Sposób spędzania czasu wolnego jest traktowany w literaturze jako jeden z elementów stylu życia287 powiązanego z miejscem w strukturze społecznej, a więc z wykształceniem, dochodami, charakterem pracy, zawodem, miejscem zamieszkania (wieś-miasto), a przez wielu autorów jest ponadto rozpatrywany w powiązaniu ze zdrowiem.288 Styl życia bywa też rozumiany Jako wzory wyboru zachowań spośród alternatywnych możliwości, dostępnych ludziom w zależności do ich sytuacji społeczno-ekonomicznej i łatwości z jaką są w stanie przedłożyć określone zachowania nad inne.289 Nie można też pominąć koncepcji pedagogów, którzy podkreślają zmienność, dynamikę i możliwość kształtowania stylu życia, definiując go jako „właściwą dla jednostki drogę życiową” . Wskazuje się związki między tak rozumianym stylem życia a „szero
ko pojętą edukacją”290
W naszych badaniach, których celem jest wskazanie między innymi za
grożeń zdrowia młodzieży, uwzględniliśmy w analizie te aspekty stylu życia, które mogą bezpośrednio oddziaływać na zdrowie młodych ludzi.
Jak wykazały badania z początku lat 90., w opinii społecznej Polaków291 istniało przekonanie, że zdrowy styl życia nie jest w Polsce popularny. Przy
czyną braku zainteresowań zdrowym stylem życia jest w dużej mierze brak tradycji, niska ranga problemów ochrony zdrowia i ubóstwo.
Ta ostatnia kwestia wydaje się szczególnie interesująca w analizie stylu życia ubogiej młodzieży. Badania E. Tarkowskiej prowadzone w popegeerows- kich wsiach przyniosły ważną dla nas konstatację. „O nadużywaniu alkoholu przez młodych ludzi, o próżniaczym wysiadywaniu przed sklepem, o destruk- cyjnym psychicznie siedzeniu i czekaniu nie wiadomo na co (...) zagrożeniu
281 M. Czerwiński, Elementy stylów życia ludności miejskiej. Aspekty ogólne i znamienne zróż
nicowania, w: Styl życia. Przem iany we współczesnej Polsce, red. A. Siciński, Warszawa 1978.
A. Ostrowska, Styl życia a zdrowie. Z zagadnień prom ocji zdrowia, W ydawnictwo IFiS PAN, arszawa 1999; A. Pawełczyńska, Styl życia w epoce przem ian - determinanty i układy odniesienia, w - Styl życia. Koncepcje i propozycje, red. A. Siciński, Warszawa 1976.
T . Wilk, Edukacja, wartości i style życia reprezentowane przez współczesną m łodzież w Polsce w i m ie n n y c h regionach gospodarczych, Oficyna W ydawnicza Impuls, Kraków 2003, s. 52.
E. Syrek, Zdrowie w aspekcie pedagogiki społecznej, W ydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000; T. Wilk, Edukacja ..., Az. cyt., s. 145.
291 CBOS. Nasze zdrowie i zdrow y styl życia, Warszawa, czerwiec 1993.
136 Marek Butrym
narkotykami” , a więc o typowej drodze życia wybieranej „przez młodzież żyjąCą w ubóstwie, bez pracy i w braku perspektyw.”292 Również Ewa Michota na podstawie badań prowadzonych w roku 1997 w woj. stołecznym i ostrołęckim w 307 gospodarstwach domowych żyjących w ubóstwie zwraca uwagę, że do stylu ich życia należało „zabijanie czasu”, które polega na paleniu papierosów i oglądaniu telewizji.293
Wymienione przez obie autorki zakresy analizy obejmują czas wolny i sposoby jego wykorzystania. W literaturze przedmiotu w analizie czasu wolnego zwraca się uwagę na takie obszary aktywności, jak aktywność fizyczna i społeczna, uczestnictwo w kulturze, a także takie rodzaje zachowań, realizo
wanