W prow adzenie

Młodzież z województwa warmińsko-mazurskiego ma podobne cele życiowe jak większość młodych ludzi. Uczestnicy wywiadu w B zapytani o swoje marzenia, odpowiadali: „skończyć studia, mieć wykształcenie, pracować, mieć dobrze płatną pracę, mieszkać w jakim ś większym mieście, mieć szczęśtiwą rodzinę, dzieci, męża, no i to wszystko co potrzebne, żeby przeżyć”, „na pewno skończyćjakąś dobrą szkołę i na pewno mieć jakąś rodzinę, żeby jakoś... no i tak, ale najważniejsza jest praca, żeby mieć z czego się utrzymać, no i wtedy ju ż jakoś sobie poradzę”.

Sytuacja, w jakiej żyją mieszkańcy województwa warmińsko-mazurskiego, jest jednak pod pewnymi względami wyjątkowa. Województwo to charak­

teryzowało się w 2004 r. najwyższym wskaźnikiem stopy bezrobocia w Polsce (Polska - 19,6%, woj. warmińsko-mazurskie - 29,6%).227 Według badań CBOS z 2004 r. aż 50% respondentów z województwa warmińsko-mazurskiego twier­

dziło, że nie można w tej części kraju znaleźć żadnej pracy a 42% uznało, że trudno znaleźć jakąkolwiek pracę. Co ważne, częściej opinię taką wyrażały osoby mieszkające na wsi i w małych miasteczkach niż mieszkańcy średnich i dużych miast.228 Jest to zrozumiałe, gdy uwzględnimy, że aż 1/3 gruntów rolnych w województwie to ziemie wchodzące w przeszłości w skład państwo­

wych gospodarstw rolnych. Tereny te są w szczególnym stopniu zagrożone bezrobociem, a w konsekwencji ubóstwem. Dodatkowo działają jeszcze inne mechanizmy utrudniające znalezienie pracy. W wywiadzie fokusowym prze­

prowadzonym w K jedna z uczestniczek na pytanie o problemy ze znalezieniem pracy odpowiedziała: „No... żeby gdziekolwiek, do pracy potrzebują przynaj­

mniej dwa lata stażu. Skąd w ogółe wziąć ten staż...No ale jak ju ż się dostanie tak jak ja byłam na 10 miesięcy w szkole w sekretariacie miałam staż, ....

Potrzebowali do pracy, no ale mnie nie wzięli, bo miałam za słabe znajomości.

Wzięli panią, która potrafiła tylko sprzątać, nie. Znajomości, przede wszystkim znajomości tu u nas.”

22< Według danych W ojewódzkiego Urzędu Pracy w Olsztynie (V. 2004).

228 Polacy wobec bezrobocia w swoim miejscu zamieszkania, CBOS, Warszawa, I. 2005.

72 Elżbieta Czapka

Bieda i brak pracy mogą przyczyniać się do powstania chaosu norm i wartości. W sytuacji anomii, gdy występuje rozdźwięk pomiędzy preferowany­

mi w społeczeństwie celami a akceptowanymi sposobami osiągania tych celów, mogą zmieniać się postawy jednostek wobec różnego rodzaju norm społecz­

nych, w tym wobec norm prawnych.

Według teorii zróżnicowanych możliwości, jeżeli w pewnych sytuacjach postępowanie zgodnie z normami nie pozwala na osiągnięcie celu lub za­

spokojenie określonej potrzeby, niektórzy ludzie, zwłaszcza zajmujący niższe pozycje społeczne, pozbawiają owe normy prawomocności, jednocześnie nie negując ich znaczenia moralnego.229 Najczęściej za osobiste niepowodzenia obwinia się nieprawidłowo funkcjonujące prawo, źle działający rząd i nie­

sprawiedliwy porządek społeczny. W takiej sytuacji jednostka przestaje od­

czuwać winę za złamanie normy, zwłaszcza jeżeli niezgodne z normą za­

chowanie nie jest uznane za dewiację lub spotyka się wręcz z aprobatą szerszej społeczności. Jak twierdzą przedstawiciele teorii reakcji społecznej, normy społeczne mają charakter relatywny i kontekstowy230, a więc siła i zakres ich obowiązywania zależy od sytuacji. Ludzie szukają zazwyczaj usprawiedliwienia dla własnego postępowania sprzecznego z obowiązującą normą, gdyż świadome łamanie obowiązujących norm społecznych często powoduje doświadczanie silnych sankcji zarówno wewnętrznych (poczucie winy, wstydu), jak i zewnęt­

rznych (potępienie, ośmieszenie).

