Nekropola tzw. II kościoła na Ostrowie Lednickim

Janusz Górecki

Nekropola tzw. II kościoła na

Ostrowie Lednickim

Studia Lednickie 4, 137-156

STUDIA LEDNICKIE IV Poznań — Lednica 1996

JA N U S Z G Ó R E C K I

M u zeu m P ierw szy ch Piastó w n a Lednicy

NEKROPOLA TZW. II KOŚCIOŁA NA OSTROWIE LEDNICKIM

W czesnośredniow ieczny cm entarz zw iązany z tzw. II kościołem na Lednicy i sta­ now iący bodaj najstarszą nekropolę w yspy badany był dw ukrotnie. Po raz pierw szy w latach 1961 - 1965 w trakcie odsłaniania pełnego rzutu prerom ańskiego założenia sakralnego przez J. Ł om nickiego i A. N ow aka w raz z zespołem , po raz drugi zaś, kiedy badania skoncentrow ano na je g o części otaczającej kościół w 1976 i 1977 r. przez M. N adolskiego i M . H enneberga (A. A ndreszow a i in. 1963; A. N ow ak 1965; 1966).

W IE L K O Ś Ć 1 R O Z P L A N O W A N IE C M E N T A R Z Y S K A

C m entarzysko położone na O strow ie L ednickim w rejonie w ykopu II usytuow ne zostało na grodzie (stanow isko 1) w je g o części N . W układzie przestrzennym m ożem y w je g o obrębie w ydzielić n astępujące jednostki:

1. nekropolę w ew nątrzkościelną o b ejm u jącą a) g roby w naw ie i b) groby w a n e ­ ksach oraz

2. cm en tarz przykościelny.

C zęść z grobów położonych w otoczeniu kościoła, przy narożniku S/E prezbiterium , należy łączy ć z w ielką nekropolią zalegającą w centrum lednickiego castrum (13 gro ­ bów ), a zatem w yłączam y je z naszych rozw ażań.

Z w ew nątrzkościelną nekropolą zw iązanych je s t 6 grobów w tym 2 .w nawie, 3 w aneksie przynaw ow ym i 1 w aneksie przyprezbiterialnym , kolejne groby w ystąpiły p o ­ za kościołem . Łącznie na przebadanej pow ierzchni ok. 500 m2 uchw ycono 19 grobów . Na cm entarz przykościelny obejm ujący ok. 270 m2 terenu przypada 13 grobów. U chw ycono, ja k m ożna przypuszczać, N , S i częściow o W granice cm antarza, w yznaczone zasięgiem występujących tutaj grobów . Po E stronie kościoła pochów ków nie stw ierdzono.

O pierając się na dotychczasow ych obliczeniach, że średnio 1 grób przy p ad a na 1 m2 pow ierzchni m ożnaby się spodziew ać ok. 270 p o chów ków na terenie całego cm entarzyska. O dkryta zaś faktycznie ich ilość — 13 grobów — w skazuje na sto­ sunkow o niew ielkie zag ęszczen ie (a zarazem , ja k m o żn a suponow ać, i użytkow anie c m entarza w ciągu niezbyt długiego okresu czasu).

138 JA N U S Z G Ó R E C K I

Pochów ki um ieszczone są m nie w ięcej rów nom iernie w okół kościoła. U kład grobów pozostał w p rzew ad ze nie zakłócony. W yjątek stanow ić m oże praw dopodobnie n aru­ szony grób 19. W m ateriale kostnym pochów ków 9 i 10 (usytuow anych tuż przy aneksie przynaw ow ym ) zaobserw ow ano na czaszkach ślady uderzeń odniesionych w w alce.

F O R M Y G R O B Ó W

N ekropola p rzy II kościele należy, o czym w spom niano, do grupy cm entarzysk przykościelnych (płaskich). Jej część reprezentuje zarazem nekropolę w ew nątrzkoś- cielną.

Słabą czytelność ja m grobow ych, w których składano zm arłych determ inow ało ukształow anie terenu oraz rodzaj gleby (m ursze). T ylko część grobów w kopana była w calec. W szystkie reprezentują fo rm y grobów w ziem nych, w p rzew adze, bez obu­ dow y. W yjątkow ą pozycję zajm ują pochów ki w e w głębnych kryptach, groby usytuo­ w ane w aneksach oraz groby przykryte płytam i z zapraw y w apiennej um ieszczone przy N /W skraju kościoła. S charakteryzujem y je w kolejności w ym ienienia.

1. Nekropola wewnątrzkościelna a. groby we wgłębnych grobowcach nawy

W serii grobów zw iązanych z kościołem w yróżniają się pochów ki złożone w k a­ m iennych grobow cach. (A. N ow ak 1965, 1 8 2 - 183; J. G órecki 1991 — tu pełne o m ó­ w ienie grobów ). R ozm iary ich były starannie dopasow ane do w zrostu zm arłych. Pod w zględem form y reprezentow ały one grobow ce — „skrzynie” o prostych ścianach (bez w nęk — nisz).

G łębokość obydw u grobow ców nie p rzek raczała 1 m, przy czym w przypadku grobow ca 2 była ona m niejsza (ok. 20 cm ) od głębokości w iększego grobow ca (1). Z m arłych złożono do w n ętrza w trum nach w zm acnianych żelaznym i okuciam i, których resztki się zachow ały.

b. groby w augmentach

D obudow ane do kościoła w 2 fazach przybudów ki m iały ch arakter aneksów gro ­ bow ych. W ykorzystyw anie augm entów ja k o p om ieszczeń sepulkralnych najpew niej zw iązane je s t z w pływ am i z terenu E uropy zachodniej, gdzie groby w aneksach obie­ któw sakralnych są pew ną regułą ju ż od czasów w cześniejszych i w ystępują zarów no w strefie południow ej (np. w augm entum w czesnochrześcijańskiego k o śc io ła z m iej- scow ośco V ranje, P. Petru, T. U lb est 1975), na obszarze F rancji w Seyssel A lbigny — w aneksach budow li sakralnej z V I I - I X w ., (B. Bizot, J. S erralongue 1988), ja k i w strefie środkow oeuropejskiej, skąd szczególnie liczne przykłady znam y z W ielkich M oraw .

W n ajw iększym z ankesów um ieszczono 3 groby usytuow ane w jed n y m rzędzie (z N na S) n a kierunku E/W ; reprezentują one typ grobów w ziem nych bez obudow y. Jeden z nich — grób 6 zaw ierał ślady trum ny.

N E K R O P O L A T Z W . II K O Ś C IO Ł A N A O S T R O W IE L E D N IC K IM 139

Z kolei aneks przyprezbiterialny S w ykorzystano ja k o m iejsce spoczynku dorosłego osobnika złożonego do grobu w drew nianej trum nie z żelaznym i okuciam i (szczegółow e om ów ienie tych grobów — J. G órecki 1991).

N a om aw ianym cm entarzysku szczególną uw agę zw aracają pochów ki sytuow ane w e w nętrzu kościoła — in m edio ecclesiae, coram altari, w obrębie strefy nasyconej siłą Stw órcy.

R ozm ieszczenie w szystkich tych grobów je s t ściśle zw iązane z partiam i kościoła uznanym i za najbardziej godne m iejsca spoczynku. P ozw ala ono na w łączenie tych grobów w szereg w ew nątrzkościelnych nekropoli u rządzonych w edług znanego n aj­ pew niej p ierw szy m P iastom m odelu ottońskiego i w ielkom oraw skiego w których środki naw głów nych spełniają funkcję cm antarzy panujących, fundatorów lub kościelnych przełożonych tych św iątyń (K. Józefow iczów na 1963, s. 55, przypisy 79 - 89; J. Poulik

1975; E. G ierlich 1990).

S ytuow anie pochów ku regulow ane b yło ścisłym i przepisam i n ajczęściej zab ran ia­ jący m i lokalizacji grobu w ew nątrz k o śc io ła (w naw ach lub aneksach). Z akaz ten za ­ w ierał ju ż K odeks Justyniana (w yłączeni z niego byli panujący i biskupi), czy decyzje synodu w V aison (442 r.). W 562 r. pow szechny zakaz w tej spraw ie o g ło sił synod w Braga; kontynuow ały tę tradycję postanow ienia soborów nan tejsk ieg o (658 r.) i ak- w izgrańskiego (809 r.) czy pism a R eginona z Pfriim u (+915) zakazujące pochów ków w kościołach T rew iru. Jeszcze w X II w. opór tej praktyce, bezskutecznie, staw iali cystersi dopuszczając jed y n ie w kościele klasztornym 2 rodzaje grobów : fu n d ato ra i je g o m ałżonki.

