Przyroda Górnego Śląska, 2004, nr 37

(1)

ISSN 1425-4700 Nr indeksu 338168

BIULETYN CENTRUM DZIEDZICTWA PRZYRODY GÓRNEGO ŒL¥SKA CENA2 z³

Nr 37 JESIEÑ2004

N A T U R A 2 0 0 0 – E U R O P E J S K A S I E Æ E K O L O G I C Z N A

(2)

© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska

33

44

66

77

88

Dendrologiczne osobliwoœci Orzesza (1) Dendrological curiosities of Orzesze (1) Dendrologische Raritäten von Orzesze (1) Wycieczka do Straconki. Nieco o geologicznej budowie Karpat fliszowych Trip to Straconka. About geological structure of the Carpatian flysh mountains

Ausflug nach Straconka. Geologischy Bau des Flyschkarpatengebirges

Alert dla Jury Alert for Jura Alert für Jura Rezerwat „Kopce”

The „Kopce” nature reserve Naturschutzgebiet „Kopce”

O racjonaln¹ ochronê krajobrazu na Œl¹- sku Opolskim

For a rational protection of the landscape in Opole Silesia

Um rationelle Beschützung der Landschaft von Œl¹sk Opolski

Antropogeniczne œrodowiska wodne na Górnym Œl¹sku (3)

Anthropogenic water environments in Upper Silesia (3)

Die antropogenischen Wasserumwelt in Ober- schlesien (3)

Cenne miejsca wystêpowania p³azów w Chorzowie

Valuable places of the amphibians occurrence in Chorzów

Wichtige Plätze des Vorkommens von Amphi- bien in Chorzów

Zapomniany park „Fazaniec”

The forgotten „Fazaniec” Park Der vergessene Park „Fazaniec”

Nowe stanowisko tajê¿y jednostronnej w Beskidzie ¯ywieckim

New locality of Goodyera repens in Beskid

¯ywiecki

Neue Plätze der Goodyera repens in Saybuscher Beskiden

Ludwig Hohenegger

Godne ochrony torfowiska œródleœne w gminie Starcza

The forest peat-bogs in Starcza territory worthly to protection

Schutzwürdiges im Innenwald gelegenes Torf- moor in der Gemeinde Starcza

Druk numeru dofinansowany ze œrodków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach

W NUMERZE ^◆CONTENTS^◆INHALT

1144 1133 1100

1111

1155 1166

Orzesznica Fot. H. Koœcielny

EUROPEJSKIE ZNACZENIE GÓRNOŒL¥SKIEJ PRZYRODY

Z chwil¹ wst¹pienia Polski do Unii Europejskiej nowego znaczenia nabra³a ró¿norodnoœæ biologiczna naszego kraju. Wprowadzenie Dyrektywy Siedliskowej i Dyrektywy Ptasiej do polskiego ustawodawstwa ochrony przyrody ujawni³o te rodzime gatunki grzybów, roœlin i zwierz¹t oraz siedliska przyrodnicze, które s¹ przedmiotem zainteresowania Wspólnoty narodów europejskich. Analiza wystêpowania gatunków i siedlisk zamieszczonych w za³¹cznikach do obu wymienionych dyrektyw wykaza³a, ¿e w kra- jach Unii Europejskiej wystêpuje ponad 1450 gatunków grzybów, roœlin i zwierz¹t oraz 219 rodzajów siedlisk o znaczeniu europejskim – zagro¿onych, podatnych na zagro¿enia, endemicznych, rzadkich, ma- j¹cych niewielki zasiêg lub posiadaj¹cych wybitne cechy, typowe dla jednego lub wielu regionów bio- geograficznych Europy. Z kolei w Polsce stwierdzono ponad 469 gatunków i 78 rodzajów siedlisk.

A jak przedstawiaj¹ siê wyniki tej analizy dla województwa œl¹skiego? Stwierdzono tu dotychczas 371 gatunków i 45 rodzajów siedlisk. W porównaniu z krajami Unii Europejskiej i Polsk¹, wymieniona licz- ba gatunków stanowi odpowiednio oko³o 25% gatunków o znaczeniu europejskim wystêpuj¹cych na tery- torium UE i oko³o 79% gatunków wystêpuj¹cych w Polsce. W przypadku siedlisk przyrodniczych stanowi to odpowiednio 20 i 58%.

Bogactwo gatunków i siedlisk przyrodniczych o znaczeniu europejskim wystêpuj¹ce w województwie œl¹skim jest wiêc niezwyk³e i zaprzecza utartym opiniom o ubóstwie i dewastacji górnoœl¹skiej przyrody.

Nasz¹ powinnoœci¹ jest zachowanie tego bogactwa w takim stanie, aby i nastêpne pokolenia mog³y korzystaæ w pe³ni z przyrodniczego dziedzictwa.

Jerzy B. Parusel

PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA

^◆

NATURE OF UPPER SILESIA

^◆

NATUR DES OBERSCHLESIEN

WW YY DD AA WW CC AA ::

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska RR AA DD AA PP RR OO GG RR AA MM OO WW AA ::

Maria Z. Pulinowa (Przewodnicz¹ca), Jan Duda (Z-ca Przewodnicz¹cego),

Maciej Bakes, Joanna Chwo³a, Bogdan Gieburowski, Jan Holeksa, Barbara Kaszowska, Arkadiusz Nowak, Romuald Olaczek,

Jolanta Pra¿uch, Ma³gorzata Strzelec, Józef Œwierad KK OO LL EE GG II UU MM RR EE DD AA KK CC YY JJ NN EE ::

Jerzy B. Parusel (redaktor naczelny), Katarzyna Rostañska (sekretarz redakcji), Renata Bula, Jan Duda, Maria Z. Pulinowa OO PP RR AA CC OO WW AA NN II EE GG RR AA FF II CC ZZ NN EE ::

Joanna Chwo³a AA DD RR EE SS RR EE DD AA KK CC JJ II ::

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska ul. Œw. Huberta 35, 40-543 Katowice tel./fax: 201 18 17, 209 50 08, 609 29 93 e-mail: cdpgs@cdpgs.katowice.pl; http: //www.cdpgs.katowice.pl

RR EE AA LL II ZZ AA CC JJ AA PP OO LL II GG RR AA FF II CC ZZ NN AA ::

VERSO, Katowice

AA UU TT OO RR ZZ NN AA KK UU GG RR AA FF II CC ZZ NN EE GG OO WW YY DD AA WW CC YY ::

Katarzyna Czerner-Wieczorek

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska zosta³o powo³ane Zarz¹dzeniem Nr 204/92 Wojewody Katowickiego z dnia 15 grudnia 1992 r. do badania, dokumentowania i ochrony oraz prognozowania stanu przyrody Górnego Œl¹ska.

Z dniem 1 stycznia 1999 r. Centrum jest samorz¹dow¹ jednostk¹ bud¿etow¹, przekazan¹ województwu œl¹skiemu Rozporz¹dzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 25 listopada 1998 r.

WWAARRUUNNKKII PPRREENNUUMMEERRAATTYY

Przyroda Górnego Œl¹ska ukazuje siê w cyklu czterech pór roku.

Zamówienia na prenumeratê indywidualn¹ i zbiorow¹ biuletynu przyj- muje Poczta Polska. Bie¿¹ce numery mo¿na nabyæ w kioskach RUCHU S.A. Sprzeda¿ archiwalnych i bie¿¹cych numerów prowadz¹ nastê- puj¹ce instytucje: Ksiêgarnia ORWN PAN w Katowicach, Muzeum Œl¹- skie w Katowicach, Muzeum Górnoœl¹skie w Bytomiu, Muzeum Górni- ctwa Wêglowego w Zabrzu, Muzeum Œl¹ska Opolskiego w Opolu oraz Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wroc³awskiego we Wroc³awiu. Biule- tyn mo¿na tak¿e zaprenumerowaæ w Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska. Warunkiem przyjêcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia wp³aty na konto: Kredyt Bank PBI S.A. II/O Katowice, nr rach. 37 15001445 1214400344180000.

Zamówione egzemplarze przesy³ane bêd¹ poczt¹ zwyk³¹; mo¿na je tak¿e odebraæ w biurze Centrum. Cena jednego egzemplarza wynosi 2 z³.

WWSSKKAAZZÓÓWWKKII DDLLAA AAUUTTOORRÓÓWW

Biuletyn Przyroda Górnego Œl¹ska jest wydawnictwem przezna- czonym do publikacji oryginalnych prac, krótkich komunikatów i artyku³ów przegl¹dowych o przyrodzie Górnego Œl¹ska – jej bo- gactwie i ró¿norodnoœci, stratach, zagro¿eniach, ochronie i kszta³- towaniu, strukturze i funkcjonowaniu, a tak¿e o jej badaczach, mi³oœnikach i nauczycielach oraz postawach cz³owieka wobec przyrody. Preferujemy teksty oryginalne, o objêtoœci 1-4 stron standar- dowego maszynopisu A4. Publikowanie nades³anego tekstu w innych wydawnictwach autor powinien uzgodniæ z redakcj¹.

Zdjêcia przyjmujemy w postaci diapozytywów lub odbitek pozy- tywowych. Materia³ ilustracyjny prosimy numerowaæ i osobno do³¹czyæ opis. Nades³anych maszynopisów redakcja nie zwraca.

Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania niezbêdnych poprawek, uzupe³niania i skracania artyku³ów bez naruszania zasadniczych myœli autora oraz zmiany tytu³u. Dopuszcza siê prze- druki za zgod¹ autora i wydawcy. Za treœæ artyku³ów odpowiedzial- noœæ ponosz¹ autorzy. Prawa autorskie do zamieszczonych w biule- tynie artyku³ów i zdjêæ s¹ zastrze¿one, ich reprodukcja jest mo¿liwa jedynie za pisemn¹ zgod¹ redakcji. Wydawca prosi autorów o za³¹czenie nastêpuj¹cych danych: stopieñ naukowy, miejsce pracy, krótki opis dorobku i zakres zainteresowañ.

Autor otrzymuje dwa egzemplarze numeru bezp³atnie.

Pogl¹dy wyra¿one na ³amach biuletynu s¹ pogl¹dami autorów i niekoniecznie odzwierciedlaj¹ punkt widzenia wydawcy.

