■ M_8. Warszawa, d. 24 Lutego 1889 r. Tom VIII.

■ M_8. Warszawa, d. 24 Lutego 1889 r. Tom V III.

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „WSZECHŚWIATA."

W Warszawie: rocznie rs. 8 k w artaln ie „ 2 Z przesyłką pocztową: rocznie „ 10 półrocznie „ 5 Prenum erow ać m ożna w R edakcyi W szechśw iata

i we w szystkich k sięg arn iach w k raju i zagranicą.

Komitet Redakcyjny stanowią: P. P . D r. T. Chałubiński, J . Aleksandrowicz b. dziek. Uniw., K. Jurkiewicz b. dziek.

Uniw., mag.K. Deike, mag.S. Kramsztyk,Wł. Kwietniew­

ski, W. Leppert, J. Natanson i mag. A. ŚMsarski.

„W szechśw iat 11 przyjm uje ogłoszenia, k tó ry ch treść m a jakikolw iek zw iązek z nau k ą, n a następujących w arunkach: Z a 1 w iersz zw ykłego dru k u w szpalcie albo jego m iejsce pobiera się za pierw szy ra z kop. 7 '/a

za sześć następnych razy kop. 6 , za dalsze kop. 5.

-A-dres IRećLa,i£C 3 rl: I^Zralso-wslsrle-^rzeca.inieście, 3 >Tr ©©.

. .?-*** r aW irthniipaiM

c A J

i, „SM.,*:

TAOOT1 1 On1

ł\O O V ,

HOO]

M apa po<a.róź;y ^rze-wa.lsłcieg'®.

W SZECH ŚW IA T. Nr 8.

PRACE IM M C IIIE PRIEW ALSM ,

W dniu 2 L isto p ad a ro k u zeszłego n au k a poniosła ciężką stra tę przez śm ierć znanego podróżnika M . P rze w alsk ieg o . O d k ry cia P rzew alskiego mają, niepospolite znaczenie dla gieografii wogóle, a w szczególności dla gieografii A zyi. D zięki jem u , podobnie ja k ongi S tanleyow i w A fryce, znaczna część białej p rz estrze n i n a k arcie A zyi zo­

stała zapełnioną, O becnie spróbujem y ro - zejrzyć się w m atery jale naukow ym zg ro ­ m adzonym p rzez zgasłego podróżnika.

P ierw sza podróż P rzew alskiego po d jęta przez niego została w krótce po ukończeniu wyższych szkół w ojskow ych, a więc w b a r ­ dzo m łodym w ieku i ze środkam i n ad e r ograniczonem i. P rzed m io tem tych p ie rw ­ szych jego badań b y ł kraj U ssu ry jsk i, in a ­ czej mówiąc, pobrzeże oceanu W ielk ieg o w zdłuż rzek i U ssuri, m iędzy 42 — 48° szer.

półn. W p raw d zie podróż ta m a jeszcze pew ne cechy dyletantyzm u, ale ju ż p rzeb i­

ja się w niej tu i ow dzie talen t spostrze­

gawczy przyszłego odkryw cy, u w ag i nad zw iedzanym krajem i je g o m ieszkańcam i odznaczają się trafn ością. G łów nie z a s łu ­ g u ją na zaznaczenie jeg o spostrzeżenia m e ­ teorologiczne. P odczas całej tćj p odróży P rzew alsk i, p ra w ie bez p rz erw y , robił sp o­

strzeżenia trz y razy na dzień i z ty ch poje- dyńczych obserw acyj p otrafił w ysnuć w nio­

ski n a tu ry ogólniej szój. Z nalazł on m ia­

now icie, że średnie te m p e ra tu ry w k ra ju U ssu ry jsk im p rzed staw iają się w sposób następujący: z im a — 13,2° R., wiosna + 3,7°R . lato + 1 5 ° R., jesień + 3 ° R. T e m p e ra tu ra średnia roczna w ynosi + 2 ,1 ° R. Z p o ró ­ w nania tych liczb z liczbam i m iejscowości położonych pod jed n ak o w ą szerokością gieograficzną w E u ro p ie w ynika, że tem p e­

ra tu r a zim y je s t tu taj znacznie niższa; tem ­ p e ra tu ra wiosny zbliża się do tem p eratu ry M itaw y i Pskow a, położonych o 8—9° w y- żój n a północ; tem p eratu ra lata je s t podo­

b n a do tem p eratu ry T am bow a (52° szer.

półn.), K urska(51°), Ż y to m ierza(50°), R ouen (49°); jesień ma o wiele niższą te m p e ra tu ­

rę, aniżeli odpow iednie miejscowości E u r o ­ p y i różnica ta dochodzi we wschodniej p o ­ łow ie naszego ląd u + 7 ,5 ° R. (w Sew asto­

polu pod 44°), a w zachodniej w iększą je s t niż + 9 ,5 ° R (w Nimes pod 43°). Izotei'm a roczna k ra ju U ssuryjskiego + 2 ,1 ° R. odpo­

w iada izoterm ie rocznej E u ro p y — f-2,1° R., k tó ra przechodzi ponad W azą, P etro za- wodzkiem , U fą i t. d. N ajniższą tem p era­

tu rę — 28,8° R. obserw ow ał P rzew alsk i dn ia 26 Stycznia 1868 roku przy ujściu rze­

ki D aubi-he, pod 45° szer. półn.; następnie w L u ty m tegoż roku n ad rzek ą S ungaczą m róz pew nego dn ia doszedł do —26,6° R.

W reszcie podczas całej zimy 1867—68 ro k u nie było ani jedn ćj odwilży. Podczas w io­

sny najw iększy m róz by ł dnia 16 M arca 1868 rok u nad rzeką Sungaczą (— 21,3° R.).

N aw et w K w ietn iu zimno dochodziło do

— 6° R.

N ic dziw nego, że w następstw ie ta k d łu ­ gotrw ałych i silnych m rozów lód na rze­

kach dochodzi grubości trzech stóp i po­

k ry w a rzek i przez ciąg pięciu mięsięcy.

Bliskość m orza odczuw ać się daje w o g ro ­ mnej ilości opadów atm osferycznych w le- cie. Deszcze p a d a ją tutaj tak obficie, że w yw ołują w ylew y rzek, zalanie wielu oko­

lic k ra ju i t. p. W szystko to, rozum ie się, nie bardzo sp rzy ja rozw ojow i rolnictw a.

U pały letnie dochodzą do + 2 4 ,4 ° R. w cie­

niu. Jesień zato je st może najpiękniejszą p orą ro k u w k ra ju U ssuryjskim : piękna pogoda i um iarkow ane ciepło tow arzyszą jej od początku do końca.

Z pow yższych faktów — długiej surowej zim y, późnój wiosny, pięknej jesieni i sk w ar­

nego la ta •— wnosi P rzew alski, że klim at D f k ra ju U ssuryjsk ieg o uw ażać należy raczej za lądow y niż m orski, jed y n ie chyba w ilgo­

tność lata może św iadczyć o bliskości m o­

rza. A dalój, rozw ażając przyczyny, które w yw ołały istnienie takiego w łaśnie klim atu w tym k ra ju , P rzew alsk i w rzędzie ich przedew szystkiem staw ia bliskość prąd u zim nego, płynącego w zdłuż w ybrzeża od północy przez cieśninę T ata rsk ą, oraz w p ły w panujących w iatrów . W zim ie w ie­

ją tu suche i zimne północnozachodnie i z a ­

chodnie w iatry z w nętrza lądu , a w lecie

m uson południow y m orski, k tó ry w y tw a ­

rza niezm ierną wilgotność lata. U jem ną

Nr 8. WSZECHŚWIAT. 115 też stroną k ra ju pod względem klim atycz­

nym , ja k pow iada P rze w alsk i, je s t obfitość bło t i lasów k tóre długo utrzym ują, w il­

goć i oziębiają g ru n t przez zatrzym yw anie śniegów na wiosnę.

Co się tyczy orografii k ra ju , to cała za­

sługa P rzew alskiego polega jedy nie na do- kładniejszem , niźli jego poprzednicy, zba­

daniu okolic jezio ra C hanki i przyległych rzeczułek. P od róż ta została opisana pod tytułem „P odróż po k ra ju U ssuryjskim w la­

tach 1867—69“.

P ierw sze te kroki m łodego podróżnika zw róciły nań uw agę rossyjskiego to w arzy­

stw a gieograficznego, k tóre w yjednało dla P rzew alskiego w części od siebie, w części od innych ciał naukow ych fundusze na cele podróżnicze. W ted y to P rzew alsk i rospo- czyna szereg podróży doniosłego znaczenia naukow ego po okolicach A zyi środkow ój, najm niój a częstokroć wcale przed nim n ie­

znanych. O gółem biorąc, P rzew alski do ­ k onał w A zyi środkowćj w okresie 1871 — 1885 ro k u czterech podróży, z których trzy pierw sze zostały przezeń opisane w n astę­

pujących dziełach idących w p o rz ąd k u chro­

nologicznym :

„M ongolija i kraj T an g u tó w “; podróż tę odbył on w r. 1871— 73.

„O d K u ld ży za T ian-S zan i nad jezioro L ob-noor“, podróż odbyta w r. 1876—78.

„O d Zajsanu przez Cham i do T ybetu i źródłow isk rzeki Ż ó łtó j“,— w r. 1879—81.

C zw arta, a zarazem o statnia podróż P r z e ­ w alskiego, odbyta w latach 1883—85, zda­

je się, dotąd nie została wydana, chociaż wyniki jój naukow e zostały ogłoszone w czasopismach specyjalnych. Zw ażając na to, że w iele rzeczy i miejscowości w tych podróżach pow tarza się, gdyż służą one niejako je d n a drugiój za uzupełnienie, nie będziem y śledzić p rzebiegu każdćj z nich oddzielnie, ale wskażem y tutaj tylko wy­

tyczne p u nkty i odkrycia, które zjednały P rzew alskiem u imię naukow e w E uropie.

i) O grom ne lasy k raju Uasuryjskiego, w znacz­

nej części dębowe, były daw niej system atycznie trzeb io n e przez poprzednich w łaścicieli k ra ju , c h iń ­ czyków, k tó rzy na ściętych pn iach dębów hodo­

w ali pewien gatunek grzyba, uw ażanego w ^Chi- nach za przysm ak.

Celem wszystkich podróży P rzew alskie­

go, nicią p rzew o d n ią,p rzew ijającą się w każ- d4j z nich, je st T y bet i chęć ujrzenia H las- sy, stolicy D alajlam y, głowy wyznania bud- dajskiego. Zle losy jed nak że prześladow a­

ły znakom itego podróżnika, bo żadna z jego podróży nie dosięgła H lassy. Za każdym razem ja k a ś niezw ałczona przeszkoda ta­

m owała m u drogę: w pierwszej podróży—

b rak środków m ateryjalnycli, w drugiój — ciężka choroba, w trzeciej i cz w ar tó j—opór sfanatyzow anych krajow ców . Bądźcobądź nau k a nietylko nie straciła, lecz naw et zy­

skała na tym uporze podróżnika, który, chcąc dopiąć swego zam iaru, kroczył za każdym praw ie razem przez coraz inne oko­

lice Azyi: raz od wschodu, to znow u od północo-zachodu lub od północy dążył on niezm ordow anie do celu swych marzeń.

P o d względem rzadkiój w ytrw ałości w dą­

żeniu do raz obranego celu, energii w p rz e­

zwyciężeniu przeszkód, czy to ze strony przyrody, czy człowieka, P rzew alski zasłu­

guje na najwyższe uznanie.

Dziw nego wrażenia doznaje się, czytając opis tych podróży. T e długie, całodzienne, po piędziesiąt przeszło w iorst m ające, m ar­

sze po pustyniach i stepach bezwodnych, albo w spinanie się podczas m rozów trzask a­

jących n a niedostępne wyżyny i góry, wobec rozrzedzonego górskiego pow ietrza, w w a­

ru nk ach klim atycznych najniedogodniej- szycb, m im ow oli budzą w nas podziw.

P ró cz tego rzadka um iejętność polityko Wa­

nia z krajow cam i i niecofanie się przed kro ­ kiem stanowczym w razie potrzeby, a na- dew szystko niezaniedbyw anie nigdy celów naukow ych w ypraw y, stanow ią p o rtre t mo­

ra ln y tego człowieka. Podczas n ajw ięk ­ szych słot i mrozów nie wypuszczał on z rę ­ ki busoli, k tóra mu służyła do w ytykania k ieru n k u przebytój drogi, przez cały czas podróży odbywał po parę razy n a dzień spostrzeżenia m eteorologiczne, z niem ałym trudem określał zapomocą baro m etru albo p u n k tu w rzenia wody wysokość gór, zap o­

mocą kątom iaru ogólnego znajdow ał p o ło ­ żenie gieograficzne miejscowości i t. d.

P ró cz tego należy pam iętać, że zajm ow ał się zbioram i botanicznem i, zoologicznemi i studyjam i etnograficznem i, n adto nam ię­

tnie oddaw ał się m yśliw stwu.

116 W SZEC H ŚW IA T. Nr 8.

Pierw szorzędną, zasługą gieograficzną tych podróży je st w ykrycie źródeł rzeki Ż ółtej, zwanój przez chińczyków H u a n -h e. Ź ró ­ dło wisko to znalazł P rze w alsk i na potężnej wyżynie, mającej 5400 m bezw zględnej w y ­ sokości i stanow iącej kraw ęd ź w schodniego Tybetu. N a niój rossiane je st mnóstwo j e ­ zior, z k tó ry ch H u a n -h e w yp ły w a i d la mnogości których m iejscowość ta o trzy m ała nazw ę „M orza gw iaździstego1* (35° szer.

półn., 115° dł. w. od F .). Podczas p o b y tu jeg o u źródeł rz ek i Ż ółtej, pomimo p o ry w iosennój, m rozy dochodziły do — 23° C i panow ały nieu stan n e zam ieci i h u ra g an y śnieżne.

Znalezienie źródeł innej w ielkiej rzek i A zyi w schodniej, Ian -tsy -tsia n u , albo B łę ­ k itnej, rów nież zaw dzięczam y P rzew alsk ie- mu. R zeka ta, w gó rnym sw ym biegu zw an a przez tubylców M ur-usu, w ypływ a z ogrom nego pasm a górskiego, a raczej w y ­ niesienia n a w yżynie T y b eta ń sk ie j, T a n ­ ia '). W ieczne śniegi tego olbrzym iego p a­

sm a (6000 m nad poz. m orza) zasilają wodą, rzekę M ur-usu. P o w yjściu z tych g ó r p ły n ie ona n ajp ierw na północ, później j e ­ dn ak opływ a w yżynę T a n -ła w k ie ru n k u północno-w schodnim ; po przy jęciu d o p ły ­ w u T o k to n aj-u łan -m u ren i, k ie ru je się n a ­ przód w p ro st na wschód, n astępn ie znow u p rzy b iera k ieru n ek północno-w schodni; po przy jęciu rzeki N apczytaj - ułan - m uren i zw raca się na południo-zachód, a dalej p ły ­ nie w p ro st w k ie ru n k u południow ym . T a część je j nazyw a się K in -cza-tsian i pod tem m ianem płynie przez m ało znany k ra j C h a ra —T angutów albo Syfaniów ; jeszcze niżój stanow i granicę m iędzy T ybetem i p ro- w incyją S y - c z u a n , poczem w k racza ju ż w gran ice C hin w łaściw ych, gdzie uzyskuje znaną w gieografii nazw ę rzeki B łęk itn ej albo Ian -tsy -tsian u . P od czas p ow rotu P r z e ­ w alskiego od źródeł rz e k i B łękitnej n a p a ­ dła nań łupieżcza z g ra ja tangutów , ale ze

') Z płaskowzgórza Tybetańskiego bierze począ­

tek wiele innych olbrzymich rzek, jak: Bramapu- tra, Irawaddi, Seluen i Kambodża. Kwestyja Bra- mapntry i rz. Saupo, zdaje się, dziś już jest ros- strzygniętą stanowczo na korzyść tożsamości obu tych rzek.

stra tą została o d p arta przez podróżnika i j e ­ go tow arzyszy.

N astępnem niezm iernej wagi odkryciem P rzew alsk ieg o je s t znalezienie je z io ra Lob- noor w 1876 roku. Jezio ro to, p rzed nim, znano tylk o z ciem nych opowieści chińczy­

ków, jak o też podań z czasów średniow iecz­

nej podróży M arka P olo po A zyi. P rz e ­ w alski podczas swojej d rug iej podróży, k tó ­ rej punktem w yjścia była K uldża, do tarł n ajp ierw do rz ek i T ary m , a stąd, idąc za je j biegiem , jak o pierw szy europejczyk sta­

n ął n ad brzegiem je z io ra Lob-noor. W te ­ dy i podczas ostatniej swojej podróży p rz e ­ k o n ał się on, w brew daw niejszym d o niesie­

niom, że jezioro to posiada wodę słodką, a zarazem je s t tylk o najw iększem z k ilku jezio r, obok siebie leżących, w któ ry ch się kończy rzek a T arym . M iejscowość to b ło ­ tnista i leży o dw a stopnie dalój ku p o łu ­ dniowi, aniżeli podaw ały m apy chińskie;

nadto je z io ra te położone są w znacznem zagłębieniu (800 m). R zeka T arym , którą P rz e w a lsk i m iał sposobność n a znacznój p rz estrze n i zbadać, okazała się spław ną;

ostatnia ta okoliczność z czasem może n ie­

mało w płynąć n a ożyw ienie ru ch u h an d lo ­ wego w tych stro nach.

N a południow ym b rzegu L ob nooru P rz e ­ w alski u jrz a ł śnieżne szczyty n iebo ty czne­

go pasm a górskiego, k tó re ciągnęło się w k ieru n k u rów noleżnikow ym z zachodu n a wschód. W ysokość jego bezw zględną P rz e w a lsk i ocenia n a 4 0 0 0 m. O dkrycie ta k znacznego pasm a, k tó re P rzew alsk i, zgodnie z nazw ą m iejscową, nazyw a A łtyn- tag, ma ogrom ne znaczenie gieograficzne.

D opiero tera z bowiem zaznaczony został zw iązek m iędzy K uen-lunem i N an-szanem i tera z określone zostało ściśle położenie północnój kraw ęd zi wyżyny T yb etań skiej.

W łaściw ie mówiąc K u en -lu n ogranicza tę w yżynę ty lk o od zachodu, podczas gdy A łty n -tag od północy. P o w stał więc na m apach je d e n ciągły potężny m ur górski, sięgający z jedn ój stro n y do źródłow isk rz e­

ki H u an -h e, z drugiej — do system atu P a ­ m ir. M u r ten stanow i gran icę m iędzy p u ­ sty n ią M ongolską a w yżyną T ybetu. „Ni­

gdzie więcej na ziem i, mówi P rzew alsk i, nie^można na ta k w ielkiej przestrzeni spot­

k ać większej odrębności pom iędzy dwoma

Nr 8. W SZECHŚW IAT. 1 1 7

tak blisko łeżącemi krajam i. G órski grzbiet niekiedy zwęża się do szerokości k ilk u mil, atoli po obu jeg o stronach leżą okolice cał­

kiem odm ienne zarów no pod względem gieológicznym , ja k topograficznym , różnią­

ce się wysokości!}, nad poziomem morza i klim atem , florą i fauną, wreszcie pocho­

dzeniem i historycznem i losami ludów je zam ieszkujących".

Na p ołudniku oazy Sa-dżen, pomiędzy Nan-szanem i A łtyn-tagiem , na osi górskićj Nan-szan zalega w yniosły g rzb iet górski, 0 wiecznie śnieżnych szczytach, przeszło sto w iorst długi, w k ieru n k u Z -P łn -Z ku W -P łd -W . Do wschodnićj kraw ędzi tego grzbietu p rz y ty k a praw ie pod kątem p ro ­ stym inne wysokie pasmo w k ieru n k u P łd - P łd-Z . K orzy stając z praw a pierw szego europejskiego odkryw cy w spom nianych gór, P rzew alski pierw sze z nich ochrzcił m ia­

nem gór H um boldta, a drugie — R ittera '), na cześć sław nych gieografów niem ieckich, któ rzy ta k wiele zrobili dla gieografii Azyi środkow ćj. P ojedyncze szczyty gór H u m ­ boldta, p odług P rzew alskiego sięgają wyżćj 6 000 m nad poz. m. 2). G óry te posiadają lodowce, zaczynające się ju ż na wysokości 4800 m n. p. m. C h a ra k te r tych gór je st

więc alpejski.

Dalszym ja k b y ciągiem gór H um boldta je st w łaściw y N an-szan, trochę od tam tych gór niższy, ale bądźcobądź wynoszący się p onad lin iją śnieżną. N iektórzy uważają n aw et oba te pasm a za jedno. O tóż Nan- szan, w tem ostatniem znaczeniu, możemy podzielić wogóle na dw ie w yraźnie zazna­

czone części: w schodnią i zachodnią. Za­

chodnia je s t n ad e r uboga w opady atm osfe­

ryczne z powodu, że tu mogą dochodzić ty l­

ko Z -P łd-zachodnie w iatry z T ybetu, k tó ­ rych właściwością je s t nadzw yczajna su ­ chość. W schodnia część N an-szanu jest bar- dzićj w ilgotna, gdyż dolatu ją tu ożywcze w ilgotne pow iew y musonów chińskich.

O dpow iednio do tego ustosunkow ała się 1 roślinność gór: podczas, gdy wschodnia część gór posiada b ujne lasy i roślinność,

’) Wątpliwą jest rzeczą, czy nazwy te utrzyma­

ją si§ w gieografii.

■■!) Góry te obfitują w złoto, które eksploatują chińczycy.

zachodnia uderza swą jałowością. To samo można powiedzieć i o faunie górskićj obu części. „Zam iast cienistych lasów, arom a­

tycznych polanek i kryształow ych strum y­

ków, szem rzących pośród gąszczu leśnego, zamiast nieustannego śpiew u ptasząt w gó­

rach wschodnich, tutaj (na zachodzie) u j­

rzeliśm y dzikie nastroszone skały, nagie gliniaste stoki gór i szare doliny bez życia.

Oko nie miało żadnśj rozryw ki, do uszu żaden szm ernie dochodził... Grobow e m ilcze­

nie okolicy p rzeryw ał tylko jed nostajny ło­

skot potoków górskich, czasami krakanie w rony lub świst św istaka (A rctom ys sp.)...“

N iem ałą zasługą Przew alskiego je st po­

danie dokładnego opisu słonego jeziora K uku -no or i naszkicow anie jego konturu.

P oraź pierw szy stan ął P rzew alski nad jego brzegam i w roku 1872. Zachw ycał się on w tedy piękną szafirową barw ą wody, która przecudnie odbijała od śnieżnój białości tła otaczających gór (było to w P aździerniku).

P o d łu g P rzew alskiego wysokość jeziora tego, określona barom etrycznie, wynosi 3315 m nad poz. morza, podczas gdy K re i- tn er, uczestnik w w ypraw ie h r. Seczeny, ocenia ją na 3 333 m nad poz. m orza. K u ku - noor, pow iada P rzew alsk i, ma k ształt g ru ­ szki, zwróconej tępym końcem ku północo- zachodowi, a zwężonćj w k ierun ku połu­

dniowo-wschodnim . D ługość jego w tym k ieru n k u wynosi 100 wiorst, a najw iększa szerokość 59 wiorst; obwód, gdy przetniem y cięciwami wszystkie zatoki i półwyspy, w y­

nosi 250 wiorst. K uku-noor posiada pięć wysepek. Głębokość w ydaje się niew ielką.

Sądząc z w arstw osadowych po brzegach, jezioro to niegdyś m usiało być o wiele o b ­ szerniejsze, zapewne słoność m usiała się w tym stosunku powiększyć. P rze z swe położenie zam knięte i wyniesiono jezioro K uku -no or najzupełniej zasługuje na n a­

zwę alpejskiego. P rzy jm u je ono dw ie ty l­

ko niew ielkie rzeczki. K lim at brzegów j e ­ ziora i otaczających go stepów odznacza się brakiem wilgoci, chociaż niekied y w lecie padają tu deszcze; zim a je s t bardzo su­

rowa.

Od północy i północo-w schodu szafirowe jezioro okalają g óry N an-szan; zaś na połu­

dniowym brzegu ciągną się góry, którym

P rzew alski d ał nazw ę K uk un oo rskich . Je st

118

to długie pasmo rów nolegle do N an-szanu;

zafczyna się ono w północnym C ajdam ie, na w schodnim brzegu je z io ra C ajdam in -n o o r i cokolw iek na południe od g ó r R ittte ra ; kończy się, biegnąc wciąż w k ie ru n k u wschodnim , aż n a lew ym brzegu rzek i H u an-he. Pasm o to nigdzie nie dosięga linii wiecznych śniegów.