P odsum ow anie tej zasady są w reszcie k anony 15, 18 i 19 D ekretu G racjan a sta­ now iące, by nie grzebać zm arłych w kościele — z w yjątkiem przedsionka, gdzie do­ puszczono chow anie biskupów , opatów oraz godnych tego k sięży i łudzi św ieckich. Z alecano przy tym pochów ki przy kościele (Z. K rum phanzlova 1983, s. 109; J. W ol- lasch 1990, s. 8).

D rugi nieco późniejszy nurt odnoszący się do pochów ków w k o ściele rep rezen tu ją postanow ienia soboru w M oguncji (813 r.) oraz innych IX -w iecznych soborów i ustaw d opuszczając grzebanie w ładców i dostojników kościelnych oraz „um iłow anych św iec­ kich” w św iątyniach (J. G órecki 1991, s. 126).

G eneza zw yczaju u m ieszczania pochów ków w centralnych częściach kościoła zw ią­ zana je s t z H iszpanią i krajam i germ ańskim i (por. np. opactw o św . L eokadii w T oledo — m iejsce p ochów ków w ładców w izygockich, w ielkie kościoły gro b o w e M erow in- gów , po części i K arolingów koncentrujące się w okół Paryża, m .in. kościół A postołów , I bazy lik a św. W incentego, opactw o S aint-D enis, czy longobardzkie nekropole dy n a­ styczne skupione w P aw ii — K.H . K rüger 1971, s. 4 1 6 - 4 3 0 , ja k i grób saskiego króla A telberta, je g o żony B erty oraz pierw szych anglosaskich arcybiskupów w kościele z V I/V II w. w C anterbury — w X I w. p rzeniesione zresztą do innego kościoła — G. C oppack 1990, s. 33 - 41, ryc. 15 — 21 ( bow iem chrześcijański W schód się od niej pow strzym ał) za w yjątkiem cesarzy bizantyjskich grzebanych od V I w. w narteksach, później zaś także i książąt ruskich; T h ie tm ar 1953, I 18 (10), II 43 (27); L. E isenhofer 1932, s. 3 4 0 - 3 4 1 ; P. P. T ołoczko 1970, s. 67).

W ypełnianie się w nętrz kościelnych (naw i aneksów ) grobam i w iernych należących, ja k się przypuszcza, do lokalnych elit — książęcych i duchow nych — obserw ujem y

1 4 0 JA N U S Z G Ó R E C K I

rów nież na terenie państw a w ielkom oraw skiego (J. Poulik 1975). Przykładów dostarczają nam sakralne założenia architektoniczne M ikulczyc, Pohanska, Starego M iasta i Sadów.

W M ikulczycach m am y do czynienia z ciekaw ym przykładem um ieszczenia zm ar­ łego z m ieczem przy boku, pośrodku naw y głów nej II kościoła. T ow arzyszą m u 4 po­ chów ki złożone w n iew ielkim aneksie przylegającym do k o śc io ła od strony prezbite­ rium (1 poł. IX w .; J. C ibulka 1967, s. 71; J. Poulik 1974, s. 7 4 - 8 8 , ryc. 21).

W najw iększym m ikulczyckim kościele (III) tzw . bazylice, w zniesionym nieopodal pałacu, usytuow ano w obrębie naw 5 grobów (2 groby um ieszczone w narteksie bazyliki są od niej starsze). N iektóre spośród nich m iały form ę kam iennych sarkofagów w e w nętrzu których złożono, w dębow ych trum nach z żelaznym i okuciam i, zm arłych. Pochów ki te później częściow o zniszczone i w yrabow ane były bogato w yposażone. C hronologię ich określa się na p oczątek IX w. (J. Poulik 1975, s. 78).

W e w nętrzu naw y „m auzoleum ” — IV kościoła um ieszczono z kolei obm urow ane grobow ce. Serię m ikulczyckich kościołów z grobam i usytuow anym i w ich w nętrzu zam yka kościół X (z przyporam i) w którym m iejsce spoczynku znalzało 6 osobników (J. Poulik 1975, s. 9 2 - 9 3 , 1 1 7 - 119, tab. 72).

W innym ośrodku m oraw skim , a m ianow icie w P ohansku, w odkrytym w N /W części grodu kościele, jak o m iejsce spoczynku d la zm arłych w ybrano przyśw iątynne augm entum (Fr. K alousek 1960, s. 496; J. C ibulka 1967, s. 38).

Z ciekaw ym przykładem sytuow ania p ochów ków w narteksie k o śc io ła spotykam y się w założeniu zlokalizow anym na „S pitalkach” w Starym M ieście. W uznaw anym za fundację m ożnow ładczą, a w zniesionym w 2 poł IX w ., kościele znalazły m iejsce spoczynku groby przedstaw icieli bogatych rodów (J. Poulik 1955, s. 307; V. H rubÿ 1965, ryc. 42).

M am y tutaj do czynienia z tym sam ym trendem co obserw ow any także w M ikul­ czycach, Pohansku czy też w S adach, a w yrażającym się w określonej tradycji p o ­ chów kow ej, ściślej w lokow aniu grobów przedstaw icieli zapew ne m ożnow ładczych rodów w kościołach lub dobudow anych do nich augum entach.

W ostatnim z w spom nianych uprzednio założeń, tj. zespole kościelnym w Sadach (IX w.) groby w ystępują zarów no w naw ach bazyliki ja k i w kościele W oraz w an e­ ksach bazylikalnych. C zęść z nich m iała form ę krypt o tynkow anych i zdobionych m otyw am i figuralnym i i roślinnym i ścianach (!), (V. H rubÿ 1961, s. 110; J. C ibulka 1967, s. 5 5 - 6 8 ) .

W ydaje się, iż chow ani w kościołach m oraw skich dokonyw ali św iadom ego w yboru m iejsc sw ego spoczynku — akceptow ali sw oją bliskość i p o w iązan ie ze Stw órcą, p odkreślając zarazem m ocno swój zw iązek z now ą wiarą.

W Polsce pierw szym piastow skim odpow iednikiem tego europejskiego tren d u była gnieźnieńska bazylika k atedralna z grobem Św. W o jciech a oraz dom niem anym grobem D ąbrów ki (nr 6 wg A. L aubitza, inaczej K. Jó zefo w iczó w n a — gró b n r 5 w g L aubitza to dla niej grób D ąbrów ki; A. L aubitz 1934, s. 17 - 18, plan I; K. Józefow iczów na 1969, s. 131, 150, ryc. 19; H. Z oll-A dam ikow a 1990, s. 5 1 - 5 3 , poz. 1.3, 1.15), ja k i kościół katedralny w Poznaniu z grobam i M ieszka, C hrobrego i K azim ierza O d n o ­ w iciela (K. Józefow iczów na 1963, s. 55 - 62; 175, 237, tab. X II, X III; Z. K urnatow ska 1990), a także kościół II na O strow ie Lednickim (J. G órecki 1991). O statni z nich o tw iera także serię polskich kościołów z grobam i zlokalizow anym i w aneksach, w

szy-Ryc. 1. O strów L ednicki stan. i, w yk op II — cm en tarz przykościelny. R zu t p o ziom y grobu 7 — z p ły tą w ap ien n ą (o b udow any tzw . suchym m urem ) N E K R O PO L A TZW. II K O Ś C IO Ł A NA O S TR O W IE L E D N IC K IM

142 JA N U S Z G Ó R E C K I

O 5 0 c m

Ryc. 2. O strów L ednicki stan. 1. w y kop li — c m en tarz przykościelny. R zut poziom y gro b u 8 — z płytą w apienną

stkie bow iem sakralne zało żen ia architektoniczne czasów w czesnopiastow skich w któ ­ rych odnotow ujem y pochów ki w augm entach są chronologicznie nieco p óźniejsze (K ra­ ków — W aw el, aneks przy rotundzie p.w . N M P — pol. X I w., T yniec — sprzed końca X III w., W iślica — kościół p.w . Św. M ik o łaja — 2 pot. XI w .; H. Z oll-A da- m ikow a 1990, s. 5 9 - 6 1 , 65, poz. 2,4, 3 , 6 - 7 , 8.1).

W rzędzie pierw szych czeskich św iątyń z pochów kam i w e w nętrzach w ym ienić m ożna praskie kościoły p.w . N M P i Św. Jerzego z grobow cam i księcia B orzyw oja i B olesław a II (I. B orkovsky 1951; 1961)

2. Cmentarzysko przykościelne

W ziem ne form y grobów bez tow arzyszących im układów k onstrukcyjnych są cechą pochów ków rozm ieszczonych w okół kościoła. O dbiegają od nich 2 groby z przy k ry ­ w ającym i j e płytam i w apiennym i. W ym iary płyty grobu 7 w ynoszą 270 X 170 cm , płyta grobu 8 zaś m a w ym iary 330 x 200 cm (ryc. 1, 2).

P ierw szy z grobow ców (7), w który złożono trum nę, m a obudow ę w typie tzw. suchego m uru (bez zapraw y), przy kolejnym z nich (8) w ystępuje je d y n ie kam ienna obstaw a trum ny (jej resztki) usytuow ana po jej stronie S, E i W . Fragm enty takiej obstaw y (od strony S i E trum ny) w ystąpiły także w grobie oznaczonym ja k o 13. G roby z płytam i w apiennym i w kopano na głębokość od 30/40 cm w przypadku grobu

N E K R O P O L A T Z W . II K O Ś C IO Ł A N A O S T R O W IE L E D N IC K IM 143

R yc. 3. O stró w L ednicki stan. 1, w y kop II — c m en tarz przy k o ścieln y . R z u t p o ziom y p o c h ó w k a 18 w o b u d o w ie drew nianej

L iczne kam ienne obstaw y grobów („sarkofagi” ) w ystępow ały także n a O strow ie L ed­ nickim znacznie później — na m łodszym cm entarzysku (M. G odycki 1956, karty 21, 22 n), znam y j e także z cm entarzyska w L ądzie (K. D ębska-Luty, A L ipińska 1986, s. 63), ja k i z cm entarzysk m ałopolskich (H. Zoll-A dam ikow a 1971 a, s. 3 5 - 3 6 ) .

G łębokość pozostałych grobów nie była zbyt zróżnicow ana i w ahała się od 100 do 120 cm . W olno suponow ać, że grzebanie zw łok do głębokości 1 m było pew ną p ra ­ w idłow ością. Jam y grobow e m iały najczęściej kształt prostokątny, długość ich w p rzy­ padku złożenia w nich osobników dorosłych k ształtow ała się w granicach 1 6 0 - 2 4 0 cm przy szerokości 4 5 / 5 0 - 120 cm , zaś przy grobach dzieci odpow iednio 1 2 0 - 170 cm i 25/30 - 65 cm .

W 10 grobach przykościelnej nekropoli (w tym 2 dziecięcych — 12 i 13 w ystąpiły ślady drew na, resztek trum ien lub obudów drew nianych) w postaci sm ug. Z reguły były one dość dobrze czytelne i usytuow ane w bezpośrednim sąsiedztw ie zm arłych. W 2 przypadkach (groby 17 i 18) m am y do czynienia z czytelną obudow ą, w której złożono zm arłych (dłuższe b oki w ystaw ały od 6/8 cm do 15 cm poza ich boki krótsze, ryc. 3).

T rudno rozstrzygnąć, czy te w yraźne negatyw y stanow ią w e w szystkich przy p ad ­ kach resztki szalow ania ścian grobów , czy też pozostałości trum ien sensu stricto, które częściej p ojaw iają się dopiero w X III - X IV w. (np. na L ednicy — A. W rzosek 1961), a je d y n ie sporadycznie w ystępują nieco w cześniej (na Pom orzu — W olin - M ły n ó w ­ ka, czy też w M ałopolsce — T yniec, H. Z oll-A dam ikow a 1971a, s. 33).

1 4 4 JA N U S Z G Ó R E C K I

p rzyprezbiterialnego, czy grobow ców z płytam i w apiennym i, gdzie z resztek trum ien prócz ich negatyw ów zachow ały się przede w szystkim m niej lub bardziej liczne resztki okuć trum iennych.

O R IE N T A C JA I U K Ł A D ZW Ł O K

U łożenie zm arłych na osi E /W pojaw ia się w E uropie ok. poł. i tysiąclecia n.e., kiedy to porzuca się orientację N/S. W P olsce uznaje się często przestrzeganie tej w łaśnie orientacji za w yraz chrystianizacji zw yczajów grzebalnych. W ram ach takiej orientacji w ystępow ały 2 czytelne także i na O strow ie L ednickim w arianty ułożenia zwłok: głow ą na E lub głow ą ku W. P rzepisy K ościoła w skazują na 2 z tych sposobów ja k o w łaściw e położenie zm arłego chrześcijanina (H. Z oll-A dam ikow a 197la , s. 40).

N a cm entarzysku w e w nętrzu i otoczeniu m ałego kościoła na L ednicy na 19 grobów orientacja praw ie dla w szystkich pochów ków była czytelna. W iększość spośród nich usytuow ana była na osi E /W , z głow ą złożoną po stronie W (w grupie 18 pochów ków , w śród których zaobserw ow aliśm y taki układ zw łok um ieszczam y tak że zm arłych, do kierunku ułożenia których w grobach m ożem y m ieć pew ne w ątpliw ości — grobow iec 2 z naw y kościoła). W je d n y m przypadku m am y do czy n ien ia z pochów kiem , którego głow ę um ieszczono po E stronie (grób 14 w którym p ochow ano kobietę z patologią kości; B. S zym czak i in. 1977, s. 334).

Z m arli chow ani na cm entarzysku składani byli w pozycji w yprostow anej na w znak. W kilku przypadkach głow a spoczyw ała na praw ym boku (grób 1 z naw y, 8 — z płytą w apienną oraz grób 3), zaś w grobie 14 na lew ym boku.

O m aw iając ułożenie ciała zm arłego w grobie rozpatrzyć także trzeba problem odm ian w układzie rąk zmarłego. Regularnie pow tarza się zjaw isko w yprostow anych rąk, które zaobserw ow ano w 10 (11 ?) przypadkach. Rzadziej m am y do czynienia z układem , w którym jedna z rąk je s t w yciągnięta prosto w zdłuż tułow ia, druga spoczyw a na m ied­ nicy (groby 9, 10). Sporadycznie zaś ze zjaw iskiem składania jednej ręki na miednicy, drugiej zaś na piersi (grób 7) czy też z jed n ą rąką złożoną na piersi, dragą zaś zagiętą ku górze, z dłonią na w ysokości ust (grób 14 — przypadek szczególny, ryc. 4).

W spom nieć tutaj m ożna, że składanie jednej lub obu dłoni na ło n ie nie je s t zw y­ czajem szczególnie propagow anym przez K ościół (H. Z oll-A dam ikow a 1971a, s. 55). N ie zauw ażam y zw iązku układu rąk z p łcią zm arłych czy z poszczególnym i klasam i w ieku, ja k i z określonym i przedziałam i czasow ym i. P ochów ki z w yprostow anym i rękom a w ystępują zarów no na starszym cm entarzu w ew nątrz- i przykościelnym , ja k i na m łodszej nekropoli (po S/E stornie kościoła) podobnie ja k i zm arli z je d n ą ręką w yciągniętą w zdłuż tułow ia, drugą zaś złożoną na m iednicy.

Pew ne św iatło na relacje układu rąk zm arłych z określonym i przedziałam i c z a so ­ w ym i rzucają obserw acje poczynione przez Z. W artołow ską d la cm entarzysk w iślickich. Z aobserw ow ała o n a składanie rąk n a m iednicy w yłącznie w grobach m łodszych, p o d ­ czas gdy kończyny górne w yprostow ane m iały w szystkie szkielety ze starszych h o ry ­ zontów cm entarzysk oraz część szkieletów z m łodszych horyzontów (H. Z oll-A dam i­ kow a 1971 a, s. 55, przypis 96). W Tyńcu w najstarszym grobie (nr 15) z 3 ćw. XI w. zm arły posiadał obie ręce w yprostow ane, zaś pochów ki p óźniejsze z X II - X IV w.

N E K R O P O L A T Z W . И K O Ś C IO Ł A N A O S T R O W IE L E D N IC K IM 145

0 5 0 cm R yc. 4. O stró w L ed n ick i stan. 1. C m en tarz przy k o ścieln y . R zu t p o ziom y grobu 14 (gigantki)

charakteryzow ały obie dłonie lub je d n a z nich zło żo n e na m iednicy (H. Z oll-A dam i- k o w a 1971a, s. 56).

Z kolei cm entarzyska na grodzie (schyłek X I - p o ł . X III w.) czy n a podgrodziu w L ądzie (z X II do poł. X III w .) cech u je także zróżnicow anie w układzie rąk zm arłych, przy czym zdecydow anie dom inuje ich ułożenie prosto w zdłuż ciała (K . D ębska-L uty, A. L ipińska 1986, s. 67, 68, tab. 3, 4).

T o, że zm iany w układzie rąk następ u ją u nas stopniow o, bardzo pow oli i w różnych rejonach z ro zm aitym n atężeniem (przypuszczalnie w cześniej na cm entarzyskach p rzy ­ kościelnych), w iązać ch y b a należy z brak iem w yraźnych w skazań K ościoła rzym skiego, w tej m aterii bardziej tolerancyjnego od K ościoła bizantyńskiego (H. Z oll-A dam ikow a 1971a, s. 55, 57), na W schodzie b o w iem potępiano tych chrześcijan, którzy „jako Ż ydzi” ch o w ają b iskupów oraz ludzi św ieckich z rękam i ułożonym i prosto w zdłuż tułow ia, nie zaś ja k chrześcijanie z rękam i skrzyżow anym i na piersiach.

O B R A Z G R U P Y L U D N O Ś C I N A P O D S T A W IE A N A L IZ Y C M E N T A R Z Y S K A O R A Z P R Ó B A O K R E Ś L E N IA JE J A T R Y B U C JI

Pozycja nekropolii w e w nętrzu i w okół II kościoła na której ch ow ano zm arłych zam ieszkujących lednicki gród je s t dość specyficzna. T ym sam ym obraz grupy ludności, którą w łaśnie tutaj w m urow anych kryptach grobow ych, grobach z płytam i w apiennym i oraz w prostych grobach w ziem nych złożono, je s t w yjątkow y.

N a specyfikę cm entarza przykościelnego rzutuje w pierw szym rzędzie, tak się nam p rzynajm niej w ydaje, intrygujący b rak grobów od strony prezbiterium kościoła. Z a ­ stanaw ia także niew ielka w sum ie ilość p ochów ków tutaj złożonych, pom inąw szy

bo-Wykaz grobów odsłoniętych w wykopie II — cmentarz wewnątrz- i przykościelny N r grobu L o k alizacja w relacji do k o ścio ła W arstw a G łęb. zaleg an ia szk ieletu B u d o w a grobu T ru m n a P oło żen ie Płeć w iek W yp o sażen ie C h ro n o lo g ia (faza cm entarza) U w agi szk ieletu n a osi rąk 1 w nawie wkopany w w-wę IV i głębiej 1 1 1 ,8 4 - 111,90 Grobowiec zbudowany z brył piaskowca i m ar­ twicy, prawdopodobnie przykryta płytą wapienną. W ym: zewn. 2,65 x 1,25 m wewn. 2,2 x 0,75 m

Resztki trumny i licznych jej okuć (w ilości?) E-W z głową po str. ? i 3 osobnik dorosły płci? -Preromański (sprzed 1038 r.) (I) W zasypisku grobu kości dzika oraz ceram ika z X - X I w. 2 (III)' 1 1 1 ,7 0 -1 1 1 ,6 0 Grobowiec zbudowany

z brył i krzesków piaskowca, ściany tynkowane, na dnie wylewka wapienna, od góry przykryty płytą. W ym: zewn. 1,7 x 1 m wewn. 1,4 x 0,7 m

Ślady po trum nie o wym. ok. 1,2 x 0,5 m 55 fr. żel. okuć trumny, 12 gwoździ

2 nity żel. _{“ ?} dziecko płci? Złota obrączka szkiełko ołowiana sztabka 12 nieokr. fr. żel. 8 grudek br. fr, brązu Preromadski (sprzed 1038 r.) (I) G rób był pusty. Zm arłego ekshumowano wcześniej. W krypcie resztki pożywienia. 3 aneks przy- brezbite-rialny “ 1 1 1 ,6 0 -1 1 1 ,5 5 Grób wziemny bez obudowy. W kop grobowy o wym. 2,4 x 1,2 m

Pozostałości trumny o wym. 2,2 x 0,5 m 1 fr. okucia trumny i 1 fr. gwoździa E-W z głową po str. W I osobnik dorosły płci? 4 nieokr. fr. żelazne Zm arły pozbawiony był lewej dłoni 4 ( 1 ) aneks przy- nawowy “ ? Grób wziemny bez obudowy - " » » •• -5 J.w. “ ? J.w. — » I J.w. “ J.w. 6 •• IV - V I 1 1 1 ,8 0 -1 1 1 ,6 0 ••

Ślady trumny o szer. 0,4 m J.w.

? " -Szkielet zniszczył w połowie G. M azanetz (1944 r.) 7 a ) przy N/W narożniku kościoła II d, III, IV

1 1 1 ,6 0 -1 1 1 ,5 1 W ziem ny przykryty płytą wapienną o wym. 2,7 X 1,7 m

Negatywy trumny o wym. 1,4 x 0,7 m obudowanej suchym murem (bez zaprawy) 3 fr. okuć trumny, 1 gwóźdź, 2 fr. gwoździ, 1 nit, 9 żel i 3 br. fr. — najpewniej okuć trumny

» П1 dziecko ok. 14 lat 1 fr. noża, 1 fr. przęślika, 6 fr. szkiełek Kon. 1 poł. XI w. (po najeździe czeskim), (H) Płyta przykrywająca grobowiec stanowi część większej „wyłewki”przykrywając ej najpewniej kilka pochówków 8 (ID J.w. IUm 1 1 2 ,1 9 -1 1 2 ,0 7 W ziem ny przykryty płytą

wap. o wym. 3,3 x 2,00 m

Negatywy trumny o wym. 1,6 x 0,5 m z obstawą kamienną

J.w. I J.w. Fr. brązu fr. gwoździa

J.w W kop grobowy oparł się o spąg w-wy Ш5 (rumowiskowej)

9 ( 2 ) na N 111,46 - 111,44 W ziem ny bez obudowy o wym. 2,3 X 0,6 m

Negatywy trumny o wym.

1 ,9 x 0 ,4 5 m “ II osobnik dorosły -poł. XI w. sprzed 1038 r. (I) Na czaszce ślad po uderzeniu; w rogach pochówka 4 otoczaki 1 0 (3 ) J.w. 1 1 1 ,4 8 -1 1 1 ,4 4 J.w. Negatywy trumny o wym.

1,65 x 0 ,4 m

J.w.

U J.w. - J.w. _{m ieczem na czaszce}Ślad po uderzeniu 11 (4)

“

1 1 1 ,7 4 -1 1 1 ,6 6 W ziem ny bez obudowy o wym 2,3 X 0,7 m

Negatywy trumny o wym.

1 ,7 x 0 ,3 5 m " I - ”

Dno grobu spoczywa na w-wie przemieszanej 12 (За) przy N/W

narożniku

ГШ 1 1 2 ,2 9 -1 1 2 ,2 5 W ziem ny bez obudowy o wym. 1 ,2 5 x 0 ,4 5 m

Negatywy trumny o wym. 1 ,3 5 x 0 ,3 5 m

J.w.

I dziecko ok. 10 lat

-1 poł. XI/2 poł. XI w. (II) 13 (4a) J.w. J.w. 1 1 2 ,0 0 -1 1 1 ,8 9 W ziem ny przypuszczalnie

obudowany o wym. 1 ,4 5 x 0 ,6 5 m

Trum na o wym. 1,2 x 0,4 m oraz obstawa z kamieni po str. S i E » I dziecko 5 - 7 lat -J.w. Szkielet częściowo przemieszany 142 (23 a) p o S stronie nawy

III 1 1 2 ,1 6 -1 1 1 ,8 9 W ziem ny bez obudowy o wym. 2,2 X 0,9 m -E-W z głową po str. E IV kobieta 2 2 - 2 5 lat -2 poł. X I - X I I w. (П ) U zmarłej zmiany patologiczne m.in. gigantyzm — 208 cm wzrostu 15 (24) przy W ścianie

Ш 111,91 W ziemny bez obudowy

o wym. 1,5 X 0,7 m -E-W z głową po str. W ? dziecko ok. 4 lat -J.w. Grób zawierał pochówek niekompletny 16 (25) na W od kościoła

J.w. 112,00 W ziem ny bez obudowy

o wym. ok. 0,7 x 0,25 m - J.w. I dziecko ok. 1,5 lat -J.w. Szkielet w połowie zniszczony 17 (26)

J.w. Ш 1 1 1 ,8 0 -1 1 1 ,7 0 W ziem ny bez obudowy o wym. 2,3 x 0,8 m

Negatywy trumny o wym. 2,1 x 0,5 m i dłuższych bokach wystających 15 cm poza boki krótsze

J.w. I m ężczyzna 2 5 - 3 5 lat -J.w. Szkielet niekom pletny, brak żeber

18 (27)

po S str. Ш 111,91 - 111,81 W ziem ny bez obudowy o wym. 2,4 x 0,8 m

Negatywy trumny o wym. 2,00 x 0,5 m i dłuższych bokach wystających 6 - 8 cm poza boki krótsze

J.w. 7 m ężczyzna 2 0 - 2 2 lala J.w. 19 (28)

po str. W J.w. 1 1 1 ,9 7 - 111,82 W ziem ny bez obudowy o wym. n x 0,8 m

Negatywy trum ny o wym. 1,12 + n x 0,6 m

J.w.

I ? ? J.w.

1 — w n aw iasach p o d a n o n u m erację p o ło w ą, 2 — k w estii p rzy n ależn o ści teg o g ro b u d o cm e n ta rz a p rzy k o ścieln eg o n ie m o żn a w sp o só b o sta te cz n y p rze są d z a ć, b o w iem u ło żen ie teg o szk ieletu g ło w ą n a E o d b ieg a ją ce od p o z o sta ły ch gro b ó w , w sk azy w ać m o że na j e g o zw iązek z d u ż ą n e k ro p o lą, 3 — I — o b y d w ie ręce w y p ro sto w an e, II — p raw a w y p ro sto w an a, lew a na m ied n icy , III — lew a n a piersi, p raw a n a m ied n icy , IV — lew a n a piersi, praw a p o d n iesio n a ku gó rze z d łon ią na w ysokości ust

148 J A N U S Z G Ó R E C K I

R yc. 5. O stró w L ednicki stan. ], w ykop II. F a z a I cm entarza w ew nątrz- i p rzy k ościelnego

wiem groby z w nętrza k o śc io ła i z aneksów (6) przygotow ano raptem m iejsca sp o ­ czynku dla 13 zm arłych.

W 6 z nich pochow ano dzieci. G roby dziecięce m ożem y pow iązaó z N /W i W sektorem cm entarza. K olejny z pochów ków dziecięcych w iąże się z w ew nątrzkościelną nekropolą. Z łożono go w m niejszej kam iennej kry p cie przykrytej od góry p ły tą z za­ praw y w apiennej; podobne płyty, o czym w spom niałem uprzednio, przykryw ały ró w ­ nież przykościelne grobow ce 7 i 8.

W spom niane wyżej fakty, tj. b rak grobów od strony prezbiterium , niew ielka liczb a grobów w otoczeniu kościoła w zasadzie nie są nam znane z p olskich cm entarzysk przykościelnych. Z w raca także uw agę w ydzielenie strefy z grobam i dziecięcym i.

N a nekropoli m ożna zaobserw ow ać ponadto w yraźny rzędow y układ grobów w yty­ czonych na osiach N/S. Skrajny rząd W w yznacza zapew ne grób 16, kolejny rząd groby 12, 13, 19, 17 i 15, trzeci z rzędów grobow ce 7, 8, grób 14, na osi ostatniego z nich usytuow ano groby 9, 10, 11 oraz 18. O drębną pozycję zajm ują groby w nętrza kościoła.

W yposażenie zm arłych na cm entarzysku je s t ubogie. N a o g ó ln ą liczbę 19 po ch ó w ­ ków w yposażeni byli je d y n ie zm arli pochow ani w grobach 2 i 7, znalezione w 3

N E K R O P O L A T Z W . [I K O Ś C IO Ł A N A O S T R O W IE L E D N IC K IM 149

Ryc. 6. O stró w L ednicki stan. 1, w y k o p II. F a z a II c m en tarza przyk o ścieln eg o

innych grobach resztki żelaznych p rzedm iotów łączy ć m ożem y najpew niej z p o zo sta­ łościam i okuć trum iennych. B rak w yposażenia grobów je s t w yrazem panujących zw y­ czajów pogrzebow ych ch arakterystycznych d la cm en tarzy sk p rzykościelnych (H. Zoll- A dam ikow a 197 lb , s. 549).

A trybucję osób pochow anych w e w nętrzu kościoła om ów iłem ju ż w cześniej (J. G ó ­ recki 1991), zaś problem określenia statusu osób pochow anych na cm entarzu p rzy k o ­ ścielnym w ydaje się frapujący poprzez w ystępow anie licznych grobów dzieci. W istocie m ów ić tutaj m ożem y o jak ich ś m łodo zm arłych przedstaw icielach w czesnopiastow skich elit (bądź duchow nych, b ąd ź to pow iązanych z dynastią).

N iektórzy z o sobników d orosłych zm arli praw dopodobnie nagle, na sk u tek ran odniesionych w głow ę. T ak było w przypadku o sobników z grobów 9 i 10.

N adto całą tą grupę ludności p o ch o w an ą praw dopodobnie w różnego rodzaju tru ­ m nach ujm ow ać m ożem y ja k o społeczność bliżej się stykającą z kościelnym rytuałem pogrzebow ym , um ieszczającą pochów ki dynastyczne w kam ien n y ch kryptach w cen ­ trum kościoła, pozostałe zaś groby w je g o augm entach bądź w najbliższym sąsiedztw ie. U m ieszczanie zm arłych w trum nach oraz stosow anie się do w ym ogów ów czesnej liturgii było w początkach X I w. zw yczajem w ielce now atorskim , ja k bow iem dom yślać się m ożem y z kroniki K osm asa je s z c z e w X II w. prak ty k a ta nie była pow szechna (w zm ianka pod r. 1108, K osm as 3 (X X IV ), s. 352).

150 JA N U S Z G Ó R E C K I

S T R A T Y G R A F IA I C H R O N O L O G IA G R O B Ó W

A nalizując m apę N /W w ycinka grodu lednickiego za u w a ża m y , że o b szar w ystę­ pow ania cm en tarza w w ykopie II by ł nieznacznie w yniesiony w realcji do otaczającego go terenu. N aro słe w ciągu w ieków w arstw y kulturow e w ypiętrzają się tutaj średnio od poziom u 113,20 m d o ok. 114 m. n.p.m.

W układzie stratygraficznym om aw ianego rejonu w ydzielono 6 w arstw kulturow ych (I — V I) oraz calec (w arstw a V II i V III, M . Ł astow iecki 1989; J. G órecki 1991, 124 - 125). Z n aszeg o punktu w idzenia najbardziej istotne są w arstw y IV -te (klepisko gliniane) o raz Ill-c ie 1 - 6 łączone z 3 poziom em osadniczym , w yróżnionym d la O stro ­ w a lednickiego przez M . Ł astow ieckiego (1989, s. 28 - 30). Z ow ym i n aw arstw ieniam i łączy się n a ogól użytkow anie II budow li kam iennej (A . N ow ak 1972; J. G órecki

1991).

W arstw y te rozw iązują w przew adze także i problem chronologii w zględnej grobów (ryc. 7, 8).

M . Ł astow iecki w oparciu o w arstw y IV. i III. w ydzielił 2 fazy chronologiczne kościoła, tj. starszą, którą łączy z p ierw szą z w ym ienionych w arstw oraz m łodszą łącząn ą z naw arstw ieniam i III ,_2 (brunatna ziem ia z w ęgielkam i).

Z e zniszczeniem fazy 2 łączyć w edług niego należy w arstw ę III (rum ow iskow ą) zalegającą na całej pow ierzchni kościoła (M . Ł astow iecki 1989, s. 2 9 - 3 0 ) .

O becnie ze w zględu na przeanalizow any stratygraficzny kontekst skłonny jeste m , odm iennie niż to interpretow ałem w cześniej (a pod o b n ie ja k uczynił to M . Ł astow iecki 1989, s. 3 2 - 3 3 ) , w idzieć użytkow anie kościoła rów nież i p o najeździe czeskim — aż po w iek X II (być m oże naw et aż p o je g o schyłek).

C M E N T A R Z W E W N Ą T R Z K O Ś C IE L N Y

G roby w kam iennych kom orach grobow ych z w nętrza naw y kościoła zalegają p o ­ niżej k lep isk a glinianego (datow anego na 2 poł. X - 1 poł. X I w .), uznaw anego za poziom użytkow y kościoła (M . Ł astow iecki 1989, s. 29 i tab. 4).. K lepisko to zalegało średnio od poziom u 112,80 m .n.p.m .

W iększy z grobow ców m im o iż o ryginalna obudow a je g o ścian (nie n aruszona przez M azanetza) sięgała raptem do w ysokości 112,03 m n.p.m . przecinał, ja k m ożna się dom yśleć, w arstw ę klepiska (IV ), spalenizny (V ) oraz w arstw y głębsze. T ak g łębokie obecne usytuow anie ścian grobow ca pozw ala sądzić, iż w pew nym okresie zn aczn ą ich część rozebrano celem dalszego w ykorzystania brył m artw icy użytych w konstrukcji tych ścian.

