Zagrożenia - szanse - plany życiowe Młodzież

(1)

(2)

Młodzież

z województwa warmińsko-mazurskiego

Zagrożenia - szanse - plany życiowe

pod redakcją

Zofii Kawczyńskiej-Butrym

W ydaw nictw o Olsztyńskiej Szkoły im. Józefa Rusieckiego Olsztyn 2006

(3)

R ecen zen t

prof. dr hab. Irena Machaj Uniwersytet Szczeciński

Zespół autorów: Zofia Kawczyńska-Butrym, Marek Butrym, Elżbieta Czapka, Agnieszka Sawicka, Maria Marciniak

Redakcja wydawnicza Ewa Hopfer

Projekt okładki Joanna Tumanieć

ISBN 83-89067-24-2

Adres Redakcji: Olsztyńska Szkoła Wyższaim. Józefa Rusieckiego ul. Bydgoska 33

10-243 Olsztyn

tel. (fax) (089) 526-04-00 e-mail: osw@osw.olsztyn.pl HTTP: www.osw.olsztyn.pl

Druk i oprawa: MIRDRUK, 10-080 Olsztyn, ul. Profesorska 9, tel. 527-90-34

(4)

Spis treści

Wstęp ... ^ 1. Województwo warmińsko-mazurskie - społeczna specyfika terenu

- Zofia Kawczyńska-Butrym... 11

2. Młodzież jako przedmiot badań - Zofia Kawczyńska-Butrym 15 3. Analiza wybranych aspektów położenia młodzieży w świetle literatu ry przedmiotu - Zofia Kawczyńska-Butrym, Marek B u try m ... 19

3.1. Bieda ... 19

3.2. Ruchliwość przestrzenna w strategiach i planach życiowych młodzieży ... 25

3.3. Życie rodzinne - deklaracje i rzeczyw istość... 27

3.4. Postawy moralne i stosunek do w ia r y ... 31

3.5. Postawy polityczne m łodzieży... 39

3.5.1. Frekwencja wyborcza ... 42

3.5.2. Preferencje wyborcze ... 43

3.5.3. Integracja europejska ... 45

4. Metodologia badań - Zofia Kawczyńska-Butrym... 49

4.1. Problemy i hipotezy badaw cze... 49

4.2. Metody badań ... 50

4.3. Charakterystyka badanej g r u p y ... 53

5. Zycie na pograniczu północnym - Zofia Kawczyńska-Butrym 57 5.1. Struktura pochodzenia i kontakty przygraniczne ludności — 57 5.2. Aktualny obraz Obwodu Kaliningradzkiego i różne aspekty „ryzyka” przejścia granicznego ... 60

5.3. Uczestnicy, przedmiot i specyfika handlu przygranicznego w Bezledach ... 63

5.4. Młodzież o handlu przygranicznym - badania przed wejściem Polski do Unii Europejskiej ... 68

6. Postawy wobec norm regulujących sposób zdobywania środków do życia - Elżbieta C zapka... 71

6.1. W prow adzenie... 71

6.2. Postawy zasadnicze czy celow ościow e?... 76

6.3. Postawy młodzieży wobec wybranych nielegalnych sposobów zdobywania środków do ż y c ia ... 78

6.4. Zewnętrzne i wewnętrzne sankcje w przypadku naruszenia normy społecznej w celu zdobycia środków do ż y c ia ... 88

6.5. Wartości najwyżej cenione przez młodzież a postawy wobec norm regulujących sposób zdobywania środków do ż y c ia 92 6.6. Podsumowanie ... 95

(5)

4 Spis treści

7. Samooceny własnego położenia społecznego - Zofia Kawczyńska-

-Butrym ... 99

7.1. Samoocena sytuacji b y tow ej... 99

7.2. Samoocena zdrowia i masa c ia ła ... 103

7.3. Autodeklaracja w ia r y ... 106

7.4. Ocena zadowolenia z życia, aktualnej sytuacji życiowej i szans na realizację życiowych p la n ó w ... 110

8. System wartości badanej młodzieży - Zofia Kawczyńska-Butrym .. 117

8.1. Ranga i znaczenie wartości - ogólny poziom preferencji 117

8.2. Najwyżej cenione wartości - preferencje sensu ż y c ia ... 125

8.3. Wartości godne ofiary życia - ekstremalny poziom preferencji 128 9. Czas wolny jako element stylu życia - Marek B u trym ... 135

9.1. Aktywność fizyczna ... 135

9.2. Aktywność społeczn a... 140

9.3. Uczestnictwo w kulturze - radio i T V ... 142

10. Ryzyko nie zawsze z własnego wyboru - Zofia Kawczyńska-Butrym, Maria Marciniak, ... 145

10.1. Higiena jamy ustnej młodzieży oraz samoocena dbałości o zęby - Maria M arciniak... 145

10.1.1. Wprowadzenie ... 145

10.1.2. Zachowania związane z higieną jamy u s tn e j... 147

10.1.3. Samoocena dbałości o zdrowie jamy ustnej ... 152

10.1.4. Wnioski ... 153

10.2. Sposób żyw ienia... 155

10.3. Palenie papierosów ... 162

10.4. Picie alk oh olu ... 166

10.5. Zażywanie narkotyków przez młodzież - Maria Marciniak .. 177

11. Zycie seksualne młodzieży - Elżbieta C zapka... 185

11.1. Rozpoczęcie współżycia seksualnego... 186

11.2. Partner seksualny badanej m łod zieży... 190

11.3. Stosowanie antykoncepcji przez m łod zież... 191

11.4. Stosowanie naturalnych metod planowania rod zin y ... 193

11.5. Samoocena wpływu aktualnej aktywności seksualnej studen tów na zd row ie ... 194

11.6. Uwagi końcowe ... 196

12. Edukacja, praca i rodzina w planach życiowych badanej młodzieży - Agnieszka S a w ick a ... 197

12.1. Praca i czynniki mające wpływ na uzyskanie zatrudnienia .. 200

12.2. Miejsce zamieszkania w dziesięcioletnich planach życiowych młodzieży ... 204

12.3. Przewidywana sytuacja rodzinna w najbliższym dziesięcioleciu 205 13. Opcje polityczne i udział w wyborach - Marek B u try m ... 207

(6)

Spis treści 5

13.1. Orientacje polityczn e... 207

13.2. Udział w głosow aniach... 210

13.3. Preferencje polityczn e... 211

13.4. Poparcie dla integracji europejskiej... 215

14. Problemy i doświadczenia młodzieży. Analiza wywiadów fokusowych - Zofia Kawczyńska-Butrym ... 219

14.1. Edukacja ... 220

14.2. Zatrudnienie ... 225

14.3. Zamieszkanie i wyjazdy za g ra n icę... 232

14.4. Religijność młodzieży w społeczności lokaln ej... 237

15. Zagrożenia i obszary aktywności młodzieży - Marek Butrym, Zofia Kawczyńska-Butrym ... 241

15.1. Zagrożenia ... 241

15.2. Obszary aktywności młodzieży i źródła p o m o cy ... 245

15.3. Edukacja i zatrudnienie - podstawowe plany ży ciow e 248

15.4. Rodzina w systemie deklarowanych w artością... 249

Bibliografia ... 251

A n ek sy ... 261

Spis tabel i w ykresów ... 267

(7)

(8)

Wstęp

Prezentowana praca jest trzecią częścią empirycznych badań terenowych prowadzonych w województwie warmińsko-mazurskim od roku 2000 przez zespól socjologów zatrudnionych w olsztyńskich uczelniach. Część pierwsza zatytułowana Mieszkańcy osiedli byłych pegeerów o swojej sytuacji życiowej objęła raport z badań, jakie były przeprowadzone w roku 2000 wśród 1278 mieszkańców 46 osiedli byłych PGR w celowo, według kryterium stopy bez

robocia, dobranych sześciu powiatach województwa.1 Był to rodzaj monografii ukazującej różne aspekty położenia społecznego mieszkańców osiedli, którzy w wyniku likwidacji państwowych gospodarstw rolnych (PGR) niemal w całości zostali pozbawieni pracy.

Jednym z wniosków badań było podkreślenie trudnej sytuacji kobiet obciążonych rozwiązywaniem problemów codziennego życia w ubóstwie, w związku z tym kolejne opracowanie Kobiety i ich rodziny w osiedlach byłych pegeerów z roku 2002 skoncentrowane zostało na analizie problemów kobiet żyjących w tych osiedlach.2 Badania prowadzone w województwie warmińsko- -mazurskim (256 wywiadów kwestionariuszowych i 4 indywidualne wywiady nieskategoryzowane) uzupełnione zostały analizą sytuacji kobiet w woje

wództwie lubuskim (96 wywiadów), charakteryzującym się wieloma podob

nymi parametrami - między innymi przejściami granicznymi na terenie województwa i jedną z najniższych w kraju średnich dochodu na mieszkańca.

Badania dotyczące kobiet, choć nie stanowiły klasycznego „follow up” w sto

sunku do ich pierwszej części, podejmowały niektóre poprzednio analizowane kwestie badawcze (między innymi preferencje polityczne3, samoocenę stanu zdrowia, ocenę sytuacji bytowej i szans życiowych), co pozwoliło na wskazanie zmian zachodzących w społecznym położeniu mieszkańców osiedli w okresie dzielącym oba studia. W badaniach kobiet większą wagę przywiązano do podziału ról w rodzinach, w których w większości nie pracuje ani mąż, ani żona, do strategii radzenia sobie przez kobiety żyjące w ubóstwie, w tym do takich działań, jak zbieractwo, presumpcja i różne sposoby zdobywania środków do życia.

M ieszkańcy osiedli byłych pegeerów o swojej sytuacji życiowej, red. Z. Kawczyńska-Butrym, SQL, Olsztyn 2001.

2 Kobiety i ich rodziny w osiedlach byłych pegeerów . Raport, red. Z. Kawczyńska-Butrym, Wydawnictwo UWM, Olsztyn 2004.

M. Butrym, A ktyw ność społeczno-polityczna i preferencje wyborcze mieszkańców osiedli byłych pegeerów, w: M ieszkańcy osiedli byłych pegeerów..., dz. cyt., Olsztyn 2001, s. 88-112.; M. Butrym, Stosunek kobiet do wyborów, partii politycznych i ich liderów, w: Kobiety i ich rodziny, dz. cyt., s. 93-101.

(9)

8 Wstęp

Zarówno pierwsze, jak i drugie badania sygnalizowały niezwykle trudne położenie mieszkającej w osiedlach młodzieży, głównie ekonomiczne bariery edukacji (brak książek, przyborów szkolnych, koszty dojazdów do szkoły), ograniczoną istniejącymi warunkami perspektywę ich życia, a także bariery rozwoju oraz szans usamodzielnienia się w przyszłości. Korelowało to z wnios

kami zawartymi w literaturze przedmiotu, że możliwości rozwoju, zdobycia dobrze płatnej pracy i zajęcie w przyszłości wysokiej pozycji społecznej są zależne do położenia społecznego rodziców, nakładają się na istniejące nierów

ności społeczne i wzmacniają je.4 Zależności te, co zresztą potwierdzono w Diagnozie społecznej 20035, mają również związek z miejscem zamieszkania zarówno w sensie podziału wieś-miasto, jak też w znaczeniu przestrzennym, z uwzględnieniem położenia miejsca zamieszkania w centrum gospodarczym i edukacyjnym lub w jego pobliżu, czy z dala od nich, na peryferiach.6

W obu etapach badań poświęcono młodzieży odrębne rozdziały raportu7 i zwrócono uwagę na konieczność podjęcia konkretnych działań na rzecz młodych ludzi z popegeerowskich osiedli, a szczególnie potrzebę opracowania ukierunkowanego na nich programu edukacyjnego i socjalnego.8 Równolegle prowadzone były badania poświęcone w dużym stopniu młodzieży szkolnej z województwa warmińsko-mazurskiego, zorientowane na jej aspiracje eduka

cyjne i życiowe.9

Podejmując trzecią część badań, rozszerzono obszar eksploracji zdecydowa

nie poza osiedla byłych pegeerów. Objęto badaniami młodzież uczącą się i nieuczącą, studiującą (głównie na studiach zaocznych zawodowych) i nie- studiującą, pracującą i niepracującą. W tej grupie młodzieży znaleźli się też młodzi ludzie zamieszkujący w popegeerowskich osiedlach i ci, którzy już tam nie mieszkają, lecz ich rodzice pracowali w pegeerach. Nie można było jednak zawęzić badań młodzieży tylko do jednej kategorii zamieszkania bez uwzględ

nienia szerszego kontekstu społecznego oraz bez porównania z sytuacją, aspiracjami, szansami i zagrożeniami innych młodych ludźmi, którzy żyją

4 I. Taranowicz, Szanse życiowe dzieci z różnych kategorii rodzin, „R oczniki Socjologii Rodziny” , 1999, XI, s.128.

5 Stw ierdzono występowanie ograniczeń finansowych związanych z kształceniem dzieci głównie w rodzinach niepełnych i gospodarstwach dom owych z osobą bezrobotną, Diagnoza społeczna 2003.

Warunki i ja k o ś ć życia Polaków, red. J. Czapiński, T. Panek, Rada M onitoringu Społecznego, Wyższa Szkoła Psychologii i Zarządzania, Warszawa 2003, s. 80-81.

6 J. Mucha, Polskie pogranicze zachodnie a tworzenie się „now ej kultury” , w: Transgraniczność w perspektywie socjologicznej. Kontynuacje i wyzwania, tom 2, Zielona Góra, 2001.

7 E. Sikora, M łodzież o swojej sytuacji, planach, dążeniach życiowych i zawodowych, w: M ieszkań

cy osiedli byłych pegeerów..., dz. cyt., s. 51-63; L. Sołoma, Aspiracje pracowników byłych PGR w zakresie edukacji dzieci, w: Mieszkańcy..., dz. cyt., s. 64-87; E. Sikora, Szanse edukacyjne dzieci i młodzieży, w: Kobiety i ich rodziny..., dz. cyt., s. 84-92.

8 Kobiety i ich rodziny..., dz. cyt., s. 5.

9 E. Sikora, Aspiracje życiowe młodzieży z osiedli byłych PGR (Na przykładzie woieu>ńr1*t,..~

(10)

Wstęp 9

w tym województwie. Starano się też przedstawić problemy młodzieży spoza województwa, wykorzystując do tego publikacje wielu innych autorów, sięgając również do badań wcześniejszych. Założyliśmy, że na tym tle łatwiej będzie można skomentować i zinterpretować wyniki badań własnych. Bowiem, jak podkreśla Roman Wasylewski, pisząc o młodzieży: „młoda generacja lat dzie

więćdziesiątych napotkała na swej drodze życiowej spiętrzenie trudności, jakich nie doświadczyła generacja ich rodziców. Zachowania młodego pokolenia świadczą jednak o tym, że zaczyna przystosowywać się do reguł gospodarki rynkowej. Co prawda wzrosła przestępczość młodzieży, ale większość nie wykazuje skłonności do buntu czy negacji kierunku przekształceń ustrojo

wych. Trwa natomiast poszukiwanie różnych sposobów radzenia sobie w nowej sytuacji” .10

Interesujące stało się dla nas, jakie sposoby radzenia sobie w trudnej sytuacji podjęła młodzież z województwa warmińsko-mazurskiego, charak

teryzującego się najwyższym w kraju i utrzymującym się od dłuższego czasu bezrobociem oraz procesem zmarginalizowania dużych grup mieszkańców, zwłaszcza popegeerowskich osiedli. To wśród nich stwierdzano wyuczoną bezradność, głęboką apatię, niechęć bądź niemożność zmiany miejsca zamiesz

kania, niskiego poziomu wykształcenia dorosłych.11 Czy stało się, jak przewidy

wano przed kilku laty, że proces marginalizacji przeniesie się „także na młodsze pokolenie” 12, czy raczej pojawiają się tendencje przeciwne, wskazujące na to, że młodzież i ich rodziny wyzwolą w sobie siłę, by nie poddać się procesowi wykluczenia,a także czy i jakie na tej drodze napotykają możliwości uzyskania pomocy, i jakie towarzyszą im zagrożenia.

10 R. Wasylewski, Edukacja, w: Społeczeństwo polskie w latach 1989- 1995/96. Zagadnienia polityki społecznej, red. A. Rajkiewicz, Fundacja im. F. Eberta, Warszawa 1997, s. 82.

11 J. Wilkin, Przekształcanie Państwowych Gospodarstw Rolnych - procesy racjonalizacji i mar

ginalizacji, w: Wielkoobszarowe gospodarstwa rolne, ich załogi i nowi gospodarze, red. B. Fedyszak-

"Radziejowska, PAN IRWiR, Warszawa 1997, s. 50.

(11)

(12)

Zofia Kawczyńska Butrym

1 . Województwo warmińsko-mazurskie - społeczna specyfika terenu

Określenie zakresu badań młodzieży wybranego regionu Polski wymaga omówienia specyfiki regionu i prezentacji najważniejszych problemów wy

stępujących na terenie, którego dotyczą badania. Jest kilka cech odróżniają

cych województwo warmińsko-mazurskie od innych województw. Każdej z nich postaramy się poświęcić dodatkową prezentację.

Jedną z interesujących cech jest peryferyjne położenie województwa. Pery

feryjne między innymi w stosunku do centrów silnie zurbanizowanych. Jak podkreślono w Diagnozie społecznej 2000 „Fakt zamieszkiwania [...] w wojewó

dztwach silnie zurbanizowanych - pomorskim, śląskim, mazowieckim, znacz

nie zmniejsza ryzyko niedostatku” .13 Zamieszkanie poza tymi województwami zwiększa to ryzyko. Województwo warmińsko-mazurskie należy do woje

wództw o zwiększonym ryzyku niedostatku. Jedną z ważnych informacji ilustrujących w sposób pośredni sytuację młodzieży żyjącej w tym województ

wie jest podkreślona w Diagnozie społecznej 2003 konstatacja, że ponad 80%

rodzin, z których dzieci nie kontynuują nauki po ukończeniu szkoły średniej, wyjaśnia to trudnościami materialnymi.14

W województwie warmińsko-mazurskim zwraca ponadto uwagę szczegól

na, odbiegająca od innych charakterystyka przejścia granicznego i jego znacze

nie w utrzymaniu gospodarstw domowych. W przypadku północnych gmin województwa warmińsko- mazurskiego, podobnie jak na innych pograniczach, handel przygraniczny pełni ważną rolę, także w życiu młodzieży.15 Jednym z aspektów analizy będzie uwzględnienie realnie łatwego dostępu do papiero

sów i alkoholu, a z drugiej znajdą się zagadnienia podnoszone w ramach socjologii pogranicza wraz z sygnalizowanym w literaturze ryzykiem życia na granicy, szczególnie z zagrożeniami zaburzonej socjalizacji młodego pokolenia.

W tym drugim aspekcie podjęta zostanie próba oceny postaw moralnych

1 . Panek, I.E. Kotowska, Warunki życia gospodarstw domowych, w: D iagnoza społeczna 2000, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2001, s. 58.

14 Diagnoza 2000, s. 80.

15 L. Gołdyka, Zachowania ekonom iczne studentów pogranicza zachodniego, w: T ransgraniczność w perspektywie socjologicznej - kontynuacje, red. L. Gołdyka, Lubuskie Tow arzystw o Naukowe, Zielona Góra 1999.

(13)

12 Zofia Kawczyńska-Butrym

i zagrożeń związanych ze stosunkiem młodych ludzi do przestrzegania norm prawnych (rozdział 7).

Inna cecha charakteryzująca województwo i rzutująca na sytuację mło

dzieży łączy się ze specyfiką mieszkańców, ich różnorodnością narodową i etniczną, kulturową i religijną, wynikłą z eksodusu ludności będącego przede wszystkim efektem przesunięć granic po II wojnie światowej oraz w wyniku akcji „Wisła” . Daje to z jednej strony możliwość naturalnego, trwającego od dziesięcioleci, społecznego kontaktu między przedstawicielami poszczególnych grup, ale też konieczność działań każdej z tych grup dla zachowania własnej tożsamości i odrębności. Ta problematyka nie może być więc pominięta w badaniach nad młodzieżą. Wprawdzie zasługuje ona na bardziej dokładne i pogłębione rozpoznanie, to w naszym opracowaniu znala

zła się ona tylko w kontekście zróżnicowania religijnego. Wyznanie jest na tym terenie dość wyraźnie związane z przynależnością narodową.16 Tym

czasem zarówno ostatni spis powszechny, jak też poprzednio gromadzone dane statystyczne nie informują precyzyjnie o rozmiarach mniejszości naro

dowych żyjących na terenach Polski.

Choć w byłym województwie olsztyńskim liczebność mniejszości niemiec

kiej w końcu lat 90. była określana przez samą mniejszość na 20 tysięcy17, to, zgodnie z interpretacją Bożeny Domagały, osób o czysto niemieckim pochodze

niu Jest tu niewiele, około 2 tysiące. Pozostałą grupę stanowią ci, którzy mają trudności z udokumentowaniem swej niemieckiej przynależności. Dla nie

których posiadanie legitymacji przynależności do stowarzyszenia [mniejszości niemieckiej] stanowi dowód niemieckości, wobec czego nie mają oni większych szans na otrzymanie paszportu uprawniającego do legalnej pracy w Niem-

;zech” .18 Było to jeszcze do niedawna ważnym kryterium zatrudnienia za granicą. Owo zróżnicowanie narodowości, kultur i religii przejawia się więc na

;ewnątrz, jak przewidujemy, często już tylko w różnych obszarach prywatnej ifery życia, takich jak przynależność do różnych wspólnot religijnych czy sieć :ontaktów rodzinnych i kierunki wyjazdów za granicę.

Niewątpliwie na aktualne i przyszłe problemy młodych ludzi z tego terenu na najbardziej znaczący i bezpośredni wpływ sytuacja materialna. Składają się ia nią między innymi trzy powiązane ze sobą przyczyny.

Po pierwsze - utrzymująca się od lat najwyższa w kraju stopa bezrobocia, ięgająca w niektórych miejscowościach blisko 40% (a więc dwukrotnie wyższe

16 Porównaj też rozdział 3.4.

C. Zolędowski, Polacy za granicą. M niejszości narodowe w Polsce, w: Społeczeństwo polskie latach 1989 - 1995/96. Zagadnienia polityki społecznej, red. A. Rajkiewicz, Fundacja F. Eberta, 'arszawa 1997, s. 34.

18 B. Domagała, M niejszość niemiecka na Warmii i M azurach - narodziny organizacji, : Tożsam ość kulturowa społeczeństwa Warmii i Mazur, red. B. Domagała, A. Sakson, Ośrodek Badań aukowych, Olsztyn 1998, s. 93.

(14)

Województwo warmińsko-mazurskie - społeczna specyfika terenu 13

niż średnia krajowa), niższe niż w większości województw średnie dochody, ale też słaba infrastruktura przemysłowa. Należy dodać, bo jest to ewenementem w skali kraju, że występujące tu bezrobocie ma charakter strukturalny we wszystkich gminach województwa (za wyjątkiem gminy miejskiej Olsztyn).

W żadnym z pozostałych województw bezrobocie strukturalne nie dotyczy wszystkich gmin.

Po drugie - rozwiązanie problemów bezrobocia w tym województwie nasu

wa i będzie nasuwało wiele specyficznych utrudnień. Jednym z nich, najogól

niej mówiąc, są pozostałości po najwyższej w kraju pegeeryzacji rolnictwa, wynikającą z niej dość jednorodną strukturą kwalifikacji zawodowych i niskim poziomem wykształcenia zatrudnionych w pegeerach pracowników, „skoszaro

wanych” w osiedlach odległych często od dróg i większych skupisk ludności, przyzwyczajonych, co podkreśla wielu badaczy, do korzystania z rozbudowanej opiekuńczej funkcji socjalnej zakładu pracy.

Po trzecie - województwo warmińsko-mazurskie charakteryzowane jest jako teren o słabej infrastrukturze i przemysłowej, i komunikacyjnej. Ten stan oczywiście należy uznać za niezadowalający i przysparzający wiele barier dotyczących między innymi zatrudnienia. Lecz należy też pamiętać, że wpływ na to miały nie tylko zaniedbania i polityka regionalna w czasach PRL, w tym wspomniana już jedna z najwyższych w kraju pegeeryzacja rolnictwa, ale też nie zawsze uświadomiony w społeczeństwie wysoki poziom zniszczeń wojen

nych na ziemiach Polski Północnej. Skalę strat na tych terenach wskazuje m.in. liczba nieruchomości miejskich, jakie uległy zniszczeniu w województwie olsztyńskim. Wśród szacowań zniszczeń w nieruchomościach miejskich prze

prowadzonych w 1947 r. w 7 województwach, województwo olsztyńskie ze stratą 35 965 nieruchomości zajęło drugą pozycję po województwie wrocławs

kim (50 113 nieruchomości) i przed województwem gdańskim (23 403 nieru

chomości).19 Po sześćdziesięciu latach od zakończenia wojny skala zniszczeń poszła w niepamięć i nie powinno się do nich wracać, wyjaśniając niski standard infrastruktury komunikacyjnej i technicznej. Niestety, przez te wszystkie powojenne lata ślady zniszczeń zbyt często zacierał czas i przyroda, za mało było modernizacyjnych działań człowieka. Nie można jednak nie dostrzec plusów tej sytuacji. Województwo warmińsko-mazurskie stanowi zielone płuca Polski (na ostatniej pozycji wśród wszystkich województw w kra

ju pod względem odpadów wytworzonych w ciągu roku na km2 oraz na ostatniej pozycji pod względem emisji przemysłowych zanieczyszczeń pyłowych

19 K. Tyszka, Odbudowa miast na Ziemiach Odzyskanych, „Życie G ospodarcze” 1947 nr 16a, s. 11. Cyt. za: S. Łach, Zniszczenia wojenne w nierolniczych działach gospodarki Ziem Zachodnich i Północnych Polski, „Studia Zachodnie” , red. J. Benyskiewicz, W ydawnictwo WSP, Zielona Góra 1992, s. 153.

(15)

i gazowych na km2 20, a jego wodne szlaki, często dzika natura, przyciągają coraz więcej turystów, nie tylko z kraju.