D o lin a C ajdam u, albo p o p ro stu Caj dam , je stto obszerny k ra j, leżący na pochyłości północnej kraw ędzi T y b etu , zaraz n a za­

chód od jezio ra K u k u -n o o r. O d p o łu d n ia jeszcze w yraźniejszą g ra n ic ę stanow ią różne pasm a, należące do K u e n -lu n u i zakończone na wschodzie potężnym w ałem , noszącym nazw ę gór B u rch u n B udda. D o lin a C a jd a ­ mu, posiadająca ogólną wysokość 2 600 m n ad poz. m orza, ciągnie się na p rz estrze n i 800 w iorst, nie dochodzi w szelako do L ob- nooru. Sądząc z licznych je z io r słonych oraz m o kradeł trzc in ą zarosłych, k tó re p o ­ k ry w a ją część po łu d n io w ą tój p rzestrze n i, bezw ątpienia m ożna ją uw ażać za dno by­

łego obszernego je z io ra słonego; północna część tego k ra ju je st bardziej w yniesiona, a n aw et tu i owdzie pofałdow ana w liczne pagórki. G óry B u rch u n -B u d d a , o k tó ry ch była w zm ianka, stanow iące południow o- w schodnią g ra n ic ę C ajdam u, leżą ju ż na północno-w schodnim b rzeg u w yżyny T y b e ­ tań skiej. Jestto łańcuch w ysoki n a 4 2 5 0 — 4 600 m n ad poz. m orza, wszelako niedo- chodzący linii śnieżnej; najw yższy szczyt, określony przez P rzew alskiego, wznosi się do 5000 m bezw zględnej wysokości. W i­

dziane od strony w yżyny, dla w ielkiej bez­

w zględnej wysokości tej o statn iej, w ydają się łańcuchem n iezb y t w ysokich pagórków . C echą ogólną tych g ó r je st zu p e łn a ja ło - wość, b ra k roślinności i zw ierząt. S toki gór sk ład ają się tu taj z gliny, w ietrzejących skał, łupków g lin iasty ch , krzem iennych, sy jen itu i porfiru syjenitow ego. S tro n a po­

łudniow a ty ch gór je s t bardziej u ro d zajn ą i n a niej gdzieniegdzie m ożna napotkać strum y ki. T ra w a w ta k ic h m iejscach byw a zupełnie zjedzona p rzez zw ierzęta i bydło m ongołów , k tóre się tu pasie latem , u n ik a­

ją c niezliczonych ow adów chm aram i uno ­ szących się w tedy n ad bagnam i C ajdam u.

Na p ołu dn ie od gór B u rch u n - B udda P rzew alsk i n a p o tk a ł rów noległe do nich

pasmo, góry Szuga. W ysokość ich, zdaje się, nie ustępuje tam tym . O d gór B urchun- B ud da różnią się góry Szuga tem, że posia­

d ają k ilk a śnieżnych w ierzchołków i formy ich nie odznaczają się ta k ą dzikością. Z re ­ sztą są one tak samo ja k tam te jało w e i po­

zbaw ione roślinności. W zd łuż po łudnio­

wej pochyłości gór S zuga płynie duża rz e ­ ka tejże nazw y w obszernej dolinie, która, pod względem ilości traw i roślin łąkow ych zajm uje może pierw sze m iejsce w całym T ybecie północnym . S tąd też pochodzi niezm ierna obfitość wszelkiego zw ierza w dolinie S zuga i polow anie w tój okolicy, dla niezm iernej łatw ości zabicia zw ierzyny, traci w szelki u ro k i w krótce nudzi najza­

ciętszego m yśliw ca. J u ż w tych stronach, mówi P rzew alsk i, m ożna było poznać, że się stąpa po najw yższem płaskow zgórzu na ku li ziem skiej. „O grom na wysokość m iej­

scowości daw ała się uczuw ać w u tru d n io ­ nym oddechu, przyspieszonem biciu serca, prędk iem zm ęczeniu podczas chodu, zaw ro­

tach głow y i ogólnem osłabieniu l). R o­

zum ie się, w szystkie te p rz y k re objaw y zła­

godziły się później, gdy przyzw yczailiśm y się do now ych w arunków życia”.

(dok. nast.).

S tefa n Stetkiewicz.

N r 8 .

(Dokończenie).

W chw ili przybycia D om eyki do S an t Jag o (1846 r.) k a te d ra chemii w uniw ersytecie zajęta b y ła przez profesora L eona C ro snier.

R odakow i więc naszem u zlecono zbadanie chem iczne wód m iejskich i okolicznych.

D opełnione przez niego rozbiory w y kazały, że w oda studzień stołecznych w iele pozosta­

w ia do życzenia, a naw et szkodliw ą je s t dla

') Nietylko ludziom, ale i zwierzętom deje się we znaki wznoszenie na wyżynę: czasami wielbłą­

dy padają bez życia, podobny wypadek miał Prze­

walski przy przechodzeniu gór Burchun-Budda.

W SZEC H ŚW IA T.

Nr 8. W SZECHŚWIAT. 119 zdrowia. P ożądaną więc rzeczą, było spro­

wadzenie n a użytek mieszkańców wody źró­

dlanej z zam iejskiej dalszej okolicy i w tym celu D om eyko opracow ał p ro je k t wodocią­

gu, któ ry po latach ośmiu zbudow any zo­

stał. W roku następnym (1847) mianowano Dom eykę członkiem rad y uniw ersytetu, a niebaw em i profesorem na katedrze che­

mii i m ineralogii po ustąpieniu z niój do­

tychczasow ego posiadacza.

Nauczycielską działalność swą w uniw er­

sytecie rospoczął Dom eyko szeregiem w y­

kładów , stanowiących wstęp do um iejętności przyrodniczych, ogłoszonych współcześnie drukiem . Obrazowość w ykładu obok jego prostoty i przystępności zjed n ały odrazu nowemu profesorow i um ysły i serca s łu ­ chaczów, co się odbiło pochw alnem echem w miejscowych czasopismach. W tymże ro­

ku w ystąpił on w dzienniku A raucano z ważnym m em oryjałem o potrzebie ujedno­

stajnienia m iar i wag, z w yjaśnieniem zasad system atu m etrycznego i zalet jego. W y n i­

kiem tej pracy było zaprow adzenie naty ch ­ miastowe w rzeczypospolitój układu dzie­

siętnego. W ro k zaś potem (1848) wydał

„Zasady fizyki i m eteorologii.”

T ru d n o zapraw dę śledzić ro k po roku niezm ordow aną czynność D om eyki przez długoletni okres pracy jeg o w S ant Jago obok zw ykłych obowiązków nauczycielskich podejm ow anej. I dla tego musimy działal­

ność tę zgrupow ać w pew ne działy poje- dyńcze.

B adania wód krajow ych, tak słodkich ja k i m ineralnych, rospoczęte za przybyciem do stolicy, zajm ow ały skrzętnego an alityka przez wiele lat następnych; a rezu ltaty ich pomieszczane były w R ocznikach U n iw er­

sytetu. T a k spraw ozdanie o wodach słod­

kich w S an t Jag o i jeg o okolicach, ogłosił Dom eyko w r. 1847 i 1857; w N ubie (1868);

o źródłach m ineralnych w Dona A n a (1846), w Colima (1848), w M ondaca i Chillan (1849), w S u r (1850), w T ra p a tra p a (1858), w T in g u irica (1862) i w A poquindo (1866).

D zielny przyrodnik rozum iał doskonale ważność m eteorologii i znaczenie jój w sp ra­

wie gospodarstw a krajow ego. O d chw ili więc przybycia swego do Cocjuimbo p ro w a­

d ził ju ż system atyczne spostrzeżenia meteo­

rologiczne, przem aw iając następnie za nie­

zbędnością ich na całym obszarze rzeczypo- spolitej, założyłstacyją meteorologiczną przy uniw ersytecie, a w corocznych swoich po­

dróżach po rozm aitych prow incyjach zbierał skrzętnie wszelkie dane przedm iotu tego dotyczące. W R ocznikach uniw ersyteckich z 1851 roku, zamieścił rospraw ę swoje 0 klim acie Sant Jago , w dziesięć la t później zestawił w tem że piśmie obserwacyje m eteo­

rologiczne zebrane na całem w ydłużonem tery to ry ju m krajow em , od pustyni A tacam a na północy, do cieśniny M agelańskiój na południu, a w 1868 r. podał w oddzielnej broszurze instru kcy ją robienia obserwacyj.

Z ich zestaw ienia sp raw dził prawidłow ość wiatrów dziennych w k raju, które tam stale w ciągu dnia wieją od zachodu lub połu- dnio-zachodu do godziny siódmej wieczo­

rem. W nocy panuje cisza, a o brzasku po-‘

jaw iający się w iatr wschodni i trw ający do ósmój rano, ze szczytu śnieżnych Andów chłodzi ro3paloną dziennym skw arnym p o ­ wiewem ziemię. Po parogodzinnej ciszy pow tórnój, w ystępuje znow u ów w iatr za­

chodni, w zm agający się do drugiej po po łu ­ dniu, by następnie słabnąć ku wieczorowi.