U sytuow ana nieopodal d u żego grobu m niejsza krypta (grób 2) p o sia d a górne lico kam iennych ścian zalegające na w ysokości 1 1 2 ,6 4 - 1 1 2 ,6 0 m n.p.m . (bezpośrednio tu ż przy spągu klepiska). Jej w kop grobow y p rzeciął w arstw ę brunatnoszarego piasku (V I) o raz spalenizny (V) spod k lep isk a opierając się n a calcu. N adto w e w kopie gro­ bow ym odk ry to p o d czas odsłaniania tego grobu glinę charakterem odpow iadającą gli­ nie k lepiska, co p o tw ierd za w niosek o budow ie grobu przed zniszczeniem kościoła w 1038 r.

R yc. 7. O stró w L ednicki stan. I , w y kop II. S traty g rafia c m en tarza p o N /W i N stro n ie k ościoła. A — w kop gro b o w y p o chów ka 8, 1 — b ru natna próchnica (w arstw a П), 2 — siln ie sp iaszczo n a pró ch n ica (w arstw a Ua), 3 — g lin a (w arstw a II b), 4 — ru m o w isk o zapraw y i m artw icy w apiennej (w arstw a III), 5 — sp iaszczona pró ch n ica m iejscam i z przep alo n y m drew nem (w arstw a IV ), 6 — żó łty piasek (w arstw a V ), 7 — spalone i zb utw iałe drew n o (w arstw a VI)

152 JA N U S Z G Ó R E C K I

K olejny z grobów to usytuow any w aneksie p rzyprezbiterialnym grób, którego w ykop pojaw ił się na poziom ie 112,31 - 112,10 m. U sytuow any pod klepiskiem p rze­ ciął w arstw ę spalenizny (V) oraz naw arstw ienia starsze (VI) dochodząc do calca w y ­ stępującego tutaj na poziom ie 111,55 m.

S ytuacja stratygraficzna grobów z aneksu przynaw ow ego nie do ko ń ca przedstaw ia się jasn o . M ianow icie grób określany ja k o 4 w idoczny je s t na profilu M azanetza; na je g o w ykop nachodzą w arstw y spalenizny zw iązanej ze zniszczeniem kościoła (И1ь, IIIa i III), które w skazyw ałyby na podobne do pochów ków naw y i dobudów ki od strony prezbiterium datow anie tych grobów oraz grobów sąsiednich.

W kop grobow y pochów ka n r 4 dochodzi do poziom u 111,30/111,25 m n.p.m . S tosunkow o głęboko zalega także szkielet skrajny — południow y.

C M E N T A R Z PR Z Y K O Ś C IE L N Y

O tacza on kościół w 3 strefach: N , W i S. O d strony N zw racają uw agę 3 groby zlokalizow ane na linii usytuow ania pochów ków z aneksu p rzy naw ie. O w e 3 groby w kopane są stosunkow o głęboko, tj. od poziom u 1 1 1 ,7 4 - 111,66 d la pochów ka nr 11 do poziom u 1 1 1 ,4 8 - 1 1 1 ,4 4 m d la grobów 9 i 10 w kopanych w calec, a w ięc a n a ­ logicznie do grobów z naw y i z aneksów . N a groby te nachodzi w arstw a gliny (co zauw ażam y na profilu z badań 1944 r. w relacji do pochów ka nr 9).

Spośród grobów p o łożonych przy N /W narożniku k o śc io ła zw racają uw agę 2 p rzy ­ kryte w apiennym i płytam i, które, ja k się w ydaje, m im o zbliżonego kontekstu stra­ tygraficznego m ogą m ieć (w ram ach tej sam ej fazy cm entarza) ró żn ą chronologię. O bydw a z grobów znajdują się na m iejscu zlokalizow anej tutaj w cześniej chaty; gro­ b ow iec 7, którego w kop pojaw ił się w w arstw ie IId (112,71 - 112,56 m) przecina ow ą chatę oraz w yżej zalegające w arstw y III-cie dochodząc do poziom u 111,60 - 111,55 m, drugi z grobów (8) w kopany znacznie płyciej (na głębokość 112,20 - 112,15 m, ryc. 7) przecina w arstw y III, _4 i opiera się na w arstw ie gruzow iskow ej (III5). M oże on być nieco m łodszy od grobow ca 7, który ja k o jed y n y spośród grobów cm entarza p rzy k o ­ ścielnego zaw ierał (we w kopie) m ateriał ceram iczny, z poł. X I w.

N ieopodal grobow ców z płytam i w apiennym i w ystąpiły groby 12 i 13 w kopane w w arstw ę gruzu (III5) p ochodzącą ze zniszczenia kościoła.

P ozostałe groby (14, 15 - 19) zw iązane z częścią W i S nekropoli w ystąpiły w w ar­ stw ie III (odbiegającej je d n a k charakterem od naw arstw ień III-cich części N kościoła i dalej ku N).

Stratygrafia cm entarza w ew nątrz- i przykościelnego zrelatyw izow ana do schem atu chronologii w yspy pióra M . Ł astow ieckiego (1989) pozw ala na datow anie nekropolii w ew nątrzkościelnej na 1 poł. XI w., ściślej do czasu zniszczenia kościoła w 1038/1039 r. (cm entarz fazy I). Z tą fazą cm entarza w iązać się b ęd ą także głęboko w kopane (po­ dobnie ja k groby w naw ie i aneksach) oraz tw orzące je d e n rząd z pochów kam i z aug­ m entum przynaw ow ego pochów ki p ochodzące z grobów 9, 10 i 11 (ryc. 5).

Fazę II cm entarza w yznaczają pozostałe z grobów datow ane na przełom 1 i 2 poł. X I w . i X II w. (ryc. 6).

f

t

У

■ Ч _

₁

ШгГБ?

Rye. 8. S traty g rafia w n ętrza И ko ścio ła (o d sło n ięty frag m en t p rofilu wsch. przek o pu G. M azan etza z 1944 r. w raz z „o b ejściem ” do k o n an y m w m iejscu usytuow ania grobow ca 1 podczas b adań 1962 r. (A — płn. m ur ob w o d o w y naw y, B -C — uskoki w profilu (brak d okum entacji), D — g robow iec 1, E — w kop, 1 — b ru natna p ró ch n ica z zapraw ą, (w arstw a U), 2 — rum ow isko zapraw y (w arstw a 1П), 3 — glina i m iejscam i piasek — tzw . tok gliniany

N E K R O P O L A T Z W . U K O Ś C IO Ł A N A O S T R O W IE L E D N IC K IM 153

je s t z fundacją dyn asty czn ą (kościół ja k o fundacja), z kolei nekropolia przykościelna założona została na terenie uprzednio częściow o użytkow anym przez osadnictw o g ro­ dow e (np. groby z płytam i w apiennym i pow stały w m iejscu zabudow ań p rzykościel­ nych). O bszar ten z czasem — ok. poł. X I w. w yłączony został spod osadnictw a i przeznaczony n a cm entarz. G roby w kopane zostały w w arstw y starsze, które p rze­ cinają w ielokrotnie aż do calca.

W żadnym przypadku nie stw ierdzono zaleg an ia grobów ponad sobą. S ytuow anie pochów ków w ew nątrz i w otoczeniu II k o śc io ła (faz a I cm entarza) — założenia 0 w czesnej m etryce datow anego na 2 poł. X w. (J. Ł om nicki 1968; A. N ow ak 1965; J. G órecki 1991) je s t je d n y m z pierw szych w Polsce p iastow skiej przykładów u p o ­ w szechniania się zjaw iska lokalizacji grobów w m iejscach szczególnie uśw ięconych. Podobny ch arakter m ają i nieco m łodsze groby z otoczenia k o śc io ła (II faza cm entarza), bow iem nekropole przykościelne p o jaw iają się n ajczęściej dopiero w poł. X II w. (H. Z o ll-A dam kow a 1971b, s. 45; K. W achow ski 1975, s. 33; K. D ębska-L uty, Al. L ipińska 1986, s. 77). Z tego w zględu skłonny je ste m przypisyw ać nekropolii w ew nątrz-1 przykościelnej II budow li O strow a L ednickiego szczególną rolę w system ie o rg an i­ zacji ideow ej w czesnopiastow skich w ładców . T ym co p rzyciągało ich do grobu w k o ­ ściele było obok sąsiedztw a Stw órcy i św iętych tak że stałe pragnienie pam ięci — m em oria, trw ającej p o za śm ierć. Z atem groby panujących u m ieszczane w kościołach łączyły ch arak ter m em oratyw ny z ekspozycją w ładania (J. W ollasch 1990). P ożądanym m iejscem pochów ku była także i strefa przykościelna.