Mam świadomość, że przedstawiona charakterystyka nie wyczerpuje wielu interesujących kontekstów życia w województwie warmińsko-mazurskim. Wy

mienione powyżej problemy zostaną bardziej szczegółowo omówione w dal

szych częściach pracy. Nie stanowią jej przedmiotu, ale są tłem społecznym, bez znajomości którego nie można podjąć próby zrozumienia wielu ważnych aspektów życia i zachowań młodzieży w tym województwie. Bez wiedzy na ich temat trudno byłoby też świadomie wybrać i skupić się na tych wątkach badań, które wynikają ze specyfiki województwa i w znacznym stopniu wyznaczają sytuację badanej młodzieży.

Wszystkie omówione czynniki w różny sposób warunkują trudną sytuację mieszkańców. W tym województwie nie ulega wątpliwości, że tłem prowadzo

nych badań jest ubóstwo i jego skutki, bezrobocie przekraczające już w nie

których gminach 40% osób w wieku produkcyjnym, a także mechanizmy wykluczania społecznego i towarzyszące temu zagrożenia, utrwalanie się i dziedziczenie biedy i współwystępujące z nimi niekorzystne wskaźniki jakości życia.21 Ale to, co nas głównie interesuje, to mechanizmy wyzwalania się z kręgu biedy, podejmowane w tym zakresie przez młodzież działania w sferze edukacji, poszukiwania pracy i nadzieja młodego pokolenia na lepsze życie.

Także to, na ile badana młodzież jest aktywna w sferze publicznej i politycznej między innymi uczestnicząc w wyborach, oraz na ile uczestnicząc w nich chce mieć wpływ na życie publiczne i na przyszłość swoją i swoich bliskich.

Rocznik statystyczny województwa warm ińsko-mazurskiego 2003, Urząd Statystyczny w Olsz

tynie, Olsztyn 2003, s. 62.

W ocenie całego dotychczasowego życia mieszkańcy wsi w województwie warmińsko-mazurs

kim znaleźli się na trzeciej pozycji wśród ocen najniższych w porównaniu z innymi województwami i na piątej pozycji przy ocenie najwyższego natężenia symptom ów depresji psychicznej (dla mieszkań

ców całego województwa). Zob. J. Czapiński, Indywidualna ja k o ść życia, w: Diagnoza społeczna 2000, Rada M onitoringu Społecznego. Warszawa 9om o fi«

(16)

Zofia Kawczyńska-Butrym

2 . Młodzież jako przedmiot badań

Młodzież jest specyficzną, odrębną od „świata dorosłych” , kategorią struk

tury społecznej o charakterze pokoleniowym. Przynależność do tej kategorii wyznaczona jest formalnymi, demograficznymi kryteriami wieku. Proponowa

ne są różne przedziały wieku określane jako okres młodości. W analizach socjologicznych kryteriami dojrzałości społecznej uznawane były przez wielu autorów: założenie rodziny i/lub podjęcie pracy zawodowej.22 W analizach demograficznych i statystycznych (GUS) jest to wiek od 16. do 24. roku życia, w innych opracowaniach wlicza się w ten okres lata od 15. do 30. lub do 34.

roku życia23, a nawet wiek od 15 do 40 lat.24 W ostatnich dziesięcioleciach wyraźnie wydłuża się w czasie okres dochodzenia do osiągnięcia socjologicz

nego kryterium dojrzałości społecznej - podjęcia pracy i założenia rodziny, a nawet, w wyniku rosnącego ryzyka zatrudnienia i przemian obyczajowych związanych z rosnącą liczbą związków nieformalnych, kryterium to może stać się z czasem problematyczne. Ponadto w wielu przypadkach istnieje brak synchronizacji, a nawet znaczna rozbieżność między wiekiem podejmowania pracy zawodowej, a wiekiem zakładania rodziny i często też oba kryteria dojrzałości społecznej nie są z sobą skorelowane: założenie rodziny może być niezależne od podjętej już pracy zawodowej a podjęta praca zawodowa nie musi w sposób jednoznaczny prowadzić do założenia rodziny. W związku z tym istnieje konieczność socjologicznego dookreślania kategorii społecznej jaką stanowi młodzież zgodnie z przyjętymi kryteriami demograficznymi. W na

szych badaniach, podobnie jak autorzy badań Młodego pokolenia wsi25 przyjęli

śmy wiek 30 lat jako górne kryterium wyznaczające kategorię „młodzież” .

^ D. Markowski, Wielkie struktury społeczne. Teorie - realia, WSSG w Tyczynie, Rzeszów 2002,

23 W badaniach z roku 1985 uznano, że kategoria młodzież mieści się w przedziale 15-34 lata. Po tym okresie następuje „utrata przywilejów” , takich jak: przynależność do ZSMP (Związku Socjalis

tycznej Młodzieży Polskiej), korzystanie ze zniżki w odpłatności za wyjazdy organizowane przez młodzieżowe biura turystyki i zaciaganie „kredytów dla młodych m ałżeństw ” . Polska młodzież 1985, Instytut Badań Problem ów Młodzieży, do użytku służbowego, Warszawa 1986, s. 9.

Ten ostatni, szeroki przedział granic „m łodości” przyjęto w badaniach porównawczych prowa

dzonych w 11 krajach. A. Siciński, Młodzi o roku 2000 - opinie, wyobrażenia, postawy, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1975, s. 3.

K. Gorlach, Z. Drąg, Z. Seręga, M łode pokolenie wsi III Rzeczypospolitej. Aspiracje życiowe w przeddzień integracji z Unią Europejską, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003. W spo

mniani autorzy przyjęli przedział od 16 do 30 lat.

(17)

Podejmując badania nad młodzieżą, należy zdawać sobie sprawę, że jest ona też traktowana Jako specyficzna kategoria struktury, którą wyróżnia wspól

nota doświadczeń - przeżyć, oddziaływanie tych samych lub zbliżonych kana

łów socjalizacji” .26 I choć konkretne jednostki, jak podkreśla Daniel Markow

ski, „tkwią w takich czy innych strukturach klasowych, etnicznych, wyznanio

wych” , to ze względu na oddziaływanie niemal identycznych kanałów socjalizacji, w większym stopniu niż to było dostrzegane w poprzednich pokoleniach, mają wspólny ,jakiś fragment swojej osobowości społecznej” .27 Jak się jednak wydaje, nie tylko kanały socjalizacji, wśród których z pewnością dominują media, lecz także, na co wskazywały badania młodzieży w latach 70., swoista, często inna niż dorosłych, ocena rzeczywistości społecznej. W tamtych latach młodzież w słabym stopniu identyfikowała się z organizacjami młodzie

żowymi, partiami politycznymi, lecz znajdowała oparcie w grupach pierwo

tnych (rodzinie, grupach koleżeńskich), w narodzie (ale nie w socjalistycznym państwie) zintegrowanym we wspólnocie religijnej (zwłaszcza po wyborze Jana Pawła II).28 Natomiast w latach 80. młodzież częściej niż ich rodzice postulowa

ła wolność słowa i odrzucała postulat posłuszeństwa wobec władzy i postulat silnej władzy centralnej.29 W przemianach okresu Solidarności stała się główną jej siłą i prezentowała w stopniu wyższym niż starsze pokolenie postawę krytyczną wobec socjalistycznego porządku społecznego.30 W ostatnich latach, to co kształtuje społeczną osobowość młodzieży, to świadomość i doświadczenie podobnych lęków i niepokojów związanych między innymi z rozszerzającą się sferą niedostatku w rodzinach, dostrzeganie swoich szans w kształceniu i narastające, zwłaszcza wśród ludzi młodych, bezrobocie.

Niezależnie od prezentacji problemów młodzieży województwa warmińsko- -mazurskiego niezbędne wydaje się też ukazanie przynajmniej niektórych wyników badań współczesnej młodzieży polskiej. Pozwoli to porównać rezul

taty badań własnych z wynikami innych autorów i ustalić, jeśli to będzie możliwe, czy i w jakim zakresie młodzież badanego przez nas województwa zmaga się z podobnymi lub innymi problemami, niż młodzież z innych regio

nów Polski. Pozwoli to też odpowiedzieć na pytanie, czy jest coś, co można uznać za specyfikę regionu wyznaczającą ryzyko zagrożeń młodzieży i pode

jmowane przez nią mechanizmy radzenia sobie. Czy można uznać, zgodnie z literaturą na temat kultury ubóstwa i dziedziczenia biedy, że na terenach, na których przez wiele lat występował duży stopień pegeeryzacji, a następnie wysoki poziom bezrobocia, że w postawach młodego pokolenia znajdą się:

26 D. Markowski, Wielkie struktury społeczne, dz. cyt., s. 136.

27 Tamże, s. 137 28 Tamże, s. 142.

29 Ciągłość i zmiana tradycji kulturowej, red. S. Nowak, Warszawa 1989, s. 124.

30 D. Markowski, Wielkie struktury sDofor.zn# A* - 1 An

(18)

M ło d z ie ż j a k o p r z e d m i o t b a d a ń 17 rezygnacja, roszczeniowość, apatia, niechęć do podejmowania działań, brak wiary w siebie, niska samoocena i poczucie naznaczenia społecznego. Taka hipoteza wydaje się jednak mało uzasadniona i być może dotyczy zachowań starszego pokolenia, które po wielu doświadczeniach życiowych przestaje mieć nadzieję i na poprawę swojej sytuacji, i własny na nią wpływ.31

Skłaniamy się raczej do przyjęcia hipotezy nawiązującej do konstatacji Marii Zielińskiej. „Badania socjologiczne pokazują, że generalnie polska mło

dzież u progu XXI w. dobrze zaadaptowała się do nowej rzeczywistości, akceptując w dużej mierze zasady i środki realizacji własnych zamierzeń, dużą wagę przywiązując do wykształcenia. Badania nie potwierdzają w pełni tezy o dyskryminowaniu młodzieży pochodzącej ze środowisk wiejskich, małomias

teczkowych czy z rodzin słabo uposażonych. Szczególnie w małych ośrodkach akademickich (np. Zielona Góra) nie brakuje młodzieży właśnie z takich kręgów.”32 Na podstawie dokonanego przez siebie przeglądu badań prowadzo

nych wśród studentów w latach 90. Maria Zielińska stwierdza, po pierwsze, że

„obecne pokolenie nie odbiega od swoich poprzedników” , po drugie, że „w zakresie celów życiowych, preferowanych modeli życia nie występują istotne różnice miedzy studentami różnych ośrodków akademickich i ogólnopolską próbą młodzieży z tej samej kohorty demograficznej” . A po trzecie, że wśród preferowanych przez studentów celów dominuje orientacja minimalistyczno- -hedonistyczna: większość studentów jest zorientowana na spokojne i wygodne życie połączone ze spokojną pracą, odwzajemnioną miłość, założenie własnej rodziny. Sytuację taką Maria Zielińska uznaje za constans, „stały syndrom właściwy tej kategorii wiekowej w każdej epoce, w każdych warunkach histo

rycznych.”33 Wprawdzie konstatacja ta odbiega od stwierdzeń innych autorów podkreślających aktywną rolę głównie młodego pokolenia w wielu ważnych historycznie często przełomowych zdarzeniach politycznych, jak też od analizy postaw i aktywności politycznej młodzieży studenckiej sprzed wieku (por.

rozdz. 3.5. Postawy polityczne młodzieży), to należy zgodzić się z popartym badaniami wnioskiem Marii Zielińskiej o dominującej orientacji studentów.

Należy też pamiętać, że ostatnie dziesięciolecie zmieniło sytuację związaną z zatrudnieniem absolwentów wyższych uczelni. Część z nich znalazła się w grupie bezrobotnych. Wyższe wykształcenie nie jest już gwarantem ani

31 Należy przytoczyć tu cytowaną przez W ilkina wypowiedź czołowego specjalisty z zakresu problem atyki regionalnej, który uznał, że wielu byłym pracownikom byłych pegeerów nie m ożna już pom óc i „pozw oliłby im spokojnie w ym rzeć” . J. Wilkin, Przekształcanie Państwowych Gospodarstw Rolnych - procesy racjonalizacji i marginalizacji, w: Wielkoobszarowe gospodarstwa rolne, ich załogi i nowi gospodarze, red. B. Fedyszak-Radziejowska, PAN IRWiR, Warszawa 1997, s. 50.

3' M. Zielińska, Studenci polscy u progu X X I wieku. Autoportret, w: Socjologiczne portrety grup społecznych. Tom studiów i szkiców, red. Z. Zagórski, W ydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002, s. 245.

(19)

zatrudnienia, ani zmiany statusu społecznego. Co w tej sytuacji sądzą o swojej przyszłości i jakie cele stawiają sobie uczestniczący w badaniach młodzi ludzie z województwa warmińsko-mazurskiego, z których tylko część studiuje poza państwową uczelnią, część aspiruje do ukończenia studiów, a część nie jest nimi zainteresowana. Czy prezentują inne postawy i inne zachowania wobec własnej przyszłości i kształcenia?

(20)

Zofia Kawczyńska-Butrym, Marek Butrym

3 . Analiza wybranych aspektów położenia młodzieży w świetle literatury przedmiotu

3.1. Bieda

Analizę problemów biedy, jej wieloznaczności i zróżnicowania w doświad

czeniu ludzi oraz w opisie naukowym z uwzględnieniem jej wielostronnych uwarunkowań i konsekwencji znajdujemy w wielu publikacjach. Mają one po pierwsze charakter opisowo-diagnostyczny w znaczeniu kwalifikacyjnym, a więc gdy celem rozważań jest przyjęcie kryterium ubóstwa, uznania jakie

goś stanu za ubóstwo (absolutne czy względne, obiektywne czy subiektywne), określenie głębokości czy zakresu ubóstwa. Po drugie prezentują złożony charakteru jego konsekwencji. Po trzecie mają charakter praktyczny w zna

czeniu poszukiwania rozwiązań zmierzających do ograniczenia samego ubóst

wa, jego rozpowszechnienia, głębokości i konsekwencji. Jednocześnie coraz częściej podejmowane są analizy związane z sytuacją i specyfiką ubóstwa występującą w różnych społecznościach przestrzenno-terytorialnych. Wów

czas w znacznym stopniu ubóstwo wiązane jest z lokalnymi warunkami życia, specyfiką związaną z genezą ubóstwa, jego trwałością versus zmiennością, z instytucjami wspierającymi łudzi żyjących w ubóstwie jak też z mechaniz

mami radzenia sobie z nim. Na szczególną uwagę zasługują tu prowadzone od początku lat 90. badania poświęcone wielkomiejskiej biedzie prowadzone przez zespól socjologów Uniwersytetu Łódzkiego tworzących Łódzką Szkołę Badań nad Biedą i Pomocą Społeczną.34

Nie można też pominąć publikacji poświęconych próbom ukazania specyfiki biedy na wsi35 i w popegeerowskich osiedlach.36 Inny „lokalny” charakter

34 Zyć i pracow ać w enklawach biedy, red. W. Warzywoda-Kruszyńska, Instytut Socjologii UŁ, Łódź 1998; (Żyć) Na marginesie wielkiego miasta, red. W. Warzywoda-Kruszyńska, Instytut So

cjologii UŁ, Łódź 1999; Ryzyka transform acji systemowej (na przykładzie Łodzi), red. W. W arzywoda- Kruszyńska, J. Grotowska-Leder, Instytut Socjologii UŁ, Łódź 2000; Lokalne strategie przeciw  działania bezrobociu i biedzie'!, red. W. Warzywoda-Kruszyńska, Instytut Socjologii UŁ, Łódź 2001;

J.Grotowska-Leder, Fenom en w ielkom iejskiej biedy. Od epizodu do underclass, W ydawnictwo Uni

wersytetu Łódzkiego, Łódź 2002.

30 Bieda na wsi na tle globalnych przem ian społeczno-gospodarczych w Polsce. Socjologiczne, ekonomiczne i polityczne aspekty problem u, red. W. Warzywoda-Kruszyńska, E. Kośmicki, H. Janu

szek, Poznań 2001.

36 Tarkowska E. Ubóstwo w byłych PGR-ach. W poszukiwaniu dawnych źródeł nowej biedy,

„Kultura i Społeczeństw o” 1998 nr 2; E. Psyk-Piotrowska, Osiedla mieszkaniowe na obszarach

(21)

20 Zofia Kawczyńska-Butrym, Marek Butrym

analizy zjawiska ubóstwa prezentują badacze zajmujący się biedą w społeczeń

stwach Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie problematyka ta nie była pode

jmowana przed przełomem polityczno-ekonomicznym końca lat 80. i początku 90. Bieda w tych krajach, choć podobna do siebie ze względu na podobny etap przejścia od gospodarki zcentralizowanej do gospodarki bliższej gospodarkom rynkowym, różni się między sobą ze względu na aktualną sytuację ekonomicz

ną, tempo i kierunek przemian ekonomiczno-politycznych zachodzących prze

cież odrębnie w każdym z nich.37

Na szczególną uwagę w kontekście biedy zasługuje analiza zjawiska mar

ginalizacji i wykluczenia.

Pojęcia te nie są jednoznaczne, choć ich geneza i wprowadzenie do roz

ważań nad biedą łączone były ze strukturalnym charakterem bezrobocia, rozszerzającym się zasięgiem biedy oraz postępującą materialną polaryzacją społeczeństwa.38 Wyraźnie podkreślany jest dynamiczny charakter obu proce

sów choć także, jak sądzą inni, marginalizacja i wykluczenie mogą być też traktowane zarówno jako cecha strukturalna, wskazująca na istnienie nierów

ności społecznych, jak też jako proces, który do nich prowadzi.39 Zdaniem Janusza Czapińskiego można wyodrębnić trzy syndromy wykluczenia społecz

nego: wykluczenie strukturalne (ubóstwo, miejsce zamieszkania, niskie wy

kształcenie ojca), wykluczenie fizyczne (wiek, inwalidztwo) wykluczenie nor

matywne (uzależnienia, dyskryminacja społeczna, samotność i bezrobocie).40 Pisząc o młodzieży, w zasadzie odnosiły się do pierwszego syndromu wy

kluczenia - wykluczenia strukturalnego.

Termin marginalizacja bywa odnoszony do określenia sytuacji zarówno jednostek, jak też grup społecznych, regionów a nawet narodów „wyłączonych z rozwoju lub uczestniczących w nim w bardzo niewielkim stopniu” , ma charakter relatywny, gdyż wskazuje na istnienie ’’dystansów rozwojowych pomiędzy grupami uznanymi za wiodące lub podstawowe a grupami marginal

nymi.”41

Wyjaśnianie genezy i przebiegu procesu wykluczenia czy marginalizacji znajduje różne interpretacje, w tym też poszukiwanie jego źródeł znajdujemy w zróżnicowaniu kulturowym, etnicznym, religijnym, klasowym czy grupo

wpegeerowskich - przeszłość i teraźniejszość, w: Stare i nowe struktury społeczne w Polsce, t. V, Terytorialne struktury społeczne, W ydawnictwo UMCS, Lublin 2004, s. 95-117.

37 H. Domański, Ubóstwo w społeczeństwach postkomunistycznych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002; Bieda a nierówności płci i podziały etniczne w społeczeństwach postkomunistycznych,

ed. I. Szelenyi, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2003.

38 J. Grotowska-Leder, Fenom en wielkom iejskiej biedy, dz. cyt., s. 56.

39 T. Kowalak, M arginalność i marginalizacja społeczna, Elipsa, Warszawa 1996, s. 29.

40 Diagnoza społeczna 2003, s. 21, 288.

41 J. Wilkin, Przekształcanie Państwowych Gospodarstw rolnych - procesy racjonalizacji i mar- inalizacji, w: Wielkoobszarowe gospodarstwa rolne, ich załogi i nowi gospodarze, red. B. Fedyszak- Radziejowska, PAN IRWiR, Warszawa 1997, s. 47.

(22)

Analiza wybranych aspektów położenia młodzieży w świetle 21 wym.42 Ostatecznie jednak rezultatem tego procesu jest gorsza pozycja społeczna jednostki lub grupy wyrażająca się ograniczonym uczestnictwem w korzystaniu z zasobów społecznych związanych między innymi z pracą, edukacją, ochroną zdrowia, kulturą. Frieske określa marginalizację jako „deficyt społecznych uprawnień, (...) i/lub deficyt możliwości realizacji tych uprawnień” .43 Choć należy podkreślić, że deficyt społecznych uprawnień nie jest kwestią ograniczo

nego prawa poszczególnych osób czy grup (np. do pracy, nauki, wypoczynku, ochrony zdrowia), ponieważ prawa te są zabezpieczone w konstytucji, wyjąwszy osoby pozbawione praw w wyniku orzeczenia sądu. Jednak realne możliwości lub „deficyt” korzystania z nich jest zależny od czynników, które mają wpływ na materialny poziom życia tych osób i grup. Są nimi przede wszystkim dochody z pracy versus bezrobocie; osiągnięte wykształcenie versus jego brak, a także inne korelaty położenia społecznego. Korelatami mogą być miejsce zamieszkania w centrum versus na peryferiach, przynależność do grupy dominującej versus do mniejszości, jak też do grupy wykluczonej (np. osoby opuszczające zakład karny, bezdomni) lub piętnowanej. Przykładem jest naznaczenie przez media pracow

ników byłych pegeerów etykietą roszczeniowych, niechętnych do pracy, do zmiany swego położenia, uzależnionych od alkoholu i od zasiłków, co niejako w sposób symboliczny „uwolniło” władze od systemowego rozwiązywania prob

lemu bezrobocia i ubóstwa na terenach popegeerowskich.44

Przyczyn trudności z uzyskaniem pracy osób korzystających z pomocy społecznej nie można jednak w sposób uogólniony lokować w postawach roszczeniowych, w niechęci do pracy, lenistwie i braku wytrwałości w zdobywa

niu kwalifikacji zawodowych. Jak podkreśla Jolanta Grotowska-Leder, ich

„marginalna pozycja na rynku pracy” ma swoje źródła w trudniejszych w okre

sie dzieciństwa możliwościach dostępu do dobrych szkół i do dobrych zawodów, a w dorosłym życiu z reguły częściej niż niekorzystający z pomocy społecznej zatrudniani są „na czarno” , za wynagrodzenie niższe i bez zabezpieczeń socjalnych.45 Dodać też trzeba, że ze względu na system płac, relatywnie wysokie preferencje płacowe dla niekoniecznie wykształconych robotników w porównaniu np. do nauczycieli i inteligencji „nieprodukcyjnej” wywoływało w poprzednim systemie w wielu środowiskach małe zainteresowanie kształ

ceniem dzieci.

Z drugiej strony należy mieć świadomość tego, że korzystanie ze świadczeń instytucji opiekuńczych jest w wielu przypadkach dość trudnym wyzwaniem.

Dla wielu ubogich korzystanie z pomocy społecznej, a szczególnie pierwsze (ale

42 J. Grotowska-Leder, Fenom en wielkom iejskiej biedy, dz. cyt., s. 58.

43 K. Frieske, M arginalność i procesy marginalizacji, Opracowania PBZ, z. 13. Cvt. za:

J. Grotowska-Leder, Fenom en wielkom iejskiej biedy, dz. cyt., s. 59.

44 Mieszkańcy osiedli byłych pegeerów , dz. cyt., s. 172.

45 i nrAtrtwnlfa.T.prlpr Fenomen wielkom iejskiej biedy, dz. cyt., s. 161.

(23)

też i dalsze) kontakty z ośrodkiem pomocy społecznej są trudnym momentem ich życia oraz stanowiły zawsze i stanowią nadal barierę psychologiczną.

Według Hanny Palskiej „w wielu wypowiedziach znajdujemy opisy gehenny, jaką przechodzą ludzie, gdy przyjdzie im prosić o pomoc w instytucjach” .46 Na sytuację głębokich i trudnych przeżyć związanych z zależnością od pomocy, oraz na towarzyszącą otrzymywaniu pomocy atmosferę napięcia i frustracji zwracały uwagę na początku lat 90. osoby żyjące w ubóstwie. „Pomoc z opieki jest jak jałmużna. To jest straszne, tyle lat pracować i oczekiwać na łaskę.”

W różny sposób wyrażają swoje uczucia osoby korzystające ze świadczeń pomocy społecznej, określając, że jest to „upokarzające” , „przykre i bolesne” ,

„jest wstydliwe” , „trudne i krępujące” .47

Inna kwestia łączona z biedą to między innymi start w dorosłość, który w warunkach ubóstwa jest startem trudnym. Niemniej jednak wielu ubogich (i nie tylko ubogich) uzyskało znacznie lepszą pozycję niż ich rodzice dzięki własnej sterowalności, którą określa Hanna Palska jako „gotowość do zmian, a nawet prowokowaniu tych zmian: umiejętność przystosowania się, wysoka skłonność do ryzyka” .48

Możliwość zmiany swojej pozycji W. Narojek określa jako „otwartą rekruta

cję” , a człowieka, który zmienił swoje miejsce w strukturze jako „człowieka wędrownego” .49 Trudno jednak było w latach 70. pisać o „wędrowaniu”

człowieka w innym znaczeniu niż przemieszczanie się w strukturze społecznej.

Nasza młodzież, dzięki zmianie politycznej po czerwcu 1989 r., uzyskała większą możliwość terytorialnego przemieszczania się w kraju i poza krajem.

I możliwość tę wykorzystuje - zarówno w kraju w sensie poszukiwania szans na zdobycie edukacji i pracy poza miejscem zamieszkania, jak też poza jego granicami. Jest dla nas interesujące, jak z tych możliwości korzysta młodzież z naszego regionu, peryferyjnie położonego w stosunku do głównego kierunku wyjazdów, „na zachód” i w jaki sposób traktuje te wyjazdy. Na ile też interesują ją wyjazdy „na wschód” i jak traktowane są te wyjazdy.

Hanna Palska zwraca uwagę, że w warunkach polskich zasiłek z opieki społecznej nie wystarcza na życie, w związku z tym nie obserwuje się wśród osób korzystających z zasiłków zachowań odpowiadających „typowemu syn

dromowi bezrobocia, którego głównym elementem jest bierność” . Przeciwnie, pojawia się „aktywność zastępcza”, która obejmuje „pożyczanie, staranie się o zasiłki, zapomogi, szukanie pracy dorywczej, udział w doraźnej pomocy

46 H. Palska, B ieda i niedostatek. O nowych stylach życia w Polsce końca lat dziewięćdziesiątych, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2002, s. 174.