W ciągu całego długoletniego pobytu swojego w Chili, Dom eyko zajm ow ał się stale rozbiorem wszelkich, niewiele do p rzy­

bycia jego znanych m inerałów i ru d k ra jo ­ wych, bądź zebranych przez siebie samego w ciągu licznych wycieczek naukow ych, bądź dostarczanych przez interesow anych w tym względzie właścicieli kopalń. Śmiało powiedzieć można, że ani jed en z rodzi­

mych produktów m ineralnych k ra ju nie uszedł przed bacznem i biegłem analitycz- nem jego okiem. To też w ykrył on i w pro­

w adził do nauki wiele nowych gatunków 1 odmian m inerałów kordylijerskich, które pomieścił w trzech wydaniach swojej „M i­

neralogii” (Coquimbo, 1854, S ant Jag o 1860,

tam że 1879), obejm ującej głów nie m inerały

C hili, Boliw ii, P eru i A rgentyn y, a także

w sześciu do niej dodatkach (1860, 1867,

1871 (dw a), 1875, 1878), oraz trzech in ­

nych do trzeciego w ydania M ineralogii

(1881, 1883, 1884). O ważniejszych o d k ry ­

ciach swoich przesyłał też wiadomości do

A nnales des mines p ary skich i do Neues

Jah rbu ch fur m in eralo gieL eo nh ard a i Bron-

na. Prześledzenie i w ykazanie tych jeg o

1 2 0 W SZECH ŚW IA T. Nr 8.

ro b ó t w dziedzinie fizyjografii m in eralo ­ gicznej, wymaga dłuższego zajęcia i d la tego treściw e o nieb w naszem piśm ie s p ra ­ w ozdanie podam y później nieco.

Samo się przez się rozum ie, że obok m i­

neralogicznych i gieologiczne rów nież bada­

nia k ra ju były pierw szorzędnem zadaniem Dom eyki. W ięc sp raw ozdania z fe ry jn y ch w ycieczek swoich,

któ ry ch stu d y jo w ał budow ę gieologiczną C hili i górskich jego łańcuchów podaw ał uczonem u św iatu w licz­

n ych a rty k u ła c h ogłoszonych w A nnales des m ines z 1846 i 1848 ro k u , w L iiddego:

Z eitsch rift fu r E rd k u n d e (1847 — 1848), w F rio rie p a N otizen (1848), w Neues J a h r - buch fu r M ineralogie L eo n h a rd a i B ro n n a (1850), wreszcie w roczn ik ach u n iw ersy tetu sw ego (1861). Z w ażniejszych dla nauki faktów , w y k ry ty c h przez D om eykę, je s t w ykazanie istn ie n ia form acyi ju ra jsk ie j w K o rd y lije ra c h , nie dostrzeżonej tam przez daw niejszych badaczów , a stw ierdzonej na podstaw ie skam ieniałości, p rz esłan y ch do P a ry ż a i uznanych p rzez tam tejszy ch pale- onto lo gów za niew ątpliw ie ju ra jsk ie , co spo­

w odow ało ich do n azw ania jed n eg o właśnie z w ielkich ju ra js k ic h am onitów , dotąd nieznanego, n a cześć odkryw cy: A m m onites D om eykianus. D ru g im , niem niej w ażnym faktem było zb adanie pokładów trzecio rzę­

dow ych, stanow iących chilijskie w ybrzeża, oraz w ykazanie, że w ybrzeża te uleg ały n ie­

jed n o k ro tn e m u pow olnem u podnoszeniu i obniżaniu. O bszerna p ra c a w tym p rz e d ­ miocie p. t. M em oire su r le te rra in tertiai- re et les lignes d ’ancien niveau de 1’O cean du S u d au x environs de C oąuim bo, u k aza­

ła się w A nnales des mines w 1848 r., a po h iszpańsku w P rze g lą d zie naukow ym i lite ­ rackim S ant Ja g o (1857) i w R ocznikach uni­

w ersytetu (1861).

W ulk anizm , ta k potężną odgryw ający ro ­ lę w K o rd y lijera ch połudn io w o -am ery k ań ­ sk ich , nie m ógł rów nież nie zw rócić n a sie­

bie bacznój uw agi zam iłow anego i niezm or­

dow anego gieologa. W ięc niezw ażając na tru d y i niebespieczeństw a, połączone z w y­

praw am i w dzikie górsk ie okolice, zaw alo­

ne odw iecznem i głazam i i niep rzeb ytem i gąszczami dziew iczych zarośli p o k ry te, prze­

d a rł się pierw szy do k ra te ró w szczytow ych niezw iedzonych d o tąd w ulkanów : A ntuco

(2 735 m etrów) i C hillan (2879 m etrów) w prow incyi Concepcion, kiedy indziej zno­

w u w szedł w A ra u k an ii na szczyt w ulkanu Lonquim oi (2 952 m etr.), na w ierzchołek O sorno (2257 m etr.) i C albuco (1691 m etr.) w bardziej jeszcze k u południow i posunię­

tej prow incyi L lan q u ih u e. O pisanie szcze­

gółowe w ulk anu A n tuco zam ieścił w A nna- les des mines z 1849 r. P rz y zw iedzaniu w ulkanów nie uszły rów nież baczności jeg o i siarko wice (solfatary), te m ianow icie, któ­

re pow stały za czasów jego pobytu w Chili.

W ięc opis podobnej siarkow icy pow stałej w l8 4 7 r. na górze C erro A z u l w K o rd y lije- rze T alca, znajdujem y w roczniku m in era­

logicznym L eo n h a rd a i B ro nn a z 1852 r., a o bocznych siarkow icach w ulkanów leżą­

cych w południow ym łańcuchu A ndów ch i­

lijskich w A nnales des m ines z 1876 r.

K ra j, w k tórym ziom ek nasz ta k długie spędził lata, słyn ny je s t z trzęsień ziem i, często się w nim w ydarzających. O pis t a ­ kiego trzęsienia w dniu 20 M arca 1861 r.

po jed n ej i drug iej stronie K o rdy lijeró w chilijskich w ydarzonego, opracow any przez D om eykę, znajdziem y w Com ptes rendus A kadem ii paryskiej z tegoż roku; opis zaś innego, gw ałtow niejszego jeszcze, którem u i n iezw yk łe w zburzenie m orza tow arzyszy­

ło, sk reślił on w oddzielnej broszurze, w y ­ danej w tym że ro k u w S an t Jago.

G órnictw o k rajow e, którem u ta k wielkie ju ż podczas po bytu swego w Coąuim bo przyniósł D om eyko korzyści, nie przestało być i w S an t Jag o przedm iotem jeg o tro sk li­

wości. N a k ró tk i czas przed przybyciem jeg o do C hili przypadkow o odkryto rudę sre b rn ą w C hanarcillo, miejscowości gór­

skiej, leżącej o dziesięć mniej więcej mil naszych n a południe od m iasta Copiapo.

Z od krycia owego niewiele sobie z początku robiono. A le kiedy w la t kilkanaście pó ­ źniej, o dk ry to tam nowe jeszcze cennego kruszcu pokłady, w tedy wezwano ju ż sły n ­ nego w g ó rn ictw ie krajow em naszego ro d a­

ka, dla zbadania n a m iejscu rodzim ego bo­

gactw a. P ospieszył on tam natychm iast, a w śród pokładów ju ra jsk ic h w ykrył m nó­

stw o żył srebi-onośnych, złożonych oprócz

innych zw iązków sreb ra, przew ażnie z em-

bo litu (chlorobrom ku srebra), zb ad ał je

stara n n ie i zap ro jek to w ał odpow iednią eks-

Nr 8 ._____________________________________ w s z e c h ś w i a t . 121

ploatacyją. Dziś kopalnie te z dw u głó­

wnych żył, C olorada i D escubridora, na dw ie w iorsty długich, daj:} rocznie około czterech m ilijonów kilogr. ru d y srebrnej.

Rozum istotnego męża stanu, jakiego n ie ­ w ątpliw e dowody złożył Dom eyko, j a k w i­

dzieliśm y wyżój, w swojej „A rau k an ii,”

odbił się rów nież w memoryj ale jego: „O ko- lonizacyi w C h ili”, przedstaw ionym miejsco­

w em u rządow i w 1850 r. P rzeb ieg ając w ciągłych wycieczkach swoich wszystkie okolice k ra ju , m iał on sposobność naocznego spraw dzenia wszelkich wad dotychczasowych ustaw kolonizacyjnych, a w ykazując braki ich w m em oryj ale owym, podaw ał rządow i sposoby zaradzenia złemu. Szczególny zaś k ła d ł nacisk n a tę okoliczność, że w d o ­ brze pojm ow anej i użytecznej kolonizacyi chodzić pow inno nietyle o ilość, ile raczej 0 jakość kolonistów , bo uczciwość jedynie przybyszów , ich zam iłow anie w pracy, oszczędność i chętne stosowanie się do zw y­

czajów i obyczajów miejscowej ludności, mogą w ytw orzyć pożądanych z nich obywa­

teli. R ad ził też w ykonanie dokładnych pom iarów przyszłych kolonij, w ydanie praw zabespieczających niszczenie lasów, oraz określających ściśle ta k przyw ileje, ja k 1 obow iązki w zajem ne przybyszów . P ro je ­ k ty te zostały przez rząd zatw ierdzone i w prow adzone w wykonanie.

N iem ałe też ziom ek nasz położył zasługi, jak o członek tow arzystw : rolniczego i do­

broczynności.

Z apracow any w służbie publicznój, D o­

m eyko w późniejszym ju ż stosunkowo wieku zap rag n ął zakosztow ać ciszy i szczęścia we w łasnem rodzinnem ognisku. Z aw arł więc zw iązek m ałżeński w 1850 r. z H enryką Sotom ayor, panną zacnego i zamożnego ro ­ du, z k tó rą szczęśliwie przeżył la t dw adzie­

ścia jeden, doczekaw szy się z niej dwu synów i córki. P ow szechnem ciesząc się uznaniem , w ysłany został jak o przedstaw i­

ciel przem ysłu ch ilijsk ieg o na wystawę po­

w s z e c h n ą w P ary żu 1866 roku, gdzie zebrane przez niego i wystawione p ro d u k ty m ineral­

ne rodzim e i przerobione przybranej jego ojczyzny, szerokie budziły zajęcie.

W następnym 1867 roku został w ybrany na re k to ra uniw ersytetu. J a k zaszczytnie sp ełniał obowiązki tej nowej godności, n aj­

lepiej dowodzi fakt, że go następnie po trzyk roć do niej pow oływ ano, za każdym razem na nowe pięciolecie, ja k tam jest w zw yczaju. Po upływ ie lat piętnastu na j tej zaszczytnej posadzie, osiemdziesięciole-

j

tni ju ż i pełen zasługi starzec zapragn ął od-

j

poczynku. A le przy zn ając mu całkow itą płacę (1 50 00 fran k ó w ) jak o em eryturę, obrano go rektorem poraź czw arty w 1882 roku. T ą razą zgodził się ju ż tylko na tym czasowe pełnienie obowiązków, a uw ol­

niony nakoniec od nich na usilną swą p ro ś­

bę w ro k u 1883 zajm ow ał jed n ak katedrę swoję do końca ro k u akadem ickiego, czyli do Stycznia 1884 r. Św ietnie też rzeczpo­

spolita oceniła 46-letnie zasługi naszego ziomka. Bo rada uniw ersytecka, uw aln ia­

ją c go ostatecznie od obowiązków rektora, na wniosek jedn ego z członków swoich, p. P in to , b. prezydenta rzeczypospolitój, wydelegowała z grona swego, p. A m una- tegui, byłego m inistra oświaty i p. H u n-

| ceusa, prezesa izby deputow anych, aby wnieśli do tejże izby p rojekt przyznania Domeyce 30000 franków dożywotniej rocz-

! nej płacy, z której ma korzystać ta k w k ra ­ ju ja k i poza jego granicam i. Nie będzie­

my tu przytaczali gorących słów przedsta­

w ienia tego, powiem y tylko, że izba depu­

tow anych, a następnie senat zaw otow ały jednom yślnie powyższą narodow ą dla D o­

meyki nagrodę. Nie możemy się pow strzy­

mać wszakże od przytoczenia słów jego, zamieszczonych w liście do O dyńca z d. 24 L ipca 1883 roku: „Jużem się tobie pochwa­

lił, że przyjęto moje zrzeczenie się z rek tor- stw a i hojne izby tutejsze uchw aliły dla mnie pensyją dożywotnią za usługi, a rad a stanu i prezydent rzeczypospolitej ją po­

tw ierdzili. Nie mam potrzeby tobie mó­

wić, ja k mi przyjem nie widzieć, że ta uchw ała wszystkim się podoba i n ik t mi jej nie zazdrości i że w mojem tyloletniem urzędow aniu nikomu się nie naraziłem . Nie uwierzysz, ja k mi dziś lżej na um yśle z p o ­ zbycia się kłopotu, k tó ry praw ie n ieu stan ­ nie stawiał w trud nem i, ja k to mówią, de- likatnem położeniu w k ra ju , gdzie w alka nieustanna m iędzy stronnictw am i wym aga wielkiej ostrożności i taktu. B yłem pierw ­ szym organizatorem tutejszego un iw ersy te­

tu, który z początku m iał tylko 1 8 0 uczniów,

W SZECH ŚW IA T.

a dziś ich liczy do tysiąca, a m łodzież, ja k wszędzie, nie z baw ełny. Zostaw iłem cały zak ład , liczący 50 profesorów i adju n k tó w , spokojny. Nowe elekcyje n a re k to ra o d ­

były się nie bez politycznych w pływ ów , zabiegów, podburzeń; odniósł zw ycięstw o kandy dat p a rty i zachow aw czej, chociaż z trudnością, nad ulubieńcem radykalistów . J a tym czasem spokojnie, bez żadnego zo­

bow iązania się na przyszłość, baw ię się w la- bo ratoryjum chem iczne i z ochoty nie opu­

szczam moich uczniów , m iędzy k tó ry m i li­

czę i mego sy n a ”.

N ie wyliczam y też licznych akadem ij i to­

w arzystw naukow ych św iata całego, k tó re go zaliczyły w g rono sw ych członków , za­

znaczym y tylko, że krak o w sk a akadem ij a um iejętności d okonała tego na posiedzeniu swojem z d. 7 L ip ca 1873 r. W y w d zięcza­

jąc się za to, przesłał D om eyko zbiór n a j­

rzadszych m inerałów chilijskich i pracę swoję: „R zu t oka na K o rd y lije ry ch ilijsk ie”

zam ieszczoną w R ospraw ach akadem ii za 1875 rok.

S yt zaszczytów i sław y na obczyźnie, tęsknił on wszakże wciąż do rod zinnćj zie­

mi, ja k tego znajdujem y dow ody w listach jego do A . E . O dyńca i innych ziom ków, pisanych przez cały ciąg pobytu w A m e ry ­ ce. W hiszpańskich dziełach swoich w ie­

lokrotnie nazyw a się „synem N iem na”, w podróżach po A n d ach zw raca się m yślą i sercem k u rodzinnym T atro m , a do O d y ń ­ ca pisze: „W ieczoram i, gdy dom i ogród mój pełen je s t woni róż, białej d a tu ry i p o ­ m arańczow ego kw iatu, a n ik t mnie nie sły ­ szy, siadam do fo rtep ian u i g ram tych dw adzieścia piosnek, których się nauczyłem 60 la t tem u w W ilnie, a k tóre są zawsze nowe dla mnie”. W ieszcz z C zarnolasu i P a n Tadeusz nie od stęp u ją go naw et w śród wy­

cieczek górskich, a j a k dochow ał czystości mowy rodzinnej po 53 latach pobytu zdała od swoich, o tem św iadczą choćby ustępy z listów do O dyńca, wyżej przez nas p rz y -

toczone.

N astąp iła wreszcie u p ra g n io n a dla niego chw ila odw iedzenia ukochanej m u zawsze L itw y , uściskania córki, zaślubionej odda- wna b ra tu sw em u stryjecznem u, p. L eonow i Domeyce i m ieszkającej z nim w m ajątk u Ż yburtow szczyznie, w p-cie now ogródzkim ,

wreszcie pokazania dw u synom rodzinnego ojca ich k ra ju . W dniu 23 M aja 1884 roku cala ludność S an t Jag o z rządow ym i dostoj­

nikam i w ładz wszelkich na czele, uroczyście odprow adzała zasłużonego dobrze k rajo w i litw in a n a stacyją drogi żelaznej. R zew ną żegnał go mową je d e n z uczniów uniw ersy­

tetu, a wszyscy obecni w ym ogli n a nim przyrzeczenie, że ich odwiedzi jeszcze.

W zruszonego do głębi starca odw ieziono w parad nym w agonie p rezyd enta do portu Y alparaiso, dokąd mu i niektórzy z m in i­

strów tow arzyszyli. W pierw szych dniach S ierp nia stanął D om eyko n a stacyi G ranica, gdzie nań oczekiw ał tow arzysz z ław y u n i­

w ersyteckiej, O dyniec, ze swą rodziną. Ze łzą gorącą rzucili się sobie w ram iona po 53-letniej rozłące starzy druhow ie, a obe­

cna tem u publiczność z uszanow aniem od­

k ry ła głow y, oddając cześć publiczną sza­

now nym starcom . N a dw orcu warszaw skim spotkało czcigodnego przybysza kilkadzie­

siąt osób, k o ro n iarzy i łitw inów , re d ak to ­ rów głów nych czasopism i przyrodników w arszaw skich, z sędziw ym d r Szokalskim na czele, k tó ry go odpow iednią w sali po­

w itał przem ow ą. D om eyko w W arszaw ie baw iąc dni k ilka, zw iedził okolice m iasta, za jrzał też ciekaw ie i do gabinetu m inera­

logicznego uniw ersyteckiego, którem u zło­

żył w darze 62 okazy rzad kich i cennych m inerałów przew ażnie chilijskich '), jed y - naście dzieł i broszur, w ydanych w Chili, oraz szczegółową k a rtę topograficzno-gieo- logiczną n a skalę 1:2 500 00 rzeczypospolitej chilijskiej w 13 w ielkich sekcyjach.

O d tąd D om eyko przem ieszkiw ał stale n a L itw ie u córki sw ojej, odw iedzając corocz­

nie W arszaw ę i K rak ó w w przejeździe do R zym u, gdzie starszy syn jeg o , H e rn an , pośw ięcił się zawodowi duchow nem u, lub do P ary ż a, gdzie m łodszy syn, K azim ierz, stypendysta rzeczypospolitej chilijskiej, był uczniem szkoły górniczej.

W r. 1887 u d ał się Dom eyko do Rzym u na uroczystość w yśw ięcenia starszego syna

') O m in erałach ty ch szczegółową wiadomość podam y później kiedy w rócim y do treściw ego sp ra­

w ozdania z p ra c D om eyki w zakresie fizyjografii

m ineralnej.

1 2 3

na kapłana. T u na pierw szej ofierze bez­

krw aw ej, oclprawionój przez niego u grobu Sw. P io tra, sędziwy starzec p rz y ją ł Chleb P ański z rą k synowskich. Tegoż roku od­

był wycieczkę do Jerozolim y. W jesieni zeszłego 1888 ro k u czując się zdrow ym i sil- nym , postanow ił spełnić dane chilijczykom przyrzeczenie odw iedzenia ich raz jeszcze, p ragnąc zarazem odwieźć obu sw ych synów na usługi rodzinnego ich k ra ju . H e rn a n bowiem przygotow yw ał się na sługę ołtarza w S an t Jago, K azim ierz zaś po ukończo­

nych studyjach w P a ry ż u i F rey b e rg u sa­

skim, m iał zająć posadę profesorską przy uniw ersytecie, k tó rą niegdyś ojciec zajm o­

w ał. Dom eyko p ra g n ą ł zainstalow ać obu- dw u i polecić życzliwości przyjaciół, a po p a ru latach wrócić na L itw ę, by obok córki dożyć resztę wieku. A le stało się inaczej.

D łu g a podróż m orska wokoło całego kon­

ty n en tu południow o-am erykańskiego m usia­

ła w płynąć ujem nie na zdrow ie, choć czer­

stw ego, ale zawsze 86-letniego starca. S tru ­ dzony więc wielce i chory stanął dnia 15 L isto p ad a r. z. w dom u swoim w S ant Jago, k tó ry dzięki opiece sióstr nieboszczki żony znalazł w niezm iennym zupełnie, w jak im go opuścił, stanie, p rz y ję ty radośnie przez licznych pow inow atych, przyjaciół i w iel­

bicieli. W ypocząw szy nieco w życzliwem tem gronie, zdaw ał się daw ne odzyskiwać siły, ja k o tem donosił córce i zięciowi, kie­

dy nakoniec w dniu 23 Stycznia r. b. mniej spodziew anie zasnął na wieki.

Jak k o lw iek w szystkie swe prace nauko­

we d ruk ow ał z konieczności w hiszpańskim ję z y k u , a rzeczy ogólniejszego dla nauki znaczenia pom ieszczał, ja k w idzieliśm y w y ­ żej, w francuskich i niem ieckich czasopi­

smach, wszelako, od czasu mianowicie osie­

dlenia się O dyńca w W arszaw ie i polskie niektóre czasopisma zasilał swemi arty k u ­ łam i, popolsku pisanem i. P ierw szym takim by ł a rty k u ł „C h ili” w W ędrow cu z 1871 r.

N ajw ięcej p rac jego znajdujem y w K ronice R odzinnej, popieranej przez O dyńca i prze­

syłanej Domeyce stale do A m eryki. Do tych należą: „O dpust w A ndacollo w K o r­

d y lie r a c h ” (1876), „C hili” (1882), „Z życia wiejskiego w A m eryce” (1883), „U ryw ki z podróży do k ra ju A raukanów ” (1884),

„O początku św iata” (1885). Sędziwy gieo-

log poznajom iwszy się za powrotem do k ra ju i z naszem pismem, przesłał nam też w yjątki z naukow ych niegdyś wycie­

czek swoich po A ndach chilijskich, a mia­

nowicie „O solfatarach bocznych” a wszcze- gólności o solfatarze C erro A zul, oraz 0 dwu innych: C hillan i T in guiririca (W szechśw iat N-ry 25 i 26 z 1888 r.). W za­

granicznych czasopismach polskich, oprócz wspom nianej ju ż rospraw y w R ocznikach krakow skiej akadem ii um iejętności, zn a j­

dujem y a rty k u ł jego o młodości M ickie­

wicza w P rzeglądzie Lw ow skim zeszyt 13, z 1872 r., oraz „F ilareci i Filom aci” w R o­

cznikach tow arzystw a h isto ry czn o -literac­

kiego w P ary żu (1870 — 72), oraz w P o ­ znaniu (1872).

D odać tu winniśm y, że oprócz p rzek ła­

du dzieła „A rau k an ija i jej mieszkańcy^, dokonanego, ja k mówiliśmy, przez R etjila

w P aryżu, drugi p rzekład Ja jrfiZairiosto^- - skiego u k az ał się w Biblijotece podróży,

wydawanej przez A d. Zawadzkiego, W ilno,

1860 r. “ " ^

W dniu 4 Lutego odbyło się w kościele ^ 7> t f l / f Sw. K rzyża, staraniem córki i zięcia, na­

bożeństwo żałobne za zm arłego, a w dniu 14 L utego takież nabożeństw o w kościele Sw. Jan a , z inicyjatyw y redakcyi pisma naszego. W obudw u uczestniczyło grono wszystkich przyrodników w arszaw skich 1 bardzo poważna liczba młodzieży u n iw er­

syteckiej, w szystkie zaś czasopisma k ra jo ­ wa złożyły hołd w inny zasłużonem u mę­

żowi.

K . Jurkiewicz.

KILKA UWAG

O P O S T Ę P A C H W IE D Z Y

o drobnoustrojach :*

Rozwój nauki o p asorzytach drobnow i- dzowych różne przech od ził i przechodzi obecnie koleje.

<) Rzecz czytana n a posiedzeniu Komisyi I Tow.

Ogrodniczego.

124 W S Z E C nŚ W IA T . N r 8.

G dy zw rócim y się do h isto ry i odk ryć i błędów , ja k ie kolejno po sobie n astęp o w a­

ły , gdy zestawim y ten chaos drobnych fa k ­ tów, ja k ie się na zbadanie p ra w d y złożyły, pomimo woli ogarnia nas sceptycyzm . K a ż ­ dy fakt now y p rz y jm u jem y z n ied o w ierza­

niem i nie uznajem y go, aż przekonam y się 0 p raw dzie niezbicie i naocznie. D latego to każde nowe w tej dziedzinie odkrycie spotyka taki chłód ze strony badaczy.

Jeżeli odrzucim y teo ry je chw ilow o p a n u ­ jące , k tó re, ja k szybko o g arn iały um ysły

ta k też szybko ustępow ały m iejsca innym , m usim y uznać, że w dotychczasow ych k r ó t ­ kich dziejach w iedzy o d ro b n o u stro jach , spotykam y trzy w ybitne okresy.

W pierw szym z nich w r. 1857 P a s te u r w ykazuje, że p rzem ian y zachodzące w m a- te ry i organicznej nie odbyw ają się same przez się, że istn ieją d ro b n e tw ory, k tó ­ ry ch sp raw a życiowa je s t p rzyczyn ą zm ian w podłożu dostrzeganych. T w o ry owe nie pow stają z m ateryi bezustrojow ój, lecz r o ­ dzą się z innych sobie podobnych. Dalój rów nież p race P a s te u ra w ykazują, że każdy z owych d ro bnych tw orów pow oduje sp ra ­ wę sobie w łaściw ą; je d e n z nich d aje począ­

tek ferm entacyi alkoholow ej, in n y m lecz­

nej, jeszcze inny m asłow ój, inny w reszcie staje się przyczyną k a rb u n k u łu lub choroby jed w a b n ik a . O kres ten m oglibyśm y n a ­

zw ać okresem bad ań w stępnych, okresem chem icznym . W drugim okresie w idzim y na w idow ni prof. C ohna i K ocha. O kres przez nich stw orzony je st o tyle świeżym, że d a tu je od lat niespełna dziesięciu. Z ule­

pszeniem środków optycznych przez P ra ż - m ow skiego, H a rtn a c k a i Zeissa, w szelkie drobne różnice, ja k ie m ikroskop w ykazać je st w stanie, spożytkow ane zostają przez Cohna do u tw orzenia nowego u k ład u , do którego dotąd nieoznaczone bliżej tw ory w prow adzone zostają ja k o g ru p a zn an a pod nazw ą b ak tery j, stojąca pom iędzy grzybam i a w odorostam i. C ohn rów nież w ypow iada te o ry ją o niezm ienności k ształtó w b ak tery j 1 o granicza w ten sposób popełniane dotąd nadużycia, polegające n a zaliczaniu tw orów zupełnie różnych do jednego g atu n k u . K och, w p ro w ad zając now y sposób oddzielania je d n y c h bak tery j od d ru g ich zapom ocą ga­

laretow ego podłoża, podaje now y dowod

teoryi C ohna, k tó ra odtąd panuje przez j a ­ kiś czas w szechw ładnie w nowoutworzonej gałęzi wiedzy — bak teryjo log ii. O dkrycie bakteryj k a rb u n k u łu (P asteu r i K och), g ru ­ źlicy, cholery (Koch), nosacizny (Loeffler) błonicy (K lebs i Loeffler) zdają się coraz bardziej potw ierdzać teo ry ją Cohna: b ak- te ry je są to tw o ry niezm ienne, rosnące stale w jed nej postaci niezależnie od p od ­ łoża.

W idzim y tu taj w tym okresie panow anie m orfologii, okres ten m oglibyśm y więc n a ­ zwać m orfologicznym .

Nowsze prace P a ste u ra i jeg o szkoły, przenoszą środek ciężkości gdzieindziej.

D ro b n o u stro je pasorzytne nie są to jed y n ie b ak tery je, inne jednokom órkow e tw ory ró ­ wnież tu taj zaliczyć należy (Plasm odium m alariae L av eran a). To też nazw a bakte- ry jolog ii zostaje zastąpioną przez m ikro- biją, nazw a w prow adzona poraź pierw szy n a o tw arciu in sty tu tu P asteu ra . M nożą się rów nież prace, k tóre w ykazują, że kształty drobnoustrojów , a mianoAvicie bak ­ teryj w cale nie są ta k niezm ienne ja k sądzi Cohn, że istnieje cykl rozw ojow y zależny od w arunków gleby, ciepłoty i innych p rz y ­ czyn, że zależnie od gleby b aktery je stają się m niej lub więcej szkodliwem i, że che- m izm tk an ek m a w ielkie znaczenie w roz­

woju chorób, że same choroby wywołane zostają nie przez b ak tery je lecz przez wy­

tw ory ich życia, że w reszcie ustrój ludzki i zw ierzęcy można do działania tych p ro ­ duktów przyzw yczaić tak, ja k się go p rz y ­ zw yczaja do d ziała n ia tru cizn m ineralnych i roślinnych.

O k res ten najnow szy p rzeno si środek ciężkości w iedzy o drobnoustrojach znów na m iejsce do pierw szego bliższe. N a p ie r­

wszy p lan w ystępuje chemizm tkan ek i d ro ­ bnoustrojów w d ziałaniu zobopólnem . To też obecnie, obok bad an ia m orfologicznego, widzim y skrzętn ie prow adzone poszukiw a­

nia nad chem iczną stro ną d ziałan ia d ro ­ bn oustrojów , oraz nad zastosow aniem je j do zapobiegania chorobom zakaźnym i ich leczenia.

N ie m ożemy w tej chw ili w daw ać się w szczegółowe w yliczanie prac, które w tym kieru n k u wiedzę n ap rzó d posunęły: wy­

szczególnim y p arę ważniejszych.

Nr 8.

. 125 T oussaint szczepiąc krew karb u n k u ło w ą

ogrzaną do 45—50° C zauw ażył, że w n a ­ stępstw ie takiego szczepienia zw ierzę uzy­

sk u je odporność względem choroby. T ous­

saint przypisał działanie to substancyi che­

micznej w krw i zaw artej i C hauyeau pod­

trzym y w ał długo jeg o teoryją, dopóki do­

świadczenia P a ste u ra nie dow iodły, że jest to działanie osłabionych b ak tery j karb u n - kułow ych.

Zdaw ało się, że chem iczna teo ry ja dzia­

łan ia szczepień ochronnych została w ten sposób obaloną. M ieczników postaw ił teo- ry ją fagocytarną, k tó ra działanie szczepień ochronnych tłum aczy stopniow em przyzw y­

czajeniem się białych ciałek krw i do b a k te ­ ryj coraz silniejszych i tutaj je d n a k moż­

ność chłonięcia bakteryj przez białe ciałka sprow adza się do mniejszej ilości substancyi paraliżującej działalność chłonniczą białych ciałek.

W końcu ubiegłego ro k u C h a rrin wyka­

zał, że zastrzy k u jąc w ytw ór chem iczny b ak tery j błękitnych ropnych, m ożna czę­

ściowo zabespieczyć króliki od choroby dla nich śm ierteln6j.

W krótce potem R oux w ykonał dośw iad­

czenia, dow odzące, że znany vibrion septi- que, czyli b a k te ry ja złośliw ego obrzęku (oedem a m alignum ) w ytw arza w obfitości substancyje chemiczne, które są w stanie działać rów nie zabójczo na zw ierzęta ja k sama b ak tery ja, tylko działanie następuje szybciej, ja k wogóle działanie trucizn. W y ­ kazał on rów nież, że substancyja ta zastrzy- knięta zw ierzętom w yw ołuje odporność względem bakteryj tak jakgdy byśm y za­

szczepili osłabione b akteryje.

P o n iedługim czasie podobne działanie substancyj chem icznych, wy tw arzanych przez bakteryje, zauw ażył tenże R oux dla bakte­

ry j gazowej zgorzeli (gangraene gazeuse), Chantem esse i Y idal dla bak tery j tyfuso­

wych, a n ajb ard ziej ciekawe działanie zau­

w ażyli obecnie uczniow ie P asteu ra, R oux i Y ersin, w w ytw orach bak tery j błonicy (d yfterytu).

Zauw ażyli oni m ianowicie, że pro d u k t bakteryj błonicy działa zupełnie inaczej niż dotychczas spostrzegane w ytw ory innych bak tery j, m ianow icie w czasie znacznie dłuższym . Z w ierzęta, którym go zastrzy-

kiw ano chorow ały na objawy błonicowe wtórne znane pod postacią częściowych p a­

raliżów pojedyńczych kończyn, grup lub tylko pojedyńczych m ięśni (najcięższym w skutkach bywa w takich razach paraliż mięśnia przeponowego sprow adzający n a­

tychm iastową śmierć z uduszenia). Objawy te występują zw ykle dopiero w kilk a lub kilkanaście dni od początku choroby, a czę­

sto ju ż po przebytej chorobie. To samo dawało się zauw ażyć po zastrzykiw aniu wytw orów bakteryj dyfterytycznych, o b ja­

wy w ystępow ały zależnie od ilości ja d u do­

piero n a drugi, trzeci lub czw arty dzień, w niektórych razach dopiero po tygodniu i końćzyły się wyzdrowieniem lub śmiercią, co zależy ju ż tylko od ilości w strzyknięte­

go jadu .

Obecnie, również przed kom isyją w yzna­

czoną z ło n a akadem ii um iejętności, d r G am aleia z Odesy w ykonyw a dośw iadcze­

nia nad cholerą azyjatycką, którój ja d che­

miczny w ydzielił i szczepiąc zw ierzętom miał w ytw orzyć odporność względem ży­

wych bakteryj cholery.

Rzecz sama nie je st pewną, a p rz y n a j­

mniej niew iele można o niej powiedzieć, gdyż szczegóły trzym ane są w tajem nicy.

Z daje się jed n ak , że pierw szy kro k na tej drodze je s t ju ż zrobiony, gdyż niew ątpliw ie, co sam m iałem sposobność stw ierdzić, udało się d-row i G am aleia wywołać u zw ierząt ogólne zakażenie krw i bakteryjam i cholery, co się dotąd nie udaw ało Kochowi, ich od­

kryw cy. G am aleia przenosi bakteryje cho- j lery z krw i zw ierząt jedny ch na drugie, j w zm acniając tym sposobem, ja k powiada, j ich działanie i wywołuje obfite w ytw arza-

J

nie trującej substancyi, k tó ra będ^c zastrzy- kniętą, zabespiecza naw et najm niej odporne zwierzęta.

N iedaleka przyszłość pokaże, co o tem sądzić mamy. Nie można je d n a k wątpić, że uda się to, jeżeli nie dziś to ju tro , jeżeli nie d-rowi Gamaleia, to kom u innem u.

Do rzędu ciekawych bakteryj należy ta, któ rą mam zam iar w tej chw ili pokazać.

O dkryta przed czterem a laty przez Fische- I ra w wodzie m orskiej, posiada ona szcze- j gólną zdolność w ytw arzan ia substancyi fos- I foryzującój. Rośnie ona tylko n a podło­

I