NAK£AD: 2000 egzemplarzy Nr 37/2004

„...Pracujcie niestrudzenie dla ratowania tego, co ukochaliœcie... Pouczajcie o tym, ¿e idea ochrony przyrody jest ide¹ na wskroœ demokratyczn¹, gdy¿ chroni ona skarby przyrody dla ca³ego spo³eczeñstwa... Przez poznanie i ochronê przyrody – do jej ukochania – oto nasze has³o!”

W³adys³aw Szafer (Chroñmy przyrodê ojczyst¹, Nr 1, 1945)

J E S I E Ñ

^◆^◆

AU T U M N

^◆^◆

H E R B S T

PONADTO^◆BESIDES^◆DARUBER HINAUS Gatunki i siedliska przyrodnicze o znaczeniu europejskim w województwie œl¹skim The species and natural habitats on European importance in Silesia Voivodeship

Arten und naturwissenschaftliche Standorte von europeischer Bedeutung in der Woiwod- schaft Schlesien

(3)

PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA N r 3 7 / 2 0 0 4

3 ŒWIAT ROŒLIN

O

rzesze jest gmin¹ o cha- rakterze rolniczo-przemy- s³owym, po³o¿on¹ w powiecie miko³owskim. Zajmuje powie- rzchniê 85 km². Oko³o 52% tej powierzchni stanowi¹ lasy, któ- rych najwiêksze zwarte kompleksy zachowa³y siê w rejonie wzgórza Ram¿a (325 m n.p.m.), Góry œw. Wawrzyñca (357 m n.p.m.) oraz w po³udniowej czêœci gminy. Niew¹tpliw¹ ¿yw¹ ozdob¹ gminy Orzesze s¹ stare i okaza³ych rozmiarów drzewa.

Rosn¹ one jako pojedyncze, wy- ró¿niaj¹ce siê egzemplarze, rza-

dziej jako rzêdy, grupy drzew przy drogach, obiektach sakralnych b¹dŸ w obrêbie gospo- darstw rolnych. W trzech miejscowoœciach gminy zachowa³y siê interesuj¹ce parki dwor- skie, a w ka¿dej miejscowoœci odnaleŸæ mo¿na aleje o zró¿nicowanej wartoœci przyrodniczej i estetycznej. Nieliczne z tych drzew nale¿¹ do szerzej znanych, a zaledwie dwa okazy s¹ chro- nione jako pomniki przyrody.

Cenne okazy dendrologiczne rosn¹ w centrum Orzesza. W s¹siedztwie budynku urzêdu miasta, obok domu przy ul. Kopernika 1 roœnie wi¹z górski o wynios³ej koronie. Drzewo to ma 516 cm obwodu (O_1,3) i 32 m wysokoœci.

W szyi korzeniowej odziomek jest monstrual- nie rozszerzony przez promieniœcie rozchodz¹ce siê nabiegi korzeniowe. Powoduj¹ one wydatne powiêkszenie obwodu odziomka, który mierzony przy powierzchni ziemi siêga 10 m. Drzewo to jest pomnikiem przyrody.

Jego stan zdrowotny jest doœæ dobry. Korona nie zawiera suchoczubów i martwych kona- rów. Osi¹gniête rozmiary oraz wiek, szacowa- ny na 270-300 lat, pozwalaj¹ zaliczyæ to drzewo do najstarszych i najwiêkszych przedstawicieli tego gatunku na Górnym Œl¹sku.

Inny wartoœciowy wi¹z roœnie w ogrodzie obok Domu Dziecka przy ul. œw. Wawrzyñca. Drze- wo zwracaj¹ce uwagê parasolowat¹, sp³asz- czon¹ od góry koron¹, z przygiêtymi do ziemi ga³êziami o silnie zwisaj¹cych koñcówkach to tzw. wi¹z p³acz¹cy. Jest to wi¹z górski odmiany Camperdowna wykorzystywanej do nasadzeñ dekoracyjnych na skwerach, zieleñcach, przed reprezentacyjnymi budynkami. Drzewo to osi¹gnê³o obwód 148 cm i zaledwie 4 m wy- sokoœci. Obwód pnia w szyi korzeniowej wynosi 245 cm. Pieñ rozga³êzia siê na wysokoœci 2,5 m. Szerokoœæ asymetrycznej korony na linii najwiêkszej rozpiêtoœci siêga 10 m. Ko- nary, ga³êzie i pomniejsze ga³¹zki s¹ niepraw- dopodobnie powyginane i pozaplatane miêdzy sob¹. Sprzyja to powstawaniu zrostów przyj- muj¹cych niejednokrotnie wyszukane formy – okien, pêtli, poprzeczek. Po³o¿ona obok willa, bêd¹ca dziœ siedzib¹ Domu Dziecka, zosta³a

wybudowana w latach 1915-1916 dla dyrekto- ra kopalni.

Ma³o znan¹ osobliwoœci¹ dendroflory Orzesza s¹ dwa egzemplarze klonu polnego rosn¹ce w s¹siedztwie torów kolejowych, tu¿

obok budynku stacji PKP Orzesze. Wiêksze drzewo ma 212 cm obwodu i 13 m wysokoœci.

W pniu widoczne s¹ ubytki drewna w postaci czterech dziupli siêgaj¹cych do pionowego wypróchnienia kominowego wewn¹trz pnia.

Mniejszy klon ma 180 cm obwodu.

W pobli¿u stacji PKP Orzesze, na zakrêcie ul. Dworcowej obok wie¿y ciœnieñ, wyró¿niaj¹ siê trzy dorodne kasztanowce bia³e. Drzewa te osi¹gnê³y obwody 344 cm, 276 cm, 265 cm.

Najgrubszy z nich ma 25 m wysokoœci.

Odziomek rozdziela siê na wysokoœci 3 m na trzy pnie. Jest to najdorodniejszy przedstawi- ciel gatunku na terenie gminy Orzesze.

Obok leœniczówki przy ul. Jaœkowickiej 34 mo¿na podziwiaæ star¹, zamieraj¹c¹ topolê ka- nadyjsk¹. To najgrubsze drzewo Orzesza ma 565 cm i 26 m wysokoœci. Topola by³a dawniej wy¿sza. W drugiej po³owie lat 90. XX wieku obni¿ono jej koronê usuwaj¹c szereg obumie- raj¹cych konarów. Potê¿ny odziomek na wy-

sokoœci 370 cm dzieli siê na dwa równorzêdne pnie utrzy- muj¹ce asymetryczn¹ koronê, zniekszta³con¹ przez obciêcie czêœci konarów i ga³êzi. W jej obrêbie zwracaj¹ uwagê nie- zliczone krzewy jemio³y bia-

³ej. Od strony wschodniej odziomek i pnie pozbawione s¹ kory. W szyi korzeniowej widaæ otwory wypróchnienia kominowego we wnêtrzu pnia.

Drzewo to nazywane jest Ja- rz¹bkow¹ Topol¹, a to od naz- wiska stajennego Jarz¹bka, który mia³ je posadziæ oko³o 1814 r. Znajduje to potwierdzenie w ksiêdze obiektu prowadzonej dla leœniczówki, gdzie w 1974 r. odnotowano wiek topoli – 160 lat.

Obfitoœæ jemio³y w koronie topoli sprawi³a, ¿e od wielu lat mieszkañcy Orzesza przychodz¹ do leœniczego z proœb¹ o ga³¹zki jemio³y, które wykorzystuj¹ do wyrobu stroików œwi¹tecz- nych, palm wielkanocnych i wieñców nagrob- nych.

Niedaleko leœniczówki, po przeciwnej stronie ul. Jaœkowickiej, nad niewielkim sta- wem ogl¹daæ mo¿na dorodny okaz dêbu czerwonego. Drzewo to ma 305 cm obwodu i 18,5 m wysokoœci. Równomiernie roz³o¿ysta i regularnie rozwiniêta korona osadzona jest na wy- sokoœci oko³o 2 m na krótkim, przysadzistym pniu.

W centrum Jaœkowic, obok budynku stacji kolejowej roœnie okaza³y d¹b szypu³kowy o wy- sokim, prostym pniu podzielonym na dwa na wysokoœci 5 m. Drzewo to ma 370 cm obwodu i 24 m wysokoœci. D¹b wyrós³ na wolnej przestrzeni wykszta³caj¹c regularn¹, syme- tryczn¹ koronê. W 1997r. korona zosta³a zre- dukowana przez obciêcie konarów w jej dolnej czêœci.

DENDROLOGICZNE OSOBLIWOŒCI ORZESZA (1)

Aleksander ¯ukowski (Rybnik)

Jarz¹bkowa Topola w Orzeszu Wi¹z górski odm. Camperdowna w Gardawicach

D¹b czerwony w Orzeszu w jesiennej szacie

Zdjêcia Autora

(4)

PRZYRODA NIEO¯YWIONA

PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA N r 3 7 / 2 0 0 4 © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska

4

Jak dojechaæ?

Poci¹giem do Bielska-Bia³ej, a nastêpnie autobusem linii 11 do przystanku Straconka- -Koœció³ na ul. Górskiej.

Co mo¿na znaleŸæ?

Ska³y kredowe serii œl¹skiej, przy odrobinie szczêœcie równie¿ kredowe skamienia³oœci.

Trasy wycieczek geologicznych, które do tej pory przedstawiane by³y na ³amach „Przy- rody Górnego Œl¹ska”, ogranicza³y siê do obszaru Wy¿yny Œl¹skiej, jednak Górny Œl¹sk jest pojêciem znacznie szerszym i rozci¹ga siê te¿ na obszary górskie – zachodni¹ czêœæ Kar- pat Zewnêtrznych (tj. Karpat le¿¹cych na pó³- noc od Pieniñskiego Pasa Ska³kowego) oraz Sudety Wschodnie. Procesy górotwórcze, które ukszta³towa³y te pasma górskie, odcis- nê³y wyraŸne piêtno na budowie geologicznej ca³ego obszaru Górnego Œl¹ska, tote¿ poznaj¹c jego budowê geologiczn¹, nie powinniœmy pomijaæ wspomnianych terenów górskich.

Zachêt¹ do podjêcia wycieczek geologicznych niech zaœ bêd¹ dla nas s³owa barona Cuviera, jednego z ojców stratygrafii i paleontologii, który pisa³, ¿e „w przeciwieñstwie do równin i wzgórz, gdzie trzeba kopaæ g³êboko, by poz- naæ nastêpstwo warstw, tu widzimy je ods³o- niête na górskich zboczach, gdy przemierzamy utworzone przez roz³amy doliny”.

Stopieñ komplikacji budowy geologicznej na obszarach górskich jest z regu³y znacznie wiêkszy ni¿ na ni¿u. Zjawisko to wystêpuje równie¿ w Karpatach Zewnêtrznych albo fliszowych (flisz to kompleks osadów morskich o du¿ej mi¹¿szoœci, z³o¿ony z naprzemian- leg³ych ska³ gruboziarnistych – piaskowców i zlepieñców – oraz drobnoziarnistych – mu³o- wców i i³owców), które zawdziêczaj¹ swe pochodzenie rozleg³emu basenowi morskie- mu, po³o¿onemu na po³udnie od dzisiejszych Beskidów (zob. Przyroda Górnego Œl¹ska Nr 30/2002). Podmorskie progi i ³añcuchy wysp zwanych kordylierami dzieli³y ten basen mors- ki na mniejsze akweny, w których panowa³y odmienne warunki sedymentacji, zaznaczaj¹ce siê dziœ jeszcze w odmiennym ukszta³towaniu poszczególnych serii skalnych buduj¹cych pasma Karpat fliszowych. Podczas ruchów gó- rotwórczych osady nagromadzone w tych akwenach zosta³y pchniête na pó³noc, pofa³-

dowane i ponasuwane na siebie w postaci ogromnych pokryw nazywanych p³aszczowina- mi, w których wystêpuj¹ sekwencje ska³ (serie) o tym samym wieku, jednak o ró¿nych w³aœciwoœciach. Czo³o tych serii skalnych nasunê³o siê na po³udniowy skraj Górnoœl¹-

skiego Zag³êbia Wêglowego, którego granica przebiega pod nasuniêciem karpackim w okolicach Bielska.

Podczas wycieczki do Straconki bêdziemy mogli zapoznaæ siê z kilko- ma ogniwami serii œl¹skiej, która w ca³oœci obejmuje ska³y wykszta³- cone w okresie od górnej jury do oligocenu. W okolicach Straconki, na stokach Beskidu Ma³ego, ods³aniaj¹ siê jedynie starsze, kredowe ogniwa tej serii – warstwy grodziskie, ³upki wierzowskie, warstwy lgockie i warstwy godulskie.

Wysiad³szy na przystanku Stacon- ka Koœció³, idziemy obok koœcio³a ulic¹ Z³oty Potok w kierunku pó³noc- nym. Na rozwidleniu drogi przy cmentarzu kierujemy siê w prawo i najpierw ulic¹ Saneczkow¹, a nastê- pnie w¹sk¹ dró¿k¹ dochodzimy do mostku przerzuconego nad niewielkim, ocienionym przez jawory potoczkiem sp³ywaj¹cym z zachod- niego zbocza Czupla.

Œcie¿k¹ idziemy od mostku najpierw w dó³ potoczku. Ju¿ po chwili dostrzegamy ods³o- niête w jego korycie œciête ³awice pochy- lonych w kierunku po³udniowo-wschodnim szarych ³upków z cienkimi ³awicami drobnoziarnistych piaskowców. S¹ to warstwy grodziskie wykszta³cone tu jako ³upki grodziskie. Powsta³y one w dolnej kredzie, reprezentuj¹ zaœ jej wy¿sze piêtra – hoteryw i czêœciowo barrem. Po raz pierwszy opisane zosta³y przez Ludwiga Hoheneggera w roku 1861, ich nazwa zaœ pochodzi od miejscowoœ- ci Hradištì (Grodziszcze), le¿¹cej na zachód od Cieszyna.

STRACONKA

NIECO O GEOLOGICZNEJ BUDOWIE KARPAT FLISZOWYCH

Miros³aw i Rafa³ Syniawa (Chorzów)

KAMIENNA KSIÊGA PRZYRODY

Wycieczki geologiczne po Górnym Œl¹sku

Szkic topograficzny okolic Straconki

Ods³oniêcie ³upków grodziskich w korycie potoku sp³ywaj¹cego ze zboczy Czupla

1 2

3 5

4

Ods³oniêcie ³upków wierzowskich w korycie Straconki

(5)

PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA N r 3 7 / 2 0 0 4

5 PRZYRODA NIEO¯YWIONA

Powracamy teraz do mostka i idziemy w górê potoku. Tutaj w jego korycie ods³ania siê kolejne, opisane równie¿ przez Hoheneg- gera, ogniwo serii œl¹skiej – ³upki wierzowskie.

Ich nazwa pochodzi od miejscowoœci Veřovice, która le¿y na po³udnie od Přiboru, u stóp Beskidów Œl¹sko-Morawskich. Te czarne, rozpadaj¹ce siê na cienkie, „liœciaste” p³ytki ³upki reprezentuj¹ piêtra barrem i apt. Niegdyœ jako rudê ¿elaza eksploatowano wystêpuj¹ce wœród nich ³awice i konkrecje syderytowe, które s¹ doœæ dobrze widoczne wœród czarnych ³upków.

Chocia¿ du¿e skamienia³oœci nale¿¹ w Kar- patach fliszowych do rzadkoœci, wyj¹tkiem s¹

dwa opisane wy¿ej ogniwa, które dostarczy³y paleontologom wielu okazów amonitów. Ich badaczem by³ m.in. pochodz¹cy z Liskovca ko³o Frydka, znany przede wszystkim jako badacz Tatr Victor Uhlig (1857-1911), profe- sor geologii uniwersytetów w Pradze i w Wied- niu. Jeœli dopisze nam szczêœcie, byæ mo¿e uda siê nam znaleŸæ okazy reprezentuj¹ce rodzaje Crioceras, Hoplites, Lytoceras lub Silesites.

Obejrzawszy ods³oniêcia ³upków wierzowskich wracamy na przystanek ko³o koœcio³a i idziemy w kierunku po³udniowym biegn¹c¹ miêdzy zabudowaniami dró¿k¹, która ju¿ po chwili doprowadza nas do mostka nad kory- tem Straconki. Id¹c w górê tej rzeczki mo¿e- my obejrzeæ wspaniale ods³aniaj¹ce siê w stromych brzegach ³upki wierzowskie, a nieco dalej – dolne warstwy lgockie.

Nazwa warstw lgockich pochodzi od miejs- cowoœci Lhoty, le¿¹cej na po³udniowy wschód od Frydka. Po raz pierwszy opisa³ je w roku

1877 pochodz¹cy z Wroc³awia geolog Emil Tietze (1841-1931). Reprezentuj¹ one piêtra alb i dolny cenoman, zatem przebiega w nich granica miêdzy kred¹ doln¹ i górn¹. W dolnej ich czêœci wystêpuj¹ grube ³awice œrednio- i drobnoziarnistych, czarnych piaskowców, miêdzy którymi wystêpuj¹ czarne, rozpadaj¹ce siê na grube p³yty mu³owce. Nieco dalej w gó- rê Straconki warstwy te przechodz¹ w ³awice piaskowców o metrowej gruboœci. Na zwietrza³ych powierzchniach maj¹ one kolor rdza- wy, zaœ na œwie¿ym prze³amie – szary. Wœród

³awic tych piaskowców widoczne s¹ szare i sza- rozielone ³upki, a tak¿e cieñsze ³awice piasko-

wców. Tam, gdzie jest to mo¿liwe, warto przyjrzeæ siê dolnym powierzchniom ³awic piaskowców, na których mo¿na zaobserwowaæ doœæ liczne hieroglify mechaniczne i organi- czne. Pierwsze z nich s¹ efektem dzia³ania podwodnych pr¹dów morskich, drugie zaœ – œladami pe³zania i ¿erowania organizmów

¿ywych w osadzie pokrywaj¹cym morskie dno.

Po dojœciu do mostu skrêcamy w lewo i wracamy na ulicê Górsk¹, gdy¿ wy¿ej w swym biegu koryto Straconki jest uregu- lowane i nie mo¿emy badaæ w nim szczegó³ów budowy geologicznej terenu. By obejrzeæ kolejne ods³oniêcia, musimy przejœæ spory kawa³ek ulicy Górskiej w kierunku wschodnim. Min¹wszy Stacjê Uzdatniania Wody, przystanek linii 11, z którego bêdziemy mogli wróciæ do centrum Bielska, i ostatnie zabu- dowania Straconki, dochodzimy do miejsca, w którym po lewej stronie ulicy prowadz¹ do

lasu trzy dró¿ki. Dwie z nich biegn¹ w górê, trzecia zaœ, skierowana w stronê, z której przyszliœmy, biegnie niemal równolegle do ulicy. T¹ w³aœnie dró¿k¹ dochodzimy do jednego ze starych, mocno ju¿ zaroœniêtych kamienio³omów, w którym doœæ dobrze widoczne s¹ jeszcze grube ³awice piaskowców dol- nych warstw godulskich.

Warstwy te po raz pierwszy opisa³ wspom- niany ju¿ Ludwig Hohenegger, zaœ ich nazwa pochodzi od le¿¹cego na po³udnie od Cieszyna wzniesienia Godula w Beskidach Œl¹sko- -Morawskich. £awice tych piaskowców, któ- rych zielonawa barwa pochodzi od doœæ licznych ziaren glaukonitu (minera³ z grupy hydromik, uwodniony glinokrzemian potaso- wo-¿elazowo-magnezowy), mog¹ osi¹gaæ mi¹¿- szoœæ od 1,5 do 6 m. Ca³kowita mi¹¿szoœæ warstw godulskich, które reprezentuj¹ górno- kredowe piêtra cenoman, turon i dolny senon, w zachodniej czêœci Karpat fliszowych prze- kracza 2000 metrów. Warstwy te buduj¹ wzniesienia Beskidu Ma³ego, pó³nocnej czêœci Beskidu Œl¹skiego i Beskidów Œl¹sko-Moraws- kich.

Obejrzawszy stary kamienio³om, ruszamy w drogê powrotn¹, która nie jest d³uga, gdy¿

ju¿ wkrótce dochodzimy do mijanego uprzed- nio przystanku.

Ilustracje Autorów

Piaskowce warstw godulskich w dawnym kamienio³omie

Górne ³upki cieszyñskie

£upki grodziskie

£upki wierzowskie

Warstwy lgockie

Dolne warstwy godulskie

Czwartorzêd (osady rzeczne) Szkic geologiczny okolic Straconki

Amonity kredowe wystêpuj¹ce w ³upkach grodziskich i ³upkach wierzowskich

Crioceras

Lytoceras Hoplites

Silesites

(6)

OCHRONA PRZYRODY

PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA 3 7 / 2 0 0 4 © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska

6

J

ura Krakowsko-Czêstochowska jest jednym z najbardziej malowniczych obszarów województwa œl¹skiego. Wybijaj¹ce siê gdzie- niegdzie z morza zieleni tamtejszych pól i la- sów wapienne ostañce nadaj¹ tym terenom niezwyk³y charakter. Poza przepiêknymi wi- dokami, Jura oferuje równie¿ to, co ma najcen- niejszego, czyli bogactwo gatunków flory i fauny oraz zró¿nicowane zbiorowiska roœlinne.