47 Z. Kawczyńska-Butrym, R odziny osób niepełnosprawnych. Raport z badań, W ydawnictwo IFiS -’AN, Warszawa 1994, s. 111.

48 H. Palska, Bieda i niedostatek, dz. cyt., s. 122-123.

4<< W. Narojek, Społeczeństwo otwartej rekrutacji. Próba antropologii klimatu stosunków między- udzkich we współczesnej Polsce, PWN, Warszawa 1980.

(24)

Analiza wybranych aspektów położenia młodzieży w świetle 23 sąsiedzkiej (...) Ludzie stosują skomplikowane strategie ekonomiczne, psychi

czne i społeczne, aby ochronić się przed całkowitym wykluczeniem, trwając jednocześnie w zależności od pomocy protektorów. Trwając bez pacy.” 50 Tak właśnie działają bezrobotni w małych społecznościach. W wielu ubogich rodzi

nach, także na terenach badanego województwa, duże znaczenie ma aktywność bezrobotnych i ich rodzin w zakresie presumpcji, czyli działań podejmowanych między innymi w celu obniżenia kosztów utrzymania (zapasy na zimę) lub też wykonywanie we własnym zakresie czynności gospodarczych wymagających pewnych umiejętności (remont mieszkania, malowanie, naprawa sprzętów domowych wykonywane samodzielnie lub z nieodpłatną pomocą sąsiadów lub rodziny) wszystko w tym celu, by ograniczyć wydatki.51 Ponadto należy odnotować, że podobnie jak i na innych obszarach przygranicznych, pode

jmowane są głównie przez bezrobotnych strategie radzenia sobie z codzien

nymi problemami obejmujące różne formy przygranicznego przemytu, w zna

czącym stopniu „mrówkowego” , a więc polegającego na przenoszeniu, przewo

żeniu przez granicę małych, dozwolonych prawnie ilości jakiegoś produktu, który następnie podlega sprzedaży z zyskiem. Ten właśnie drobny zysk stanowi podstawę zdobywania pieniędzy na często najbardziej elementarne, codzienne potrzeby rodziny, „na chleb” .

Stosunek biednych do polityki jest raczej niechętny, krytyczny i „na ogół sprowadza się do słabnącej wiary w to, że można liczyć na korzystne posunięcia władzy.”52 Jednocześnie w postawach ludzi „biednych” najbardziej uwidacznia się rozumienie świata w kategoriach podziału na „my” (przegrani, biedni, nieobecni w polityce) i „oni” (sprawcy „naszego” nieszczęścia, decydenci).

Podział ten jest jeszcze jednym dowodem społecznego wykluczenia tych ludzi.”53 W kwestiach przyszłości, jak stwierdza Hanna Palska, „marazm, dezap

robata i lęk przed przyszłością” oraz „brak wyobrażenia przyszłości” przy pełnej koncentracji na sprawach związanych z pracą, dochodami, rodziną i mieszkaniem. „Brak możliwości realnego, indywidualnego planowania swego życia (często także w poprzednich dziesięcioleciach), niepewność oraz poczucie bezradności, a także bierne oczekiwanie i adaptacja - wytworzyły wśród tych ludzi, jak się zdaje, dość trwałą „orientację” na przetrwanie. Przy dominacji tej strategii, zarówno przeszłość, jak i przyszłość ulegają swoistemu zawężeniu.

Wielu biednych ludzi określa swoją sytuację jako beznadziejną, ale jednocześ

nie niewielu chce się definiować jako ludzie bez szans, skrajnie ubodzy, jako ci

„ostatni” , którym wiedzie się najgorzej.”54

50 H. Palska, Bieda i niedostatek, dz. cyt., s. 205.

51 Kobiety i ich rodziny..., dz. cyt., s. 46-52.

52 H. Palska, Bieda i niedostatek, dz. cyt. s. 214.

53 Tamże, s. 226.

54 Tam że, s. 242-243.

(25)

Ukazany obraz ludzi zorientowanych na przetrwanie nie w pełni korespon

duje z wynikami badań aspiracji życiowych młodego pokolenia wsi III Rzeczy

pospolitej. Biorąc pod uwagę fakt, że na polskiej wsi żyje więcej bezrobotnych i więcej ubogich niż w miastach (na obszarach wiejskich mieszka 38% Polaków ale 45% ogółu bezrobotnych55, według wcześniejszych szacunków 60% wszyst

kich ubogich mieszka na wsi56, według kolejnych - 62,5% mieszkańców wsi żyje poniżej minimum socjalnego, a 8,7% poniżej minimum egzystencji57, można przyjąć, że badana młodzież w dużym stopniu wywodzi się z rodzin żyjących w ubóstwie. Ale w przeciwieństwie do ustaleń Hanny Palskiej młodzież ta nie prezentuje postaw nihilistycznych, bezradności i bierności - wyznacza kolejne etapy swojego życia określone zdobywaniem wykształcenia, założeniem rodzi

ny i wierzy w możliwość realizacji swoich planów.58 Do podobnych pozytyw

nych wniosków prowadzi analiza czynników awansu studentów pochodzących ze wsi. Autor badań, Michał Łuczewski, podkreśla, że bariery, ograniczające wiarę we własne siły i możliwości ludzi ze wsi, mogą mieć charakter barier mentalnych i należy je przezwyciężyć.59 Również w badaniach Marii Jenzach prowadzonych wśród młodych ludzi wywodzących się z popegeerowskich ro

dzin województwa lubuskiego stwierdzono, że w większości badani młodzi ludzie nie byli bierni, lecz wykazali się aktywnością ukierunkowaną na po

szukiwanie pracy (56% dużą, a 36% średnią) i gotowością na zmianę swojej sytuacji.60

Jednocześnie z punktu widzenia poznawczego stawiany jest w badaniach problem: jakie są mechanizmy pozytywnego kształtowania swojej przyszłości.

Na czoło wysuwa się edukacja. Jest ona traktowana jako podstawowy czynnik decydujący o pracy: dla tych, którzy już wcześniej uzyskali pracę, stanowi często warunek utrzymania się na rynku, awansu zawodowego i płaco

wego, dla tych, którzy jeszcze nie pracują, możliwość uzyskania pracy, a dla tych, którzy ją stracili, możliwość powrotu na rynek pracy. Badania Ewy Rokickiej i Pawła Starosty w makroregionie łódzkim na temat mobilności edukacyjnej osób dorosłych pracujących, bezrobotnych i niepracujących wyka

55 Polska wieś 2000, red. J. Wilkin, Warszawa 2001, s. 90.

5B I. Topińska, Ubóstwo w Polsce na podstawie badań Banku Światowego, w: Polska bieda.

Kryteria. Ocena. Przeciwdziałanie, red. S. Golinowska, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1996, s. 85.

B. Fedyszak-Radziejowska, Bieda wiejska, bieda polska - wieś w polityce i debacie publicznej, w: Bieda na wsi na tle globalnych przem ian społeczno-gospodarczych w Polsce. Socjologiczne, ekonom iczne i polityczne aspekty problemu, red. W. Warzywoda-Kruszyńska, E. Kośmicki, H. Janu

szek, Poznań 2001, s. 20.

58 K. Gorlach, Z. Drąg, Z. Seręga, M łode pokolenie wsi III Rzeczypospolitej, dz. cyt.

09 M. Łuczewski, Czynniki awansu społecznego w świadomości studentów pochodzących ze wsi, w: Bieda na wsi na tle globalnych przemian społeczno-gospodarczych w Polsce, dz. cyt., s.125, s. 113-126.

60 M. Jenzach, Aktywizacja zawodowa ludzi młodych w środowisku rodzin byłych pracowników PGR ja k o form a walki z marginalizacją ludności wiejskiej, w: Bieda na wsi na tle globalnych

p r z e m i a n S D o Ł e c z n o - P n R r ) n r l . n r c 7" v r h 1 / 1 T > r\lc n o A n o

(26)

Analiza wybranych aspektów położenia młodzieży w świetle ... 25

zały między innymi, że barierą mobilności edukacyjnej jest zamieszkanie na wsi lub w małym mieście, niski standard materialny rodziny i niska samoocena stanu zdrowia.61

Wątek edukacyjny jest podejmowany przez wielu autorów i często skupiony na młodzieży. Badania Teresy Wilk prowadzone w województwie kieleckim i w Katowicach wśród młodzieży klas maturalnych zamieszkałej w różnych typach miejscowości (wieś, małe miasta, duże miasta) sygnalizują, że miejsce zamieszkania ani nie różnicuje motywacji do osiągania wyższego wykształ

cenia62, ani preferowanego typu kariery zawodowej. Wśród najczęściej deklaro

wanych motywacji zdobywania wyższego wykształcenia młodzież badana przez Teresę Wilk wymienia wysokie zarobki, interesującą pracę i zdobycie uznania i szacunku63, zaś wśród preferowanych typów kariery zawodowej dominującą pozycję zajęły dwie wersje: pierwsza, to plany związane z uzyskaniem wykształ

cenia wyższego, a następnie uzyskaniem pracy i zdobywaniem dalszych stopni specjalizacji oraz druga - wykształcenie wyższe i praca.64 Należy również podkreślić, że badania tej autorki poświęcone wartościom preferowanym przez młodzież klas maturalnych pozwoliły też ustalić, że młodzież ta najbardziej ceni mądrość, wykształcenie i rodzinę, oraz że „układ rangowy wartości na pierw

szych miejscach jest niemal identyczny” i na wybory dokonywane przez mło

dzież nie mają wpływu „geograficzne, a także społeczne i ekonomiczne realia” .65 Należy też odnotować wyniki badań młodzieży wiejskiej (w wieku 16-30 lat) prowadzonych na próbie ogólnopolskiej. Wskazały one, że najważniejszym celem życiowym wyrażanym przez tę młodzież jest „udane życie rodzinne i posiadanie dzieci” lecz młodsi wśród nich (16-20 lat, uczniowie i studenci) bardziej niż pozostali zorientowani byli na cele związane z pracą, z jedno

stkowym awansem i profesjonalizmem.66

3.2. Ruchliwość przestrzenna w strategiach i planach życiowych młodzieży

Jak podkreślono, niezbędne jest przywołanie wyników wcześniejszych ba

dań innych autorów ukazujących niektóre zmiany postaw młodzieży, w tym między innymi postawy dotyczące ruchliwości przestrzennej młodych ludzi

61 E. Rokicka, P. Starosta, M obilność edukacyjna pracujących i bezrobotnych w makroregionie łódzkim, w: Lokalne strategie przeciwdziałania bezrobociu i biedzie?, red. W. Warzywoda-Kruszyńska, Instytut Socjologii UŁ, Łódź 2001, s. 57, s. 39-58.

62 T. Wilk, Edukacja, wartości i style życia reprezentowane przez współczesną młodzież w Polsce w odmiennych regionach gospodarczych, Oficyna W ydawnicza Impuls, Kraków 2003, s. 116.

63 Tam że, s. 116.

64 Tam że, s. 127.

65 Tam że, s. 144-145.

66 ir 7. Draer. Z. Serega, M łode pokolenie wsi III Rzeczypospolitej, dz. cyt., s. 164-165.

(27)

szczególnie z terenów wiejskich. Wcześniejsze badania podkreślały swoistą izolację przestrzenną młodych ludzi. Wprawdzie część z nich uczyła się lub pracowała w pobliskim mieście, to swoją przyszłość wiązała z dotychczasowym miejscem zamieszkania lub bliskim terenem. Podkreślano lęk przed opusz

czeniem swojego świata i „mechanizmy wrastania jednostki w lokalne środowi

sko” oparte na znajomości ludzi, wzorów zachowań oraz wynikającego z nich poczucia bezpieczeństwa i bycia u siebie. Ponad połowa młodzieży w wieku 15-19 lat (55,6%) badanych w roku 1977 łączyła swoją przyszłość z pozo

staniem na wsi, a deklarowane ewentualne aspiracje dotyczące zmiany miejsca zamieszkania łączyły się z zamieszkaniem w małym mieście, najchętniej pobliskim (26,4%). Ci sami respondenci badani po 10 latach, a więc w roku 1987, w większości nadal mieszkali na wsi (70%). I choć wcześniej 9,4%

aspirowało do zamieszkania w dużym mieście, to po dziesięciu latach znalazło się tam tylko 5,4% badanych. Ale w przypadku zmiany okazało się, że „nowe miejsce zamieszkania zazwyczaj znajdowało się bardzo blisko ojcowizny” - po

nad 60% tych, którzy opuścili rodzinne wsie, oddaliło się od nich zaledwie 0 około 20 do 100 km. Najczęściej zamieszkali w jednym z pobliskich mias

teczek lub w innej wsi, często położonej w obrębie tej samej gminy.67 Uzyskane wyniki pozwoliły autorce cytowanych badań wykazać związek z dostrzeganymi w tym okresie tendencjami ogólnopolskimi charakteryzowanymi jako zmniej

szenie się skali migracji z rejonów wiejskich sygnalizujące „zamykanie się lokalnych społeczności i usztywnianie podstawowych struktur społecznych” .68 Badania innych autorów prowadzone następne dziesięć lat później na ogólno

polskiej próbie młodzieży wykazały, że młodzież wiejska nie łączy faktu zamieszkania na wsi z ograniczeniem aspiracji, planów życiowych czy szans ich realizacji69, choć sygnalizuje potrzebę tworzenia warunków finansowania 1 wspierania edukacji oraz „przedsiębiorczości poza rolnictwem” .70 Można więc pośrednio wnioskować, że młodzi ludzie tylko w części widzą potrzebę prze

strzennego przemieszczania się w celu realizacji własnych planów zawodowych i edukacyjnych, ale nie postrzegają tej zmiany jako koniecznej i przedkładają nad nią kwestie wsparcia finansowego w celu realizacji własnych planów życiowych, także w miejscu dotychczasowego zamieszkania.

Jak się wydaje w ostatnich latach pod tym względem sytuacja nie uległa radykalnej zmianie. Potwierdzają to cytowane już badania młodzieży wiejskiej z 2002 r., z których wynikało, że znaczna część tej młodzieży jest wprawdzie zorientowana na inny niż praca w rolnictwie typ aktywności zawodowej, to

67 K. W olff, Losy wiejskich czytelników książek. Studium porównawcze, Instytut Książki i Czytel- nictwa, Warszawa 1993, s. 11.

68 Tamże, s. 10 11.

69 K. Gorlach, Z. Drąg, Z. Seręga, M łode pokolenie wsi II Rzeczypospolitej, dz. cyt., s. 174.

/0 Tamże, s. 175.

(28)

Analiza wybranych aspektów położenia młodzieży w świetle 27

jed n ocześn ie młodzi ludzie z rolniczych rodzin wyrażają brak zainteresowania likw idacją czy sprzedażą posiadanych gospodarstw, a w konsekwencji też brak zainteresowania emigracją ze wsi na skalę masową.71 Być może wynika to z utrzymującego się „przeświadczenia o posiadaniu gospodarstwa jako swoistej deski ratunku lub też po prostu pewnych zasobów, które mogą zostać jakoś wykorzystane w przyszłości np. po przystąpieniu Polski do Unii Europejs

k iej” .72

Takich odniesień i takich kalkulacji nie można oczekiwać w stosunku do młodzieży z rodzin nierolniczych ze wsi i małych miast. Dlatego też sądzimy, że wśród badanych przez nas młodych ludzi wystąpi wyższy poziom aspiracji związanych ze zmianą miejsca zamieszkania niż wskazywały na to badania młodego pokolenia wsi.

Chcemy dowiedzieć się, jakie są obecnie decyzje dotyczące zmiany miejsca zamieszkania, jaką faktycznie rolę w strategiach radzenia sobie z aktualnymi problemami i planach życiowych pełni ewentualna decyzja takiej zmiany.

Podejmując badania, stawiamy hipotezę, że brak pracy i uświadomiona konieczność zdobywania wiedzy, jak też brak konkretnych zasobów material

nych, które tworzyłyby w miejscu zamieszkania, w rodzinie jakiś wentyl bezpieczeństwa, zmusza współczesną młodzież do podejmowania zdecydowa

nych zmian przestrzeni swego życia: wyjazdów do dużych miast i za granicę.

A zmiany te mają na celu szukanie szans życiowych na wyrwanie się z kręgu ubóstwa, ograniczenie ryzyka bezrobocia, a jednocześnie zmianę usytuowania społecznego w stosunku do społecznego położenia pokolenia rodziców.

Kwestie te analizowaliśmy w badaniach ilościowych (rozdział 12) i w wy

wiadach fokusowych (rozdział 14). Dotyczyły one planów związanych z ewen

tualną zmianą miejsca zamieszkania i funkcją, jaką ma pełnić zmiana lub pozostanie w tej samej miejscowości w zdobyciu wykształcenia i pracy. Analizo

wano przy okazji poglądy młodzieży na temat planów stałej lub okresowej zmiany miejsca zamieszkania oraz uwzględniono opinie na temat pozostania w kraju i wyjazdu za granicę.

3.3. Życie rodzinne - deklaracje i rzeczywistość

Na kwestie dotyczące rodziny można patrzeć w perspektywie wzajemnych relacji i procesów wewnątrzrodzinnych warunkowanych cechami członków rodziny, cyklami życia rodzinnego, więziami, wartością życia rodzinnego w koncepcjach życia i wartościach życiowych jej członków. Można też rozważać

71 Tamże, s. 162-165.

72 Tamże, s. 163.