otki, ukleje, okonie, jelce, sieje, sielawy) chwytanymi podczas nurkowania.
Bezkrêgowce wodne (larwy wa¿ek i chruœ- cików), miêczaki oraz skorupiaki jedynie uzupe³niaj¹ jego jad³ospis. Perkozy potrafi¹ polowaæ, nie schodz¹c z gniazda, lecz czyni¹ to bardzo rzadko. Gdy dostrzegaj¹ przep³ywaj¹c¹ obok ma³¹ rybê, szybkim ruchem wyci¹gaj¹ j¹ z wody i po³ykaj¹, zawsze zaczynaj¹c od g³owy. Po schwytaniu ryby perkozy trzymaj¹ j¹ w okolicach skrzeli, podczas gdy ogon zwisa swobod- nie. Dzieje siê tak, poniewa¿ nie maj¹ zêbów, ani haczykowatych zadziorów jak np. tracze i musz¹ zablokowaæ dziób o skrzela ryby, a¿eby zapobiec wyœlizgniêciu ofiary.
W okresie godowym perkoz dwuczuby wy- konuje skomplikowane, rytualne tañce na wo- dzie – jest to tzw. „taniec traw”. Ptaki s¹ przy tym bardzo g³oœne, odzywaj¹c siê skrzecz¹cym
„kek-kek-kek”. Ceremonialne zaloty s¹ bardzo charakterystyczne dla tego gatunku. Mo¿na wyró¿niæ trzy g³ówne fazy toków. Ptaki z wyci¹- gniêtymi do przodu szyjami, nastroszonymi kryzami i pochylonymi g³owami podp³ywaj¹ do siebie. Nastêpnie zderzaj¹ siê piersiami i unosz¹ pionowo nad wodê, wydaj¹c jednoczeœnie skrzecz¹ce odg³osy. Zaczynaj¹ potrz¹saæ i kiwaæ g³owami na boki, w te same strony.
Po chwili pozoruj¹ czyszczenie upierzenia, muskaj¹c dziobem pióra na grzbiecie. Os- tatnia faza polega na wspólnym nurko- waniu i wynurzeniu. W przeciwieñstwie do kaczek i gêsi, perkozy nigdy nie kopu- luj¹ w wodzie. Kopulacja odbywa siê na gnieŸdzie.
Gniazduj¹ kolonijnie lub pojedynczymi parami. P³ywaj¹ce gniazdo zbudowane jest ze szcz¹tków gnij¹cych i œwie¿ych roœlin wodnych, doœæ bez³adnie u³o¿onych. Gnia- zdo mo¿e byæ zupe³nie odkryte lub umie- szczone wœród roœlinnoœci wodnej: w trzci- nach, pa³kach, mannie, rdeœcie itp. Sami- ca, od pocz¹tku kwietnia do koñca lipca, znosi jaja (zwykle 2-6), które wysiaduj¹ oboje rodzice przez 21-29 dni. Perkozy zmieniaj¹ siê okresowo podczas tej czyn- noœci. Gdy ptak schodzi z gniazda, przy- krywa jaja mokrymi roœlinami. Z czasem jaja, pocz¹tkowo bia³e, nabieraj¹ stop- niowo barwy br¹zowej. Pisklêta s¹ zagniaz- downikami i w okresie pierwszych 2-3 tygodni czêsto chroni¹ siê na grzbietach rodziców w specjalnych „kieszeniach”.
Potrafi¹ nurkowaæ zaraz po urodzeniu, lecz
PERKOZ DWUCZUBY NA GÓRNYM ŒL¥SKU
Rafa³ Skowronek (Jastrzêbie Zdrój)
Perkoz dwuczuby – samiec z nastroszon¹ kryz¹
Fot. M. KarettaFot. M. Karetta
Rodzina perkozów dwuczubych
ŒWIAT ZWIERZ¥T
czyni¹ to tylko w niebezpieczeñstwie. Zwykle ptak doros³y w okresie lêgowym zrzuca m³ode z grzbietu przed nurkowaniem. Czasami mo¿na zaobserwowaæ podroœniête pisklê uparcie uga-
niaj¹ce siê za swoim rodzicem, który nie pozwala wejœæ mu na swój grzbiet. Jak wszys- tkie ptaki wodne, perkozy poœwiêcaj¹ wiele czasu na pielêgnacjê i czêste namaszczanie
swego upierzenia wydzielin¹ t³uszczow¹ silnie rozwiniêtego gruczo³u kuprowego. W przeci- wieñstwie do kaczek i gêsi, wykonuj¹ te zabiegi nie wychodz¹c z wody. Ciekawostk¹ mo¿e byæ fakt, i¿ ptaki doros³e, karmi¹c m³ode, nierzadko podaj¹ im równie¿ pióra. Prawdopodobnie ma to znaczenie przy formowaniu wypluwek i och- rania ¿o³¹dek przed paso¿ytami. Czêœæ par przy- stêpuje do drugiego lêgu.
Liczebnoœæ perkoza na terenie Polski wynosi oko³o 20000 osobników. Jest ptakiem nielicz- nym, lokalnie œrednio licznym, a miejscami li- cznym. Œl¹ska populacja tego gatunku jest oce- niana na 2100-2400 par. W dolinie górnej Wis³y, w latach 1995-1997, stwierdzono oko³o 800 par, z tego 250-300 na Zbiorniku Gocza³- kowickim. W ró¿nych regionach kraju obserwu- je siê fluktuacje liczebnoœci tego gatunku, lecz
obiekt badañ jak i rezerwê genetyczn¹ dla ca³ego gatunku;
• otaczaj¹ca zagrodê œcie¿ka – daje mo¿liwoœæ obserwowania ¿ubrów w ich naturalnym œrodo- wisku, w lesie i na ³¹ce, bez niepokojenia zwie- rz¹t, w sposób bezpieczny zarówno dla zwie- dzaj¹cych jak i dla ¿ubrów; liczne tablice na trasie œcie¿ki omawiaj¹ zagadnienia zwi¹zane z ochron¹ przyrody, ekologi¹ lasu, ochron¹ przyrody a tak¿e gospodark¹ leœn¹;
• budynek dydaktyczny – wyposa¿ony w salê konferencyjna oraz bibliotekê jest miejscem, gdzie mo¿na uzupe³niæ przeprowadzone w natu- rze obserwacje, ogl¹daj¹c filmy i prezentacje, ko- rzystaj¹c z ksiêgozbioru, bior¹c udzia³ w konfe- rencjach naukowych, warsztatach czy wystawach fotografii przyrodniczej albo twórczoœci artysty- cznej;
• wiata widokowa – usytuowana na skraju zagrody z widokiem na ³¹kê i stanowiska kar- mowe, mo¿na tu usi¹œæ i obserwowaæ pas¹ce siê
¿ubry, mo¿na równie¿ przeprowadziæ zajêcia plenerowe.
Obecny stan Oœrodka nie oznacza zakoñcze- nia naszej pracy – chcemy, aby to miejsce ¿y³o i rozwija³o siê w miarê up³ywu czasu. W naj- bli¿szej przysz³oœci planowane jest za³o¿enie ogrodu dendrologicznego oraz urz¹dzenie pra- cowni plastycznej w piwnicy.
Na otwarcie Oœrodka, które mia³o miejsce 9 paŸdziernika, przybyli liczni goœcie, których wita³ Nadleœniczy Piotr Tetla. Obecni byli m.in.
pos³owie Alojzy Lysko i Tomasz Tomczykiewicz, Kazimierz Szabla – dyrektor RDLP Katowice,
Wies³aw Siwczak – prezes WFOŒiGW w Kato- wicach. Wojewodê œl¹skiego reprezentowa³a pani Jolanta Pra¿uch – Wojewódzki Konserwator Przyrody a marsza³ka – dyrektor CDPGŒ Jerzy Parusel. Licznie reprezentowane by³y lokalne samorz¹dy z zasiêgu dzia³ania Nadleœnictwa, obecny by³ równie¿ starosta powiatu pszczyñ- skiego Józef Tetla i burmistrz Pszczyny Henryk Studzieñski.
Symboliczna wstêgê przecina³a pani Jolanta Pra¿uch w towarzystwie Kazimierza Szabli, Wie- s³awa Siwczaka, Józefa Tetli, Henryka Studzieñ- skiego oraz Piotra Tetli. Inauguruj¹cy dzia³alnoœæ Oœrodka wyk³ad na temat ochrony przyrody w Nadleœnictwie Kobiór wyg³osi³a Izabela Pigan, specjalista ds. edukacji ekologicznej. Otwarcie Oœrodka uzupe³ni³a wystawa zdjêæ autorstwa Mieczys³awa H³awiczki – lekarza weterynarii opiekuj¹cego siê ¿ubrami.
W dniach 13-14 paŸdziernika do Oœrodka przyby³o ponad 70 osób – uczestników miêdzy- narodowej konferencji naukowej: „Perspektywy rozwoju populacji ¿ubrów”. By³o to kolejne z cyklicznie organizowanych spotkañ „¿ubrolo- gów” – naukowców i praktyków hodowców zaj- muj¹cych siê ¿ubrami. W czasie konferencji pre- zentowano referaty omawiaj¹ce dzia³alnoœæ oœrodków hodowlanych oraz wyniki badañ nad
biologi¹, genetyk¹ i zdrowotnoœci¹ ¿ubrów. Uzu- pe³nieniem spotkania by³ wyjazd do centrum rezerwatu „¯ubrowisko” oraz zwiedzanie Muze- um Zamkowego w Pszczynie.
Od po³owy paŸdziernika Oœrodek przyjmuje wizyty chêtnych do obejrzenia ¿ubrów oraz po- szerzenia swojej wiedzy przyrodniczej.
Zapraszamy wszystkich, którym bliska jest troska o przyrodê, zw³aszcza na Œl¹sku.
F 8540 PLISTA 1996
F 8544 PLATURA 1996
+ cielê 2006
F 8719 PLUGONKA 1997
M 8940 PLAWIANT 1998
M 9762 PLEO 2002
F 10177 PLATYNKA 2004
SSttaaddoo ¿¿uubbrróóww lliinniiii ppsszzcczzyyññsskkiieejj ww zzaaggrrooddzziiee hhooddoowwllaanneejj OOœœrrooddkkaa
Nr rodowodowy
P³eæ Imiê Rok urodzenia
s. 15.
dokoñczenie ze s. 5.
Fot. M. Karetta
¯ubry w zagrodzie
Otwarcie Oœrodka (9 paŸdziernika 2006 roku)
Fot. I. Pigan Fot. I. Pigan
Perkozy dwuczube