Mo¿emy tam spotkaæ wielu przedstawicieli mszaków, paprotników, roœlin nasiennych, kompleksy leœne buczyn, gr¹dów, jaworzyn.

Jako swoje miejsce bytowania wybra³y Jurê bardzo ciekawe gatunki rodzimej fauny. Do najpospolitszych nale¿¹ nietoperze, kuny, kret, kuropatwa, ba¿ant, liczne gatunki paj¹ków, ryb, p³azów i wodnego ptactwa.

Niestety, zarówno przepiêkne krajobrazy, jak i ca³a ¿ywa czeœæ ekosystemu Jury ulega systematycznej degradacji i powolnemu uni- cestwianiu. Jednym z powodów takiego stanu rzeczy jest wywóz œmieci na nieustannie powstaj¹ce dzikie wysypiska. Ich iloœæ jest zas-

traszaj¹ca. Najbardziej cierpi¹ na tym Ÿród³a rzek i strumieni.

Rzeka Centuria bierze swój pocz¹tek w niezwykle malowniczej i bardzo bogatej w ró¿ne gatunki fauny i flory okolicy. W s¹siedztwie jej Ÿróde³ ma swoje siedlisko warzucha polska – endemiczna roœlina wpisana na listê zagro¿o- nych gatunków polskiej flory. Niestety, koryto rzeki jest zanieczyszczane odpadami gospodar- czymi. W pobli¿u Ÿróde³ mo¿emy znaleŸæ ze- psute sprzêty, zu¿yte opakowania po œrodkach higieny osobistej i artyku³ach spo¿ywczych – czyli wszystko, co niepotrzebne w gospodarst- wie.

Œmierci¹ ekologiczn¹ zagro¿one by³o do niedawna Ÿród³o Czarnej Przemszy. Rzeczka ta, zaczynaj¹ca swój bieg w Bzowiew okolicach Domu Stra¿aka, wymaga³a natychmiastowego ratunku. Na szczêœcie w chwili obecnej Ÿród³o to mo¿e stanowiæ doskona³y przyk³ad rekul- tywacji zdewastowanego œrodowiska przyrodniczego. W roku 2003 nisza Ÿródliskowa od¿y³a dziêki pracom rewaloryzacyjnym prowa-

dzonym z inicjatywy Zespo³u Parków Krajobra- zowych Województwa Œl¹skiego oraz Urzêdu Miejskiego w Zawierciu. Podobny problem wyst¹pi³ przy Ÿródle Warty, wyp³ywaj¹cym ko³o koœcio³a w Kromo³owie. Tam w³adze miasta ju¿ w roku 2000 zadba³y o estetyczny wygl¹d Ÿród³a i systematyczny wywóz nieczys- toœci z pobliskich terenów.

Swój udzia³ w niszczeniu walorów przyrodniczych i krajobrazowych Jury maj¹ turyœci, przyje¿d¿aj¹cy w ogromnej liczbie na doœæ krótkie pobyty. Podobnie jak nadmorskie pla¿e czy tatrzañskie hale, Jura ma równie¿ ograni- czon¹ pojemnoœæ turystyczn¹. Przy obecnym stanie zagospodarowania, Jura nie jest w stanie zaspokoiæ potrzeb tak ogromnej liczby goœci.

Powstaj¹ wiêc dzikie pola namiotowe, którym towarzysz¹ ogniska (ogromne zagro¿enie dla jurajskich drzewostanów), wszêdzie zalegaj¹ nierozk³adalne odpady. Najwiêcej œladów i œmieci po turystach widaæ w okolicach za- mków w Ogrodzieñcu, Bobolicach, Mirowie oraz Podlesicach i Centurii – miejscach naj- czêstszych imprez ma- sowych: koncertów, zlo- tów, majówek.

Kolejnym przyk³a- dem dewastacji, z jakim stykamy siê przemierza- j¹c jurajskie ostêpy, s¹ ró¿nego typu napisy i graffiti na œcianach wapiennych ostañców. Jest to problem (w porów- naniu z dzikimi wysy- piskami czy nielegalnymi polami namiotowymi) doœæ œwie¿y, nasila siê jednak od kilku lat. Ta for- ma wandalizmu bierze swój wzór z ulicznych graffiti, malowanych na murach kamienic, przystankach autobusowych czy przydro¿nych ogrodzeniach. Niestety, to zjawisko dociera wszêdzie!.. Z odleg³oœci kilkuset metrów Okiennik Wielki wygl¹da naprawdê impo-

nuj¹co. Jednak¿e po wejœciu na szczyt tej mo- numentalnej ska³y naszym oczom ukazuje siê przykry obraz. Wnêtrze tzw. Okna ca³e jest pokryte wyznaniami mi³oœci, nazwami klubów sportowych czy ulubionych grup muzycznych.

W obliczu tylu zagro¿eñ jedynym ra- tunkiem dla przyrody i krajobrazu by³oby zaostrzenie przepisów reguluj¹cych ochronê tej czêœci naszego województwa a tak¿e prowadze- nie aktywnej polityki proekologicznej wœród mieszkañców (zw³aszcza m³odzie¿y) oraz turystów. Wymaga to jednak zaanga¿owania wielu osób i nak³adów finansowych. Ktoœ kiedyœ powiedzia³, ¿e „mi³oœæ czêsto wymaga ofiary”. Ufamy wiêc, ¿e w przypadku Jury Krakowsko-Czêstochowskiej mi³oœæ do przyrody zwyciê¿y ch³odne kalkulacje gminnych urzêdników i bezmyœlnoœæ niektórych turys- tów...

Autorzy serdecznie dziêkuj¹ Panom W³odzimie- rzowi Puckowi oraz Micha³owi Olesiowi za pomoc przy realizacji artyku³u.

Zdjêcia Autorów

ALERT DLA JURY

Maciej W¹sowicz (CzeladŸ), Jakub Tyc (Sosnowiec)

Wnêtrze Okna Okiennik Wielki w okolicach Skar¿yc

Ska³y Basztowe Skalnego Miasta w Podzamczu

ród³o Czarnej Przemszy w Bzowie przed rekultywacj¹ ród³o Warty w Kromo³owie (na zdjêciu jedno z dwóch)

(7)

PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA 3 7 / 2 0 0 4

7 OCHRONA PRZYRODY

R

ezerwat „Kopce” zosta³ utworzony w 1953 roku w celu zachowania ze wzglêdów naukowych i dydaktycznych naturalnego fragmentu lasów liœciastych piêtra pogórza z udzia³em m.in. lipy, buka, grabu, jawora i rzadkimi gatunkami roœlin zielnych w warstwie runa. Szczególn¹ uwagê zwracaj¹ rzadko spotykane w Polsce gatunki roœlin zielnych. Do osobliwoœci florystycznych rezerwatu nale¿¹ m.in. cieszynianka wiosenna i obrazki alpejskie. W utworzonym rezerwacie na uwagê zas³uguje tak¿e du¿e urozmaicenie form morfologicznych terenu, a zw³aszcza wystêpowanie rzadkiej ska³y wulkanicznej – cieszynitu. Rezerwat o powierzchni 14,77 ha znajduje siê na terenie miasta Cieszyna, w dzielnicy Marklowice. Teren jego obejmuje fragment stromej skarpy doliny Olzy oraz czêœæ bezpoœrednio przyleg³ego p³askowy¿u.

Przecinaj¹ go w¹wozy o stromych œcianach, których dnem p³yn¹ niewielkie cieki.

Stanowisko cieszynianki wiosennej w rezerwacie jest znane od kilku stuleci. Cieszy- nianka nale¿y do rodziny baldaszkowatych i jest roœlin¹ rzadk¹ w naszym kraju. Poza Po- górzem Cieszyñskim pojedyncze jej stanowiska znaleziono jedynie na Pogórzu Wielickim, w Beskidzie Œl¹skim i ¯ywieckim, w po³u- dniowej czêœci Œl¹ska Opolskiego, w okolicach Zawiercia oraz Krasnegostawu. Cieszynianka wiosenna jest gatunkiem wy³¹cznie europejskim, którego zasiêg wystêpowania ograni- czony jest tylko do dwóch odleg³ych i izo- lowanych obszarów. Pierwszy z nich obejmuje po³udniowo-wschodni, wapienny kraniec Alp, a drugi po³udniowo-zachodni¹ czêœæ Karpat.

Takie rozmieszczenie zosta³o spowodowane zmianami klimatycznymi w okresie plejsto- ceñskich zlodowaceñ, kiedy gatunek ten prze- trwa³ tylko w ostojach na terenie tych dwóch oœrodków wystêpowania. W holocenie, po us- t¹pieniu l¹dolodu, cieszynianka rozpoczê³a

„wêdrówkê” na nowe tereny. Do Polski dotar³a przez Bramê Morawsk¹ i dlatego Pogórze Cieszyñskie stanowi obszar najliczniejszego wystêpowania tego gatunku na terenie naszego kraju. Dla zachowania tej rzadkiej roœliny

utworzono dot¹d w Cieszynie dwa rezerwaty florystyczne – „Lasek Miejski nad Puñcówk¹”

i „Lasek Miejski nad Olz¹” (zob. Przyroda Górnego Œl¹ska Nr 23/2001). W rezerwacie

„Kopce” cieszynianka wiosenna wystêpuje dosyæ licznie, zw³aszcza na siedliskach wilgot- niejszych i, wraz z obrazkami alpejskimi oraz innymi rzadkimi i chronionymi gatunkami roœlin, decyduje o du¿ych walorach florystycznych tego rezerwatu.

Obrazki alpejskie s¹ zwi¹zane, podobnie jak cieszynianka wiosenna, g³ównie z lasami gr¹dowymi. Rosn¹ w miejscach cienistych i wilgotnych, o pod³o¿u bogatym w próchnicê.

W rezerwacie „Kopce” mo¿na je spotkaæ czês- to na tych samych stanowiskach, na których wystêpuje cieszynianka. Obrazki alpejskie s¹ objête ochron¹ œcis³¹ od 2001 roku. Zasiêg geograficzny tego gatunku obejmuje œrodkow¹ i po³udniow¹ Europê, Azjê Mniejsz¹ oraz Kaukaz. Pó³nocna granica zasiêgu przebiega przez po³udniow¹ Polskê. Na terenie naszego kraju obrazki alpejskie wystêpuj¹ na nielicz- nych stanowiskach, tylko w ni¿szych po³o¿e- niach Karpat i Sudetów oraz na obszarach przyleg³ych. Bardzo podobne do nich s¹, nara-

¿one na wyginiêcie, obrazki plamiste, spotykane jedynie na Pomorzu Zachodnim. Oby-

dwa gatunki maj¹ bardzo ciekaw¹ budowê kwiatostanów i zwi¹zany z tym oryginalny sposób zapylania. Pozbawione okwiatu, drobne kwiaty mêskie i ¿eñskie skupione s¹ w maczu- gowat¹ kolbê, otulon¹ pochw¹, wewn¹trz u do-

³u purpurow¹, a z wierzchu zielonkaw¹. Kwia- ty ¿eñskie znajduj¹ siê w dolnej czêœci kolby i oddzielone s¹ od wy¿ej ustawionych kwiatów mêskich przez pierœcieñ wyrostków powsta-

³ych z przekszta³conych kwiatów p³onnych.

Taka budowa kwiatostanów stanowi przys- tosowanie do zapylania przez owady, g³ównie muchówki. Z wnêtrza pochwy wydziela siê zapach padliny. Zwabione tym owady siadaj¹ na wewnêtrznej powierzchni pochwy i zsuwaj¹ siê w jej g³¹b. Przez jeden lub dwa dni po- zostaj¹ w tej specyficznej pu³apce, nie mog¹c jej opuœciæ z powodu blokuj¹cych wyjœcie wyrostków. W tym czasie dojrzewaj¹ najpierw kwiaty ¿eñskie, nieco póŸniej kwiaty mêskie.

Dopiero po zapyleniu py³kiem przeniesionym z innych okazów obrazków, pochwa wiêdnie i uwalnia owady (zob. Przyroda Górnego Œl¹ska Nr 6/1996).

Rezerwat „Kopce” chroni zbiorowiska leœne, które w wiêkszoœci zachowa³y cechy lasu naturalnego. Najwiêksz¹ powierzchniê zajmuje tu gr¹d subkontynentalny, a siedliska

REZERWAT „KOPCE”

Monika Gorczyca (Katowice)

s. 14.

W¹wóz w rezerwacie „Kopce”

Skrzyp olbrzymi Cieszynianka wiosenna Obrazki alpejskie

Zdjêcia Autorki

(8)

EKOSYSTEMY I KRAJOBRAZY

8

K

rajobraz we wspó³czesnym rozumieniu odnosi siê do przestrzennego i material- nego wymiaru rzeczywistoœci ziemskiej i ozna- cza kompleksowy system sk³adaj¹cy siê z form rzeŸby, wód, roœlinnoœci, gleb, ska³ i atmosfery.

Kondracki i Richling definiuj¹ krajobraz jako czêœæ epigeosfery (zewnêtrznej sfery ziemi), stanowi¹c¹ z³o¿ony przestrzennie geokompleks o swoistej strukturze i wewnêtrznych powi¹- zaniach. Wed³ug Formana i Gordona krajobraz stanowi heterogeniczny fragment terenu z³o-

¿ony z powi¹zanych wzajemnie ekosystemów oraz ¿e krajobrazy powtarzaj¹ siê w przestrzeni w zbli¿onej formie.

Krajobraz to oblicze Ziemi, zewnêtrzny wyraz procesów przyrodniczych, ale tak¿e dzia³alnoœci cz³owieka. To scena naszej codzien- nej aktywnoœci i ca³ego ¿ycia. Wygl¹d otacza- j¹cego nas œrodowiska przyrodniczego w ka¿- dym z nas wzbudza emocje pozytywne, (np.

zwi¹zane z retrospekcjami tzw. „krajobrazów dzieciñstwa”) lub negatywne (np. kojarzone ze zdegradowan¹ architektur¹ industrialn¹ wiel- komiejskich centrów).

Z punktu widzenia przyrodnika do najwa-

¿niejszych sk³adników krajobrazu nale¿¹ wody, rzeŸba terenu oraz szata roœlinna. Mniejsze znaczenie ma œwiat zwierzêcy, system urbani- styczny i struktura osiedleñcza. W zale¿noœci od stanu zachowania i naturalnoœci krajobrazu, mo¿emy wyró¿niæ krajobrazy pierwotne, natu- ralne, harmonijne, kulturowe i zdegradowane.

Dla przyrodników istotne jest uznawanie krajobrazu jako nadrzêdnej jednostki w klasy- fikacji roœlinnoœci. Botanicy u¿ywaj¹ terminu krajobraz na oznaczenie strukturalno-funkcjo- nalnych i dynamicznych uk³adów ekologiczno- -przestrzennych, obejmuj¹cych mniejsze i wiê- ksze wycinki biosfery i sk³adaj¹cych siê z grup

ekosystemów powi¹zanych okreœlonymi sto- sunkami biocenotycznymi i biotopowymi.

Wyró¿niamy wiêc krajobrazy leœne, ³¹kowe, wodne oraz mieszane, np. leœno-polne.

Nie jest wiêc istotne, czy dany krajobraz jest brzydki, czy ³adny, bo taka ocena jest su- biektywna. Wa¿ny jest stopieñ naturalnoœci da- nej przestrzeni przyrodniczej, jej regionalna re- prezentatywnoœæ i jakoœæ przyrodnicza, a w przypadku krajobrazów kulturowych to, czy po- zostaj¹ w harmonii z otaczaj¹c¹ przyrod¹. Do najprostszych sposobów oceny jakoœci krajobrazu nale¿y metoda tzw. linii prostych. Prze- ciwstawia ona krajobrazy zdegradowane, w któ- rych dominuj¹ proste krawêdzie s³upów ener- getycznych, bloków mieszkalnych, dróg, szla- ków kolejowych, kana³ów czy kominów, krajo- brazom naturalnym charakteryzuj¹cym siê

³ukami i krzywiznami meandruj¹cych rzek, ska-

³ek, grup drzew, wydm, rozcz³onkowanych kom- pleksów leœnych itp.

W województwie opolskim mo¿emy podzi- wiaæ zró¿nicowane typy krajobrazu. Na prze- wa¿aj¹cym obszarze regionu wystêpuj¹ krajobrazy nizinne. Doliny du¿ych i œrednich rzek, takich jak Odra, Ma³a Panew, Nysa K³odzka, Osob³oga czy Stobrawa stanowi¹ osie krajobrazowe i jednoczeœnie symetryczny wzglêdem Odry ruszt przestrzenny wyró¿niaj¹cy woje- wództwo. Pomiêdzy dolinami rzecznymi roz- poœcieraj¹ siê równiny peryglacjalne oraz os- tañce peryglacjalne w postaci ozów, moren i ke- mów. Utwory te zwi¹zane s¹ z dzia³alnoœci¹ lodowca, który ostatni raz nawiedzi³ Œl¹sk Opolski podczas zlodowacenia œrodkowopol- skiego, po czym wycofa³ siê ponad 10000 lat temu. Na nizinnym obszarze województwa uwagê zwracaj¹ wielkoprzestrzenne kompleksy leœne Borów Niemodliñskich i Lasów Stobraw- sko-Turawskich. Szczególnie lasy doliny Stob-

rawy, dziêki gêstej sieci niewielkich cieków wodnych, obecnoœci wielu polan i stawów wy- ró¿niaj¹ siê wysokimi walorami krajobrazowymi. Tak¿e dolina Odry przedstawia wyj¹tkowe w skali regionu wartoœci krajobrazowe, które s¹ efektem wieloletniej dzia³alnoœci si³ przyrody i cz³owieka. Efekty dzia³alnoœci erozyjnej i aku- mulacyjnej rzeki, nadbrze¿ne lasy i zadrzewie- nia, ale tak¿e osady rybackie, zabytkowe œluzy i mosty zas³uguj¹ na podziw i szczególn¹ troskê.

Dla ochrony walorów krajobrazu naturalnego i kulturowego Lasów Stobrawsko-Turawskich oraz fragmentu doliny Odry utworzono w 1998 roku Stobrawski Park Krajobrazowy.

Najbardziej charakterystyczne formy krajobrazu wy¿ynnego wystêpuj¹ w œrodkowowscho- dniej czêœci województwa opolskiego, w rejonie Góry œw. Anny. Jej masyw zbudowany jest z do- lomitów i wapieni triasowych z kulminacj¹ w postaci s³upa bazaltowego pochodzenia wul- kanicznego. Wyniesienie w znacznej czêœci pokryte jest warstw¹ utworów lessowych, w któ- rych woda wyrzeŸbi³a piêkne w¹wozy i parowy.

Na tle ciekawej rzeŸby terenu z dominantami w postaci wzgórz, ska³ek wapiennych, jarów i parowów rozwinê³a siê interesuj¹ca szata roœli- na, w tym przede wszystkim nadaj¹ce swoisty wyraz temu rejonowi buczyny i stokowe murawy kserotermiczne. Ca³y masyw Che³mu chroniony jest od 1988 roku w formie Parku Krajo- brazowego Góra œw. Anny.

Niew¹tpliw¹ pere³k¹ na mapie krajobrazów Opolszczyzny s¹ Góry Opawskie. Najdalej na wschód wysuniêty kraniec Sudetów, z którego bli¿ej w Karpaty ni¿ np. w Karkonosze, stanowi po³udniowe zamkniêcie województwa. Kopa Bis- kupia, osi¹gaj¹ca 889 m n.p.m., jest najwy-

¿szym punktem regionu. Rozchodz¹ce siê z jej wierzcho³ka grzbiety opadaj¹ce do prze³omu Z³otego Potoku tworz¹ enklawy górskiego,

O RACJONALN¥ OCHRONÊ KRAJOBRAZU

NA ŒL¥SKU OPOLSKIM

Arkadiusz Nowak, Sylwia Nowak (Uniwersytet Opolski, Opole)

Ma³a Panew ko³o Zawadzkiego Kwaœne d¹browy w Górach Opawskich Góry Opawskie

(9)

9 EKOSYSTEMY I KRAJOBRAZY

malowniczego pejza¿u stanowi¹cego t³o dla

„Œl¹skiej Szwajcarii” – Pokrzywnej. Niezwyk³a ró¿norodnoœæ form rzeŸby, prze³omy rzeczne, wychodnie ska³ dewoñskich, w tym ³upków

³yszczykowych i kwarcytowych, bogata roœlin- noœæ i fauna oraz œlady dawnej dzia³alnoœci gór- niczej w postaci sztolni, szurfów i ³omów sta³y siê przes³ank¹ do utworzenia w 1988 roku Parku Krajobrazowego Góry Opawskie.