E litarny ch arak ter tego cm en tarza o św iadcza także m ała ilość grobów (zarów no cm en tarza fazy I i II).

W reszcie sam program architektoniczny kościoła w iązał się ściśle z nekropolią w je g o w nętrzu, bow iem rozbudow ę kościoła p o strzeg ać m ożna w relacji do sepul­ kralnych potrzeb — b yła o n a w ynikiem zajm o w an ia now ych stref przez pochów ki, które z czasem objęły i rejon przykościelny.

B IB L IO G R A FIA

A n d r e s z o w a A. , Ł o m n i c k i J., N o w a k A. , S z e n i c o w a W . 1963, S p raw o zd an ie z p rac b adaw ­ c zy ch n a O stro w ie L ednickim w 1961 roku, S p A r 15, s. 218 - 230.

B i z o t B „ S e r r a l o n g u e J. 1988, U n ed ifice fu n éraire du H au t M oyen A ge â S eyssel A lb ign y (H aute - Sa­ voie), A rch éolo g ie d u M idi M edieval 6, s. 25 - 49.

B o r k o v s k ÿ 1 .1951, H robka v nejstarSim k ostele n a p raisk é m hradë, A R 3, s. 3 - 6 ' — 1961, H robka B o leslav a II v basilice sv. Jifi na P razsk ém H radë, PA 2 , s. 264 - 267. С i b u 1 k a J. 1967, Po czątk i c h rześcijań stw a n a M oraw ach, W arszaw a

C o p p a c k G. 1990, E n glish H eritage. B o o k o f A bbeys and Prio ries, L ondon.

D ę b s k a -L u t y K ., L i p i ń s к a A. 1986, W c zesn o śred n io w ieczn e cm en tarzy sk a szk ieleto w e w L ąd zie, woj. K onin (w :) W c zesn o śred n io w ieczn e c m e ntarzy sk a szk ieleto w e w L ąd zie, w oj. K onin, P o znań, s. 13 - 86 E i s e n h o f e r L. 1932, H andbuch d e r kath o lisch en L iturgik, F reib u rg (im B reisgau), s. 340 - 341 G i e г I i с h E. 1990, P o chów ki n iem ieckich rodów panu jący ch w rozw in ięty m śred n io w ieczu (o d X do p ier­

w szej połow y X II wieku), RH 55 - 5 6 , s. 1 3 - 3 2

G o d у с к i М . 1956. W c zesn o śred n io w ieczn e cm en tarzy sk o na O stro w ie L ed nick im , M iP A n 11, W rocław G ó r e c k i J. 1991, P rero m ań sk ie pochów ki pan u jący ch i d o sto jn ik ó w w tzw . II k o śc ie le na O stro w ie L ed n ic­

kim , S L 2, s. 1 1 7 - 1 3 2

154 JA N U S Z G Ó R E C K I

H r u b ÿ V. S tare M ësto - v elkom oravskÿ V elehrad, P raha

J ó z e f o w i c z ó w n a K. 1 9 6 3 ,2 b adań nad arch itek tu rą p rzed ro m ań sk ą i rom ań sk ą w Pozn an iu , W rocław — 1969, S ztuka w okresie w czesnorom ańskim (w :) D zieje W ielkopolski, 1. 1, Poznań, s. 1 1 4 - 1 5 6 К a 1 o u s e к Fr. 1960, V elk om oravské hradiStë P ohansko u B feclavi, A R 4 , s. 4 6 6 - 530 K ronika C zech ó w K osm asa 1968, p rzekład M . W o jciechow skiej, W arszaw a

K r ü g e r K. H. 1971, K ö n ig sg rab k irch en d e r F ranken, A n g elsachsen und L an d gobarden. Ein histo risch er K a­ talog, M ünchen, M ü n sersch e M ittelalter Sch riften 2

K r u m p h a n z l o v ä Z . 1983, V ÿzoam vÿzkum u v L ibici p ro ch ro nologii slo v an sk é doby v Ćechach, S bN M P 37, s. 9 5 - 1 0 2

L a b u d a G. 1984, W y jaśn iające się tajem nice O stro w a L edn ickieg o (w :) M ente e t litteris. O kulturze i sp o łe­ czeń stw ie w ieków średnich, Poznań, s. 103 - 110.

L a u b i t z A . 1934, O p o czątkach ko ścio ła gnieźn ień sk ieg o w św ietle ostatn ich badan w ykopaliskow ych, B H S ztiK 3, s. 9 - 24

Ł a s t o w i e c k i M . 1989, S traty g rafia i ch ronologia O strow a L ednickiego, SL l, s. 1 7 - 7 0 Ł o m n i c k i J. 1967, O stró w Lednicki, S SS 3, s. 551 - 554

— 1968, O strów Lednicki. Pom nik historii narodu polskiego, Poznań

M a z a n e t z G. 1944, Piasten Insel im L e d b erg er See. S lav isch e R ingw all und früg esch ich tlich e B urg, m a­ szynopis — niepublikow ane zbiory A rchiw um M uzeum A rcheo lo g iczn eg o w Poznaniu

N o w a k A. 1965, Spraw o zd an ie z p rac archeo lo g iczn y ch przep ro w ad zo n y ch na O stro w ie L ednickim , pow. G niezno, w 1962 roku, S p A r 17, s. 181 - 189

— 1966, Badania arch eo lo g iczn e n a O strow ie L ednickim , pow. G niezno, w 1963 roku, S p A r 18, s. 179 - 189 — 1972, O strów L ednicki w e w czesnym śred niow ieczu w św ietle badań arch eologicznych, Poznań, m aszyno­

p is p racy d oktorskiej, niepublikow any — In stytut P rahistorii U A M w Poznaniu

P o u l i ' k J. 1955, N âlez k o stela z doby R iśe V elk om oravské v trati „Ś p italk y ” ve S tarém M ëstè, PA 7, s. 307 - 3 5 1

— 1975, Sidło a pevnost k n iźat velkom oravskÿch, Praha

P e t r u P., U I b e s t T. 1975, Frü h ch ristlich e K irchenanlagen, L jubljana

S z y m c z a k В. , W ą s o w s k a E. , Z i ę t e k A. 1977, Przy p ad ek gig an ty zm u we w czesn ośredniow iecznym m ateriale szk ieletow ym z O strow a L ed nickiego, PA n 4 3 , s. 334

T o ł o c z k o P .P . 1 9 7 0 ,D revnij K ije v ,K ije v

W a c h o w s k i K. 1975, C m en tarzy sk a doby w czesn o p iasto w skiej na Śląsku, W ro cław - W arszaw a - Kra­ k ów - G dańsk

W o 11 a s с h J. 1990, T reści ideow e m em orii zm arły ch w k ościo łach , RH 55 - 56, 7 - 12

W r z o s e k A. 1961, Z abytki w czesn o średn io w ieczn e z O strow a L edn ick ieg o , pow . G n iezno, F A P 12, s. 242 - 2 8 0

Z o l l - A d a m i k o w a H. 1971 a, W czesno śred n io w ieczn e c m e n tarzy ska szk ieleto w e M ałopolski. C z. II. Analiza, W rocław - W arszaw a - K raków - G dańsk

— 1971 b, Pró b a p eriodyzacji w czesn o średniow iecznych p rak ty k pogrzeb o w y ch w Polsce, A P 16, s. 541 - 556

— 1990, Pochów ki dosto jn ik ó w kościelnych i św ieckich w P o lsce w czesnopiastow skiej (na podstaw ie źródeł archeologicznych), R H 55 - 56, s. 33 - 70

G R Ä B E R F E L D B E I D E R SO G . П. K IR C H E IN O S T R Ó W L E D N IC K I Z u s a m m e n f a s s u n g

D as frü h m ittelalterliche, m it d er II. K irche in L edn ica verb u n d en e G räb erfeld liegt im N ordteil der B urg. In seiner R aum anordnung können folgende O b jek te ab g eso nd ert w erden: 1. — in n erk irch lich e N e ­ kropole, d ie a) — G räber im S c h iff und b ) — G räb er in A nnexen um fasst und 2. — das k irchliche G räb erfeld (13 G räber).

D ie N ekro p o le bei d er II. K irche geh ö rt zu r G ru p p e d er Flach g räb erfeld er. D ie G rabgruben v ertreten d ie e in g etieften G räb erfo rm en , m eisten s o hne S etzung. E ine u ng ew ö h n lich e P o sition nehm en 2 G rüften im Schiff, G räb er in A nnex en und d ie m it K alk p latten b ed eckten G räb er ein.