Tarkowska twierdzi, iż „obszarem, w którym najwyraźniej ujawniają się poglądy i postawy etyczne ludzi żyjących w ubóstwie, są sposoby zdobywania środków do życia” 231. Ze względu na wysoki wskaźnik bezrobocia i bezpośred­

nio z nim związane ubożenie ludności w województwie warmińsko-mazurs- kim, uzasadnione wydaje się zbadanie postaw młodych ludzi wobec norm regulujących sposób zdobywania środków do życia. W literaturze z zakresu socjologii prawa wymienia się głównie dwa typy postaw wobec prawa: po­

stawę zasadniczą i celowościową232. Obie postawy można także wyznaczyć charakteryzując stosunek ludzi wobec innych norm społecznych (obyczajo­

wych, religijnych, moralnych)233. Postawa zasadnicza charakteryzuje się tym, iż jednostka uznaje prawo nie ze względu na to, iż pozytywnie ocenia jego treść, ale z powodu poszanowania prawa jako narzędzia służącego utrzyma­

229 A. Kojder, Godność i siła prawa. Szkice socjologicznoprawne, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s. 241.

230 A. Siemaszko, Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, PWN, Warszawa 1993, s. 261.

231 E. Tarkowska, O ubóstwie i moralności. Czego można dowiedzieć się o moralnej kondycji społeczeństwa, badając biede i biednych, w: Kondycja moralna społeczeństwa polskiego, (red.) J. Mariański, WAM, PAN, Kraków 2002, s. 309-310.

232 A. Pieniążek, M. Stefaniuk, Socjologia prawa. Zarys wykładu, Kantor W ydawniczy Zakamycze 2002, s. 202.

233 Tamże, s. 204.

Podstawy wobec norm regulujących 73

niu porządku społecznego. Inną motywacją do przestrzegania norm pra­

w n ych w postawie zasadniczej może być szacunek dla organów stanowiących praw o i stojących na jego straży. W przypadku postawy celowościowej jedno­

stka bądź to przestrzega normy prawne, bądź też je łamie w zależności od tego, co będzie sprzyjało osiągnięciu założonego celu. Przyjmuje się, iż postaw a zasadnicza świadczy zazwyczaj o lepszym przystosowaniu społecz­

nym jednostki niż postawa celowościowa. Nie jest to jednak regułą, gdyż w pewnych sytuacjach naruszenie normy może okazać się jedyną skuteczną strategią adaptacyjną jednostki.

Nowak wyróżnia 4 sensy norm społecznych. Terminem norma zazwyczaj posługujemy się „kiedy pewien określony sposób zachowania się czy myślenia, określony stan rzeczy czy układ stosunków między ludźmi jest w danym społeczeństwie: bądź zalecany czy też nakazywany jego członkom, przez czynniki wobec nich zewnętrzne, bądź też uznawany przez nich za właściwy, godny realizacji czy ochrony, przez nich samych, lub jako pożądany sposób zachowania się ich samych, bądź przez nich na skutek tych nakazów czy przekonań powinności realizowany, bądź też kiedy występują łącznie więcej niż jedno z wymienionych wyżej zjawisk w odniesieniu do określonego sposobu zachowania się czy myślenia, lub określonego stanu rzeczy czy stosunków między ludźmi” .234 Normę zdefiniowaną jako oczekiwanie albo nakaz skiero­

wany do wszystkich członków społeczeństwa Nowak określa jako przymus zewnętrzny. Normy prawne mają charakter przymusu zewnętrznego. Jeżeli mamy na myśli przekonanie ludzi o słuszności jakiegoś postępowania, normę określamy w tym przypadku jako przymus wewnętrzny. Wreszcie, norma społeczna może oznaczać określony sposób zachowania się ludzi w danej zbiorowości.235 Niekiedy zdarza się, iż określone sposoby zachowania mają charakter przymusu zewnętrznego, natomiast ludzie nie są przekonani o ich słuszności, czyli ich nie uznają i/lub nie postępują zgodnie z nimi. Uwzględ­

niając wielość znaczeń pojęcia normy społecznej sformułowano następujące problemy badawcze:

1. Czy młodzi ludzie w województwie warmińsko-mazurskim dopu­

szczają możliwość złamania obowiązujących norm prawnych w celu zdobycia środków do życia?

2. Czy sami, będąc w trudnej sytuacji finansowej, naruszają owe normy?

3. Z jakimi sankcjami ich zdaniem spotkaliby się w sytuacji złama­

nia norm społecznych w celu zdobycia środków do życia?

234 S. Nowak, O pojęciu normy społecznej, w: M oralność i społeczeństwo, (red.) M. Ofierska i M. Dietl, PWN, Warszawa 1969, s. 140-141.

235 Tamże, s. 141.

74 Elżbieta Czapka

4. Jakie postawy wobec norm prawnych dominują wśród młodzie­

ży: zasadnicze czy też celowościowe?

Dobrym wskaźnikiem postaw wobec norm regulujących sposób zdobywania środków do życia może być stosunek młodych ludzi do przemytu i kradzieży.

Przemyt jest dość powszechnym zjawiskiem na terenach przygranicznych, które niewątpliwie zdobyło pewną „akceptację” mieszkającej tam ludności.

Powody trudnienia się przemytem są bardzo różne, ale jak wynika z badań przeprowadzonych wśród przemytników działających na jednym z przejść granicznych, najczęściej proceder ten staje się źródłem utrzymania rodziny i finansowania własnej edukacji.236 Ogólną liczbę osób zajmujących się przemy­

tem szacuje się na około 15 tys.237 Statystyki wskazują, iż zaledwie 9% (99 tys.) osób, które przekraczają granicę polsko-rosyjską spędza w Rosji więcej niż jeden dzień. Uczestnik wywiadu w K. przyznaje: „można powiedzieć, ze gdzieś tam ktoś jeździ do ruskich, zawsze coś tam sprzeda, papierosy czy alkohol, czy paliwo... okolica, z całej wioski w sumie jeżd żą” . Po chwili namysłu, jakby szukając wyjaśnienia wyjazdów związanych z przemytem, dodaje: „no ale to się zarabia czasami więcej niż w jakiejś normalnej pracy...no są dwa przejścia:

Bezledy i Mamonowo i są takie w sumie można powiedzieć dwa szlaki. Kursują autobusy zawsze ...i formalnie powiat bartoszycki i braniewski to są dwa statystycznie biorąc najbardziej bezrobotne powiaty w Polsce, u nas jest 44%, a w Braniewie 42% bezrobocia...” Należy zauważyć, iż przemycając towary nie wyrządza się bezpośrednio nikomu krzywdy. Nieco inaczej jest w przypadku kradzieży, gdzie zazwyczaj można wskazać poszkodowanego (właściciela skle­

pu, sąsiada). Ten „poszkodowany” może wydawać się bliższy ewentualnemu sprawcy niż abstrakcyjny „budżet państwa” . Pojawia się w związku z tym kolejne pytanie badawcze: czy przemyt i kradzież postrzegane są w taki sam sposób przez młodzież czy też różnią się postawy wobec tych sposobów zdobywania środków do życia?

Ostatni już wątek badawczy związany ze sferą normatywną dotyczy cenio­

nych przez młodzież wartości i ich związku z postawami wobec prawa. Kojder, analizując przyczyny destrukcji normatywności w Polsce, zauważa, iż Polacy nie szanują tych odgórnych regulacji i narzuconych przepisów, które w jakiś sposób ograniczają ich osobiste i rodzinne interesy oraz potrzeby.238 Twierdzi, iż „Polacy żyli... przez wiele pokoleń w świecie rozdwojonym, w sytuacji

236 Pow ody zajmowania się przemytem : źródło utrzymania rodziny - 69,6%; źródło finansowania nauki - 30,3%; nadmiar wolnego czasu - 3,05; inne pow ody - 6,0%. A. Stec, Charakterystyka działalności przem ytniczej na przejściu granicznym w Bezledach, niepublikowana praca dyplom owa UWM, Olsztyn 2005, s. 30.

237 Polsko-rosyjska współpraca transgraniczna. Raport, W spólnota Kulturowa „Borussia” , Olsz­

tyn 2004, s. 49-50.

238 A. Kojder, G odność i siła prawa. Szkice socjologicznoprawne, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s. 301.

Podstawy wobec norm regulujących 75 swoistego dysonansu aksjologicznego. Sfera wartości prywatnych nie po­

krywała się ze sferą wartości świata instytucji, bo te należały do obcego, narzuconego porządku.”239 Jak wynika z przeprowadzonych badań, młodzież w województwie warmińsko-mazurskim przedkłada wartości związane z ży­

ciem rodzinnym i osobistym nad wartości społeczne. Niewątpliwie wartości uznane przez jednostkę za ważne wyznaczają w mniejszym lub większym stopniu sposób jej postępowania. Pojawia się więc kolejne pytanie badawcze:

czy istnieją zależności pomiędzy najbardziej cenionymi wartościami a okreś­

lonymi postawami wobec norm regulujących sposób zdobywania środków do życia?

W opracowaniu wykorzystano wyniki uzyskane przy zastosowaniu metody ilościowej (ankiety audytoryjnej) i jakościowej (wywiadu zogniskowanego).

W kwestionariuszu ankiety znajdował się blok pytań dotyczących norm pra­

wnych związanych z określonymi sposobami zdobywania środków do życia.

Pytania umieszczone zostały w kwestionariuszu w określonej kolejności.

W pierwszym pytaniu niezgodne z prawem sposoby zdobywania środków do życia potraktowane zostały łącznie. Respondenci mieli za zadanie ustosun­

kować się do czterech twierdzeń dotyczących zdobywania środków do życia w sposób sprzeczny z obowiązującym prawem. Kolejne pytanie miało na celu zbadanie, czy młodzież doświadcza występowania sankcji społecznych zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych, w przypadku potencjalnego naruszenia prawa w celu zdobycia środków do życia.

Następne dwa pytania sformułowano, biorąc pod uwagę dwa sensy normy społecznej jako uznawanego i realizowanego sposobu zachowania. Wyodręb­

niono przy tym poszczególne niezgodne z istniejącymi normami sposoby zdobywania środków do życia (przemyt, kupowanie towarów z przemytu, kradzież w sklepach za granicą, kradzież mienia sąsiada). Pierwsze z pytań dotyczyło uznawania przez respondentów określonych norm społecznych doty­

czących zdobywania środków do życia. Drugie pytanie zostało celowo umiesz­

czone w dalszej części kwestionariusza, aby respondenci nie sugerowali się swoimi odpowiedziami na poprzednie pytania. Mogło być ono dość drażliwe, gdyż dotyczyło konkretnych niezgodnych z prawem zachowań młodzieży wy­

stępujących w przeszłości bądź obecnie. Respondenci zostali więc zapytani wprost, czy zdarzyło im się przemycać towary, kupować towary z przemytu, kraść w sklepach za granicą lub od sąsiada. Taki układ pytań - od najbardziej ogólnego dotyczącego przekonań młodzieży do pytania o konkretne zachowa­

nia respondentów - miał na celu uzyskanie jak najbardziej wiarygodnych odpowiedzi. Pytania nie były umieszczone bezpośrednio obok siebie, lecz w różnych miejscach kwestionariusza ankiety.

239 Tamże, s. 302.

76 Elżbieta Czapka

Problematyka zawarta w kwestionariuszu ankiety była także poruszana w czasie przeprowadzanych wywiadów fokusowych, co umożliwiło bardziej dogłębne zbadanie niektórych kwestii, a także uzupełniło wyniki uzyskane w badaniach ilościowych.