Zgodnie z ustaw¹ o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 r. ochrona krajobrazu ozna- cza zrównowa¿ony rozwój obszaru oraz zachowanie wartoœci przyrodniczych, historycznych i kulturowych. Ustawa definiuje ró¿ne formy ochrony krajobrazu, w szczególnoœci parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu (OCHK) i zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe.

W województwie opolskim wielkoprzes- trzenny system obszarów chronionych tworz¹:

•Park Krajobrazowy Góry Opawskie o powierzchni 4903 ha, •Park Krajobrazowy Góra œw. Anny o powierzchni 5150 ha, •Stobrawski Park Krajobrazowy o powierzchni 52636 ha,

•Za³êczañski Park Krajobrazowy o powierzchni 346 ha, •OCHK Lasy Stobrawsko-Turawskie o powierzchni 118367 ha, •OCHK Bory Niemodliñskie o powierzchni 48189 ha,

•Otmuchowsko-Nyski OCHK o powierzchni 11785 ha, •OCHK Mokre-Lewice o powierzchni 6527 ha, •OCHK Wronin-Maciowakrze o powierzchni 4307 ha, •OCHK Las G³ubczy- cki o powierzchni 1597 ha, •OCHK £êg Zdzieszowicki o powierzchni 600 ha.

W tak skonstruowanym systemie ochrony zosta³y zabezpieczone g³ówne typy krajobrazu naturalnego wystêpuj¹ce w województwie opolskim: krajobrazy nizinne, w tym krajobrazy dolin i równin akumulacyjnych (den dolinnych i tarasów z wydmami) oraz krajobrazy staro- glacjalne (równin peryglacjalnych i ostañców peryglacjalnych), a tak¿e krajobrazy wy¿ynne, w tym na ska³ach krzemianowych, wêglano- wych i lessie.

W celu racjonalizacji i uzupe³nienia systemu ochrony krajobrazu w województwie opolskim proponuje siê weryfikacjê krajobrazów dotychczas poddanych ochronie, tak aby wszystkie typy i podtypy krajobrazu naturalnego by³y zabezpieczone prawnie.

Wydaje siê tak¿e niezbêdne dokonanie ko- rekty przebiegu granic obszarów ochrony krajobrazu, tj. przede wszystkim obszarów chronionego krajobrazu i parków krajobrazowych, uwzglêdniaj¹c wnioski inwentaryzacji i walory- zacji przyrodniczych wykonanych w ostatnich latach. Proponuje siê podnieœæ rangê OCHK

Mokre-Lewice i przy³¹czyæ go do Parku Krajobrazowego Góry Opawskie. W ten spo- sób ca³y grzbiet Gór Opaw- skich po stronie polskiej zo- stanie objêty jednolit¹ i od- powiedni¹ form¹ ochrony.

Rejon Mokrego i Lewic cechu- je siê wyj¹tkowymi w skali województwa walorami przyrodniczo-krajobrazowymi. Tu znajduj¹ siê przepiêkne wnêtrza krajobrazowe doliny Opawicy, po³ogie stoki najbardziej na wschód wysuniêtych wzgórz Sudetów, rozliczne œlady dzia³alnoœci dawnego górnictwa odkrywkowego, interesuj¹ce kompleksy leœne z przepiêknymi kwaœnymi d¹browami stoko- wymi oraz malownicze aleje drzew owocowych rosn¹cych wzd³u¿ ma³o uczêszczanych traktów.

Rejon ten nazywany jest opolskimi Bieszczada- mi ze wzglêdu na marginalne po³o¿enie, niezniszczon¹ przyrodê oraz interesuj¹c¹ his- toriê osadnictwa. Równie wybitne walory krajobrazowe ma po³o¿ony na zachód od linii G³ucho³azy – Nysa fragment Przedgórza Pacz- kowskiego. Tu równie¿ zachowa³y siê pó³natu- ralne enklawy roœlinnoœci, szczególnie w obszarach dolinnych niewielkich cieków wodnych oraz na stokach i wierzchowinach licznych pagórów. Mnogoœæ œladów dawnej i obecnej dzia³alnoœci górniczej, w tym szeregu kamienio³omów, dodatkowo urozmaica krajobraz tego terenu. Równie¿ ten obszar postuluje siê w³¹czyæ do Parku Krajobrazowego Gór Opaw- skich. Niezwykle ciekawy pod wzglêdem przyrodniczym i krajobrazowym, a zupe³nie niedo- ceniony w istniej¹cym wielkoprzestrzennym systemie ochrony krajobrazu województwa, jest obszar na pó³noc i zachód od masywu Che³mu. Przepiêkne buczyny okolic Szymiszo- wa i Kamienia Œl¹skiego, bêd¹ce siedliskiem interesuj¹cych gatunków storczyków (krusz- czyka drobnolistnego i bu³awnika czerwonego), torfowiska okolic Gogolina z lipiennikiem Lo- esela, czy wreszcie dolina Odry na odcinku miêdzy Krapkowicami a Zdzieszowicami zas³u- guj¹ na szczególn¹ opiekê. Powiêkszenie parku krajobrazowego Góra œw. Anny racjonalizo- wa³oby ochronê krajobrazu œrodkowowschod- niej Opolszczyzny i ujmowa³o w jednych granicach ca³y wapienny masyw i zwi¹zane z nim ekosystemy. Na mapie walorów przyrodniczo- krajobrazowych województwa opolskiego wy- ró¿nia siê tak¿e dolina Ma³ej Panwi. Teren ten jest obecnie chroniony w postaci obszaru chronionego krajobrazu, co wobec s³aboœci tej formy ochrony jest niewystarczaj¹ce. Rozliczne œródleœne torfowiska, meandruj¹ce od stuleci i nie zmienione koryto Ma³ej Panwi oraz odkry- te ostatnio wybierzyska p³azów i gadów triasowych, jak równie¿ wody i obrze¿a Zbiornika Turawskiego przy ogólnej wysokiej lesistoœci obszaru doliny s¹ wielk¹ atrakcj¹ przyrodniczo- -turystyczn¹ i wymagaj¹ skutecznej ochrony.

Proponuje siê rozpatrzyæ utworzenie na obszarze doliny Parku Krajobrazowego Dolina Ma³ej Panwi.

Wysokimi walorami krajobrazowym ce- chuje siê równie¿ fragment Wzgórz Strzeliñs- kich po³o¿onych w po³udniowo-zachodniej czêœci województwa. Malowniczoœæ i jakoœæ harmonijnych krajobrazów polno-leœnych wydaje siê byæ wystarczaj¹ca do utworzenia tu obszaru chronionego krajobrazu.

Tak skorygowany wielkoobszarowy system ochrony krajobrazu uzyska³by wiêkszy stopieñ spójnoœci. Po³¹czone zosta³yby np. Otmuchow- sko-Nyski OCHK z Parkiem Krajobrazowym Gór Opawskich, Park Krajobrazowy Góra œw.

Anny z dolin¹ Odry, a poprzez ochronê krajo- brazow¹ Wzgórz Strzeliñskich po³¹czony zos-

ta³by opolski i dolnoœl¹ski system ochrony przyrody. Nale¿y tak¿e przeanalizowaæ mo¿- liwoœæ transformacji funkcyjnej istniej¹cych obszarów chronionego krajobrazu bior¹c pod uwagê odnoœne zapisy nowelizacji ustawy o ochronie przyrody i ewentualnie dokonaæ korekt granic, szczególnie w obszarach doliny Odry i Nysy K³odzkiej. Dope³nieniem racjonalizacji ochrony krajobrazowej Œl¹ska Opolskiego powinno byæ wdro¿enie programu promocji i tworzenia ma³oobszarowych form ochrony krajobrazu na szczeblu samorz¹dowym tj.

zespo³ów przyrodniczo-krajobrazowych, któ- rych w ostatnich latach zaprojektowano ponad 30, a utworzono zaledwie 8.

Góry Opawskie

Buczyny na Górze œw. Anny

Torfowiska w Dolinie Ma³ej Panwi

Zdjêcia Autorów

Murawy kserotermiczne na Górze œw. Anny

(10)

PRZYRODA I TECHNIKA

10

Z

³o¿a surowców mineralnych mo¿na eks- ploatowaæ metodami g³êbinowymi i od- krywkowymi. Z³o¿a o znacznej mi¹¿szoœci i p³ytko zalegaj¹ce sk³aniaj¹ do podjêcia eksploatacji odkrywkowej. Ten typ eksploatacji powoduje najdrastyczniejsze zmiany w œrodo- wisku przyrodniczym. W miejscu odkrywki ca³kowitej zag³adzie ulega pierwotna bio- cenoza, zdarta zostaje równie¿ warstwa gleby, a rzeŸba terenu ulega przekszta³ceniu. Negaty- wne konsekwencje nie s¹ ograniczone jedynie do pola eksploatacyjnego. Przeciêcie warstw wodonoœnych prowadzi do powstania tzw. leja depresji, polegaj¹cego na obni¿eniu zwierciad³a wód gruntowych. Jego konsekwencj¹ jest m.in.

zanik wód w studniach. Podczas eksploatacji z przeciêtych warstw wodonoœnych do odkrywki zaczyna nap³ywaæ woda. Mo¿e ona byæ usuwana grawitacyjnie (systemami kana³ów odwadniaj¹cych)* lub mechanicznie przez sta- cje pomp. Po zakoñczeniu eksploatacji najczêœ- ciej zaprzestaje siê prowadzenia robót odwod- nieniowych, a nap³ywaj¹ca do wyrobiska woda doprowadza do jego zalania, co w konsekwencji prowadzi do powstania zbiornika wyrobis- kowego.

Zbiorniki tego typu bardzo licznie wystê- puj¹ w rejonie górnoœl¹skim. S¹ one zwi¹zane z wyrobiskami po eksploatacji surowców skalnych, jak i rud metali. Powierzchnia tych ak- wenów jest zró¿nicowana, od niewielkich, zajmuj¹cych kilka b¹dŸ kilkadziesi¹t arów, do ponad 700-hektarowych. Najmniejsze powierz- chniowo s¹ zbiorniki po eksploatacji rud siarcz- kowych na Garbie Tarnogórskim. Z kolei naj- wiêksze powierzchnie zajmuj¹ zbiorniki w wyrobiskach po eksploatacji piasku. Mniej liczne s¹ natomiast akweny powsta³e w wyrobiskach po eksploatacji ska³ litych.

Zbiorniki wyrobiskowe ró¿ni¹ siê przede wszystkim typem linii brzegowej oraz baty- metri¹. Te, które powsta³y w wyrobiskach ska³ litych (np. wapieni czy dolomitów) charakteryzuj¹ czêsto pionowe, wysokie urwiste skalne œciany. Znaczna odpornoœæ tych ska³ na czynni- ki atmosferyczne powoduje, i¿ nie ulegaj¹ one zasadniczym zmianom w czasie. Sporadycznie, w wyniku przebiegaj¹cych procesów wietrzenia mo¿e dochodziæ do obrywów i odpadania niewielkich fragmentów skalnych. Przyk³adem tego typu akwenu mo¿e byæ zbiornik powsta³y w kamienio³omie po eksploatacji wapieni i do- lomitów w Jaworznie-Pieczyskach. Zad³u¿enie zak³adu górniczego eksploatuj¹cego wy¿ej wymienione surowce skalne spowodowa³o odciêcie dop³ywu pr¹du przez zak³ad energety- czny. Unieruchomienie pomp odwadniaj¹cych wyrobisko doprowadzi³o do jego zalania wraz ze znajduj¹cym siê tam sprzêtem eksploata- cyjnym. Dzisiaj zatopione koparki stanowi¹ wielk¹ atrakcjê dla p³etwonurków posia-

daj¹cych nad akwenem bazê sportowo-rekrea- cyjn¹. Innym bardzo interesuj¹cym akwenem jest równie¿ zbiornik Grünfeld w Katowicach.

Jest to zbiornik powsta³y w miejscu po eksploatacji silnie zwietrza³ych i³o³upków karboñs- kich. Surowce te wykorzystywane by³y do produkcji cegie³ w pobliskiej cegielni. Powsta³y zbiornik jest wiêc typow¹ gliniank¹, chocia¿ do produkcji cegie³ nie by³y u¿ywane tak jak w innych rejonach kraju gliny czwartorzêdowe.

Na niewielkim odcinku po³udniowo-wschod- niego brzegu podcinanego przez fale przyboju ods³aniaj¹ siê utwory karboñskie. Mo¿emy tutaj zaobserwowaæ warstwy piaskowców oraz silnie zwietrza³e i³o³upki, pomiêdzy którymi zalega pok³ad wêgla niewielkiej mi¹¿szoœci. Ta specyficzna odkrywka zdecydowanie podnosi walory przyrodniczo-edukacyjne zbiornika, gdy¿ pozwala zapoznaæ siê z budow¹ geologiczn¹ tego obszaru.

Zbiorniki powsta³e w wyrobiskach po eksploatacji ska³ litych cechuj¹ siê równie¿ zna- cznymi g³êbokoœciami, bardzo czêsto przekra- czaj¹cymi 10 m.

Inaczej przebiega kszta³towanie linii brzegowej w zbiornikach powsta³ych w misach po eksploatacji piasków. Stromo nachylone krawê-

dzie poeksploatacyjne szybko ulegaj¹ z³agodze- niu, gdy¿ materia³ piaszczysty szczególnie podatny jest na dzia³anie ró¿norodnych czyn- ników morfogenetycznych. Materia³ piaszczysty pochodz¹cy z abrazji brzegów klifowych mo¿e podlegaæ procesom transportu w obrêbie misy zbiornikowej. Osadzanie niesionego materia³u doprowadza do powstania szeregu cha- rakterystycznych form akumulacyjnych, takich jak mierzeje, wa³y brzegowe czy cyple.

Zbiorniki wyrobiskowe w wiêkszoœci przy- padków s¹ zbiornikami bezodp³ywowymi i nie posiadaj¹ wiêzi hydraulicznej z ciekami powierzchniowymi. Mog¹ istnieæ jednak wy- j¹tki, kiedy do wyrobiska skieruje siê wody rzeczne np. w celu ich szybszego zalania. Wów- czas to zbiornik stanie siê akwenem prze- p³ywowym, pod wzglêdem hydraulicznym podobnym do zbiorników zaporowych.

Czêœæ ze zbiorników wyrobiskowych mo¿e zostaæ zaadaptowana do pe³nienia okreœlonych funkcji w gospodarce wodnej. Przyk³adem takiego akwenu mo¿e byæ zbiornik Dzieækowi- ce, bêd¹cy ogniwem retencyjnym w systemie przerzutów wody pomiêdzy So³¹ a obszarem konurbacji katowickiej. Pocz¹tkowo woda re- tencjonowana w zbiorniku Dzieækowice prze- rzucana by³a do zbiornika £osieñ w D¹browie Górniczej, który zaopatrywa³ w wodê Hutê Katowice. W póŸniejszym okresie na zbiorniku wybudowano ujêcie wody pitnej dla Górno- œl¹skiego Przedsiêbiorstwa Wodociagów. Inne funkcje spe³nia poeksploatacyjno-zaporowy zbiornik Dzier¿no Du¿e. Jego zadaniem jest poprawa warunków ¿eglugowych na Kanale Gliwickim i Odrze, a tak¿e ochrona przeciw- powodziowa doliny K³odnicy. Na zbiornikach

ANTROPOGENICZNE ŒRODOWISKA WODNE

NA GÓRNYM ŒL¥SKU. Cz. 3. ZBIORNIKI WYROBISKOWE

Andrzej T. Jankowski, Tadeusz Molenda (Uniwersytet Œl¹ski, Sosnowiec)

W Y B R A N E P A R A M E T R Y M O R F O M E T R Y C Z N E Z B I O R N I K Ó W W Y R O B I S K O W Y C H

Zbiornik Powierzchnia

(km²)

Maksymalna g³êbokoœæ (m)

Pojemnoœæ (mln m³)

Dzieækowice 5,5 17,0 14,0

Dzier¿no Du¿e 5,3 18,0 94,0

P³awniowice 2,4 18,0 29,1

Pogoria III 2,1 16,0 11,0

Nak³o-Chech³o 0,8 6,0 1,47

Pogoria I 0,7 8,0 4,0

Zbiornik „Morawa” powsta³y w wyrobisku popiaskowym

Pok³ad wêgla na brzegu zbiornika „Grünfeld” w Katowicach

Zdjêcia: T. Molenda

(11)

11 ŒWIAT ZWIERZ¥T

C

horzów, miasto wchodz¹ce w sk³ad aglomeracji katowickiej, zajmuje powierz- chniê 33,5 km². Trwaj¹cy 200 lat intensywny rozwój i dzia³alnoœæ przemys³u ciê¿kiego, g³ównie hutnictwa oraz górnictwa, doprowadzi³y do daleko id¹cych przeobra¿eñ œrodowiska. W konsekwencji dosz³o m.in. do ca³kowitego przeobra¿enia stosunków wodnych, odkszta³ceñ powierzchni oraz zmian sposobu u¿ytkowania terenu. Drastycznie zmniejszy³a siê powierzchnia terenów leœnych oraz terenów u¿ytkowanych rolniczo. Wszystkie te niekorzystne pod wzglêdem przyrodniczym procesy wp³ywa³y i wci¹¿ wp³ywaj¹ na sk³ad gatunkowy wystêpuj¹cych tu zwierz¹t, tak¿e p³azów.

Celem badañ podjêtych przez autora w roku 2002 by³a inwentaryzacja zbiorników wodnych bêd¹cych miejscem wystêpowania i rozmna-

¿ania p³azów, a nastêpnie okreœlenie aktualnego sk³adu gatunkowego stwierdzonych populacji.

Ogó³em na terenie Chorzowa zinwentary- zowano ponad 85 zbiorników wodnych ró¿nych rozmiarów, o odmiennej genezie i ró¿nym sposobie u¿ytkowania. Praktycznie w ka¿dym z nich stwierdzono wystêpowanie p³azów.

Nale¿y tutaj wyraŸnie zaznaczyæ, i¿ prezento- wane wyniki nie s¹ wynikami ostatecznymi i w przysz³oœci liczba stanowisk poszczególnych gatunków mo¿e siê zmieniæ.

Badania prowadzone by³y od marca do czer- wca. Polega³y one na penetracji zbiorników lub jego brzegów. Wiêkszoœæ obserwacji wykony- wano w godzinach wieczorno-nocnych. Kon- trolowane zbiorniki klasyfikowano jako miejsce rozrodu p³azów w przypadku stwierdzenia w nim: •par in ampleksus (lub/i), •osobników wydaj¹cych g³osy godowe (lub/i), •obecnoœci p³azów w okresie godowym charakterysty- cznym dla danego gatunku.

W przypadku stwierdzenia obecnoœci p³a- zów w bezpoœrednim s¹siedztwie zbiornika

uznawano, i¿ zbiornik ten jest potencjalnym stanowiskiem napotkanego gatunku. Praktyka wskazuje, i¿ gatunki stwierdzane w s¹siedztwie danych zbiorników, w latach nastêpnych by³y obserwowane w tych zbiornikach w okresie godowym. Nale¿y zaznaczyæ, i¿ w przypadku stwierdzenia ¿ab „zielonych” nie dokonywano oznaczeñ co do gatunku. Sporadyczne przeprowadzone oznaczenia wskazuj¹ na wystêpo- wanie 2 gatunków tych ¿ab: wodnej i jezior- kowej. £¹cznie na terenie miasta stwierdzono wystêpowanie 11 gatunków p³azów.

Przeprowadzone badania wykaza³y, i¿

w Chorzowie mo¿na wyró¿niæ kilka obszarów wystêpowania p³azów. W czêœæ pó³nocnej jest to rejon ¯abich Do³ów, w czêœci pó³nocno-

-wschodniej jest to rejon Maciejkowic i Chorzo- wa Starego, granicz¹cy z obszarem Wojewódz- kiego Parku Kultury i Wypoczynku (WPKiW).