N E K R O P O L A TZW. 11 KOŚCIOŁA N A O S T R O W /E L E D N IC K IM 1 5 5

D ie G räb er im S c h iff lassen zu, sie zu den innerk irch lich en N ek ro p olen zu zäh len , d ie nach dem den ersten Piasten und auch frü h er in G ro ß m äh ren b ekannten w estlich en M odell ein g erich tet w aren, in dem d ie M ittelteile d e r H au p tsch iffe die F u n k tio n von G räb erfeld ern fü r H errsch er, S tifte r o d e r k irch lich e V o r­ gesetzten d ieser T em p el spielten. D ie G en ese dieses B rau ch s, G rä b e r in z entralen K irchenteilen zu un terb rin g en , ist m it S pan ien und germ an isch en L än d ern v erbunden. E rste piastisch e E n tsp rech u n g d iese s euro p äisch en T ren d s w aren d er D o m in G n iezn o m it den G räbern des Hl. W o jciech und d er D ąbró w k a, d er D o m in Po zn ań m it G räbern p o ln isc h e r H errsch er und ein e klein e K irch e in Lednica.

D iese letzte erö ffn et ein e S erie p o ln isc h e r K irchen m it G räb ern in A nnexen, w eil an d ere S akralv o rau s­ setzungen m it G räb ern in A nbauen jü n g e r als sie sin d (z.B . K raków — W aw el, A n n ex e bei d er Hl. Ju n g ­ frau -R otunde — M itte des 11. Jh.).

A u f dem K irch en g räb erfeld sin d zw ei m it K alk p latten (A bb. 1,2) b ed eckten G rü ften , d ie bei d er nord­ w estlich en K irch en eck e lo k alisiert w aren und verh ätn ism äß ig v iele G räber, in den die T o te n in H olzsetzu n g en (A bb. 3) b estattet w aren, b em erk en sw ert.

E in A usd ru ck v o n C hristian isieru n g d er B estattu n g sritten ist d ie O rien tieru n g d e r G räb er a u f b etreffendem G räberfeld, a u f dem säm tlich e T o ten (m it A u snahm e d er im G rab 14, A bb. 4 ) in d e r O st-W est-A ch se, m it dem K o p f nach W esten , a u f den R ü cken in a u sg estreck ter P o sition g eleg t w aren. A uß erd em w ied erh o len sich reg elm äß ig d ie ausg estreck ten H ände, d ie in 10 (11 ?) F ällen (v id e G räb erv erzeich n is) fre ig ele g t w urden.

W eg en e in e r sp ezifisch en P o sition des G räb erfeld es im In n eren d e r K irche und in d e r U m g eb u n g d er II. K irch e m ußte d as B ild d er d o rt b estatteten B ev ö lk eru n g ziem lich ung ew ö h n lich sein. Z u b e d en k en ist, d aß es ein e gerin g e A nzahl an G räbern u m d ie K irche gibt; au ß erd em w urden in 6 von 13 G räb ern die K in d er bestattet. D ie so gerin g e G räberzahl bei d e r K irch e und ih r M angel a u f d e r Presb y teriu m seite ist uns gru n d sätzlich von den p olnischen K irch en g räb erfeld er d iese r Z e it n ich t bekannt.

C h arak teristisch ist auch d er M angel an G rab b eig aben , w eil sie n u r in den G räbern 2 und 7 (vgl. G räb erv erzeich n is) von in sg esam t 19 g efu n d en sind.

Im L ic h te d e r darg estellten T atsach en sch ein t das P ro b lem d e r B estim m u n g des S ta tu s von den um die K irche bestatteten P ersonen in teressant zu sein — w ir können von den ju n g gesto rb en en V ertretern frü h p iastisch er E lite (en tw ed er G eistlich e od er verb u n den m it d e r D yn astie) sprechen.

D ie B estim m u n g d er G rä b erch ro n o lo g ie läßt 2 P h asen (I, II) d e r G räb erb en u tzu n g des b etreffenden G räb erfeld es zu unterscheiden. M it sein er I. Ph ase, datiert in die 1. H älfte des 11. Jh. — g e n a u er gesagt b is zu r Z eit d e r V ern ich tu n g d er K irche in 1038/1039 (A nfall des B rzety slaw von B ö hm en) — können w ir d ie in n erk irch lich e N ek ro p o le (G räb er 1 - 6) so w ie die tie f ein g eg rab en en G räb er 9 - И , w elch e m it G räb ern aus dem S ch iffsan n ex e in e R eihe b ilden, (A bb. 5) zählen.

D ie Phase П b estim m en so n stig e G räb er, die in d ie W ende d e r 1. u n d 2. H älfte des 11. und 12. Jh. (A bb. 6) datiert werden.

D ie inn erk irchlich e N e k ro p o le ist au ßerd em m it d e r d y n astisch en S tiftu n g verbu n d en . Ih re frü h e E nt­ steh u n gszeit, äh nlich w ie d ie frü h e D atieru n g des K irch eng räb erfeld es (d ie älteste von den uns bekannten poln isch en N ek ro po len dieses T y p s) läßt zu, ihnen ein e b eso n dere R o lle im S ystem d e r id eo lo g isch en O r­ gan isatio n frü h piastisch er H e rrsc h e r zuzuschreiben.

E n d lich ist h in zuzufügen, daß das arch itek to n isch e P ro g ram m d er K irch e ein e D eterm in an te sep u lk larer B ed ü rfnisse w ar, w eil d e r T e m p elausb au (II. P h ase d e r K irche) ein E rg eb n is dessen w ar, daß die G räb er im m er neue Z o n e n b elegten, d ie m it d er Z eit auß erhalb des B autes hinau sg eg an g en sin d und das G eländ e n eben d e r K irche um faßten.

A B B IL D U N G E N

A b b . 1. O stró w L ednicki Fst. 1, G rab u n g sfläch e II — K irch en g räb erfeld . G ru n driß des G rabes 7 — m it K alk platte (beb au t m it d er sog. T ro ck en m auer)

A b b . 2. O stró w L ednicki Fst. 1, G rab u n gsfläch e II — K irch en g räb erfeld . G rundriß d es G rabes 8 — m it K alkplatte

A bb. 3. O strów L ednicki Fst. 1, G rab u ngsfläche II — K irch en gräb erfeld . G ru n d riß d es G rabes 18 m it H olzsetzung

A b b . 4. O strów Lednicki Fst. 1, G rab un g sfläch e II — K irchengräberfeld. G ru n d riß des G rab es 14 („G i­ g antin”)

156 JA N U S Z G Ó R E C K I

Abb. 5. O stró w L ednicki Fst. 1, G rab u n g sfläch e II. P h a se I des inneren und des K irchengräberfeldes A bb. 6. O strów L ednicki Fst. 1, G rab u n g sfläch e II. Phase I d es K irchengräberfeldes

A bb. 7. O strów L ednicki Fst. 1, G rab u ngsfläche II. Stratig rap h ie des G räberfeldes in d er n o rd w estlichen u nd nördlichen K irchenseite, Legende: A — S chürfgraben des G rabes 8; I — braune H um userde (S chicht II), 2 — stark besandte H um u serd e (Schicht Па), 3 — Lehm (S ch ich t Ilb), 4 — M örtel- und K alktuffschutt (S ch ich t III), 5 — v ersandte H um userde, stellenw eise m it du rch g eb ran n tem H olz (S ch ich t IV ), 6 g elb er Sand (S chicht V), 7 — verbranntes und faules H olz (Schicht V I), 8 — braune H um userde m it kleinen K o hlen (Schicht V I), 9 — g ew ach sen er B oden (S ch ich t VII - VIII)

A bb. 8. Stratig rap h ie des In n en teils d er II. K irche (freig eleg tes F rag m en t des O stprofils des Q uersch n ittes v on G. M azan etz vo m 1944 incl. „R undgang” w ährend d er U ntersu ch u n g en im Jah re 1962 an S telle der G ru ft 1). L egende: А — nördliche Schiffsrandm auer, B-C — P ro fillü ck en (M angel an D okum entation), D — G ruft 1, E — U m riß der G ruft 2; 1 — braune H um u serd e m it M örtel (S chicht П), 2 — M örtelschutt (S ch ich t IÏÏ), 3 — Lehm und stellenw eise Sand — d er sog. L eh m fußboden (Schicht IV), 4 — B randresten (S ch ich t V ), 5 — b raune H um u serd e (S ch ich t V I), 6 •— g ew ach sen er Boden (S chicht V I I - V i n )