W czêœci zachodniej miasta stanowiska p³azów znajduj¹ siê w rejonie ulic 3 Maja i £agiewnickiej. Natomiast w po³udniowej czêœci miasta stanowiska p³azów zlokalizowane s¹, w rozciê- tym autostrad¹, Lesie Koch³owickim. Pozosta³e stanowiska zazwyczaj rozdzielone s¹ nieprze- kraczalnymi dla p³azów ci¹gami komunika- cyjnymi oraz terenami zabudowanymi. Ewen- tualna likwidacja takich zbiorników bêdzie jed- noznaczna z wyginiêciem tych populacji.

Wœród stwierdzonych gatunków na szcze- góln¹ uwagê zas³uguj¹: traszka grzebieniasta, kumak nizinny, rzekotka drzewna oraz grzebiuszka ziemna. Najwiêksz¹ liczbê stanowisk traszki grzebieniastej stwierdzono na terenie WPKiW. Wystêpuje ona równie¿ na terenie

¯abich Do³ów, w czêœci zachodniej Chorzowa oraz w rejonie Lasu Koch³owickiego. Podobnie zlokalizowane s¹ stanowiska kumaka, z t¹ jed-

o znacznym dop³ywie wód podziemnych budowane s¹ równie¿ ujêcia wody. Znaczna czêœæ zbiorników spe³nia funkcje rekreacyjne, czego przyk³adem mo¿e byæ zbiornik Sosina w Jaworznie-Szczakowej czy Nak³o-Chech³o.

Na akwenach tych znajduj¹ siê przede wszystkim strze¿one k¹pieliska, których za³o¿enie mo¿liwe by³o dziêki stosunkowo czystym wo- dom, spe³niaj¹cym kryteria II klasy czystoœci.

Zbiornik Sosina wykorzystywany jest do

sportów motorowodnych, odbywaj¹ siê tu m.in. mistrzostwa Polski w narciarstwie wod- nym. Wszystkie akweny s¹ równie¿ regularnie zarybiane i wykorzystywane wêdkarsko.

*zob. Przyroda Górnego Œl¹ska Nr 23/2001

s. 12

CENNE MIEJSCA WYSTÊPOWANIA P£AZÓW

W CHORZOWIE

Marek So³tysiak (Chorzów)

LLIICCZZBBAA MMIIEEJJSSCC WWYYSSTTÊÊPPOOWWAANNIIAA PP££AAZZÓÓWW WW CCHHOORRZZOOWWIIEE ((VVII 22000044))

Gatunek Ogólna liczba

stanowisk

(zbiorników) ¯abich Do³ów (czêœæ chorzowska) WPKiW Traszka zwyczajna 44 (+7?)* 8 12 Traszka grzebieniasta 16 (+3?) 2 7

Rzekotka drzewna 12 3 0

Grzebiuszka ziemna 6 (+1?) 3 0

Kumak nizinny 21 (+2?) 8 0

Ropucha szara 43 (+9?) 10 11

Ropucha zielona 39 (+11?) 10 4

¯aba trawna 39 (+10?) 8 12

¯aba moczarowa 32 (+1?) 9 8

¯aby „zielone”: 57 (+4?) 9 11

wodne i/lub jeziorkowe

* w nawiasach podano stanowiska potencjalne

?

PKP K atowice

A-4 Katowice A-4 Wroc³aw

PKP Gliwi ce

PKP T arnowskie

Góry

0 1 km

1 2 3 4 5 6 7

8 9 10 11 12 13 14

?

Miejsca wystêpowania p³azów w Chorzowie (nie rozró¿niano gatunków w obrêbie ¿ab zielonych). Objaœnienia: 1 – stwier- dzono 8 i wiêcej gatunków, 2 – stwierdzono 6 lub 7 gatunków, 3 – stwierdzono 4 lub 5 gatunków, 4 – stwierdzono 1 lub 2 lub 3 gatunki, 5 – zbiornik przemys³owy, stwierdzono 6 gatunków, 6 – zbiornik przemys³owy, stwierdzono 4 gatunki, 7 – zbiorni- ki przemys³owe i przeciwpo¿arowe, stwierdzono 1-3 gatunków, 8 – zbiorniki zlikwidowane, 9 – stanowiska nieskontrolowane, 10 – Zespó³ Przyrodniczo-Krajobrazowy ¯abie Do³y, 11 – pro- ponowany do objêcia ochron¹ prawn¹ obszar WPKiW, 12 – pozosta³a czêœæ WPKiW, 13 – Zespó³ Przyrodniczo-Krajobra- zowy Uroczysko Buczyna, 14 – granice Chorzowa

¯aby moczarowe goduj¹ce w stawie przy Planetarium Œl¹skim

Ilustracje Autora

w t y m n a t e r e n i e

(12)

ŒWIAT ZWIERZ¥T

12

nak wyraŸn¹ ró¿nic¹, i¿ od dwóch lat nie stwierdzono go w WPKiW. Rzekotki drzewne masowo wystêpuj¹ we wschodniej czêœci

¯abich Do³ów i w rejonie Lasu Koch³owickiego, natomiast grzebiuszki w pó³nocnej i pó³nocno- -wschodniej czêœci Chorzowa. Pozosta³e, bar- dziej pospolite gatunki, stosunkowo czêsto stwierdzane s¹ w istniej¹cych zbiornikach.

Uzyskane wyniki badañ stanowi³y podstawê wniosku o objêcie ochron¹ prawn¹ wybranych, zdaniem autora najcenniejszych oraz potencjal- nie najbardziej zagro¿onych stanowisk wystê-

powania p³azów. Zgodnie z artyku³em 30 Ustawy o ochronie przyrody, zapropono- wano uznanie tych miejsc za u¿ytki ekologiczne, którymi w rozumieniu ustawy s¹ „stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roœlin i zwierz¹t, w tym miejsca ich sezonowego przebywania lub rozrodu”. W przypadku WPKiW, z uwagi na du¿¹ liczbê stanowisk p³azów, znajduj¹cych siê w obrêbie jednego kompleksu parkowego, zg³oszono wniosek o uznanie jego zielonej czêœci za zespó³ przyrodniczo-krajobrazowy.

O przyrodniczym znaczeniu pozosta³ych zbiorników poin- formowano Urz¹d Miasta w Chorzowie przy okazji prac nad planem zagospodarowania przestrzennego. Niestety, s¹- dz¹c po braku odpowiedzi na wspomniane pisma, sugero- wane zapisy i dzia³ania nie

spotka³y siê z wiêkszym zainteresowaniem Prezydenta Miasta oraz urzêdników z Wydzia³u Architektury i Gospodarki Przestrzennej.

1

5 4 3 2

NN AA JJ CC EE NN NN II EE JJ SS ZZ EE ,, PP OO ZZ AA ¯¯ AA BB II MM II DD OO ££ AA MM II ,, UU RR OO CC ZZ YY SS KK II EE MM BB UU CC ZZ YY NN AA ii WW PP KK ii WW ,, SS TT AA NN OO WW II SS KK AA PP ££ AA ZZ ÓÓ WW ZZ AA SS ££ UU GG UU JJ ¥¥ CC EE NN AA OO CC HH RR OO NN ÊÊ

Stanowisko Stwierdzone gatunki p³azów

Staw przy POD Konwalia KN, TZ, RS, ZT, ZM, GZ, ZZ, RZ 2 stawy przy POD Powstaniec KN, TZ, RS, RZ, ZZ, ZT, ZM, GZ Staw w POD im. J. Wieczorka KN, TZ, TG, ZT, ZM, ZZ, RZ?

Staw przy ul. £agiewnickiej oraz ZZ, RS, ZT, ZM, TZ, KN, TG?

oczko przy ul. P. Niedurnego

Stawy Amelung ZZ, RS, RZ, ZT, ZM, TZ, KN Staw przy POD im. P. Niedurnego TZ, TG, KN, ZT, ZM, ZZ 2 stawy przy ha³dzie hutniczej RD, RS, KN, ZZ, ZT, ZM, TZ;

w Lesie Koch³owickim gady: zaskroniec, jaszczurka ¿yworodna Staw przy ul. Stacyjnej RZ, ZT, ZM, RS, ZZ

Staw w POD Œl¹zel RS, RZ, ZZ, ZT, ZM Staw przy POD im. J. Wieczorka ZZ, RS, RZ, ZT, ZM, KN, TZ Staw przy ul. Sk³adowej ZZ, TZ, TG, KN, ZT Staw k. POD im. M. Kopernika RS, RD, ZZ, TZ, ZT?

Staw przy ul. Siemianowickiej TZ, TG, ZM, ZT, ZZ i WPKiW

Staw w Dolinie Górnika RS, ZT, ZM, RZ?, TZ?, Stawy w Parku Ró¿ ZZ, RZ, TZ

Oczko przy ul. Siemianowickiej ZT, ZM, KN

Gatunki p³azów: GZ – grzebiuszka ziemna, KN – kumak nizinny, RD – rzekotka drzewna, RS – ropucha szara, RZ – ropucha zielona, TG – traszka grzebieniasta, TZ – traszka zwy- czajna, ZM – ¿aba moczarowa, ZT – ¿aba trawna, ZZ – ¿aby „zielone”

Miejsce wystêpowania ¿aby moczarowej (1), kumaka nizin- nego (2), grzebiuszki ziemnej (3), traszki grzebieniastej (4), rzekotki drzewnej (5). Odcieniem szarym zaznaczono stanowiska potencjalne

Staw zapadliskowy ko³o POD Azalia (po³o¿ony w granicach ZPK ¯abie Do³y) – zdaniem autora najcenniejsze w Chorzowie stanowisko p³azów. Z nizinnych gatunków p³azów nie stwierdzono tu ¿aby zwinki, ropuchy paskówki i ¿aby œmieszki

Zaœmiecony zbiornik przy POD im. M. Kopernika Jeden z dwóch stawów Amelung. Niewiele brakowa³o, by wys-

têpuj¹ce tu p³azy trafi³y do kanalizacji

Staw przy Planetarium Œl¹skim – jedno z najcenniejszych miejsc wystêpowania p³azów w WPKiW. Corocznie odbywa tu gody oko³o 4000 ropuch szarych

Nieczynne osadniki Huty Koœciuszko niedaleko rynku. We wrzeœniu zostan¹ zasypane

Staw przy ul. Kluczborskiej.Goduj¹ tu m.in. ¿aby moczarowe, traszki zwyczajne, ropuchy zielone i kumaki nizinne

POD NiedŸwiedziniec. Kiedyœ by³ tu staw

Zbiornik przy ul. Brzeziñskiej. Trudno go wypatrzyæ, brak go tak¿e na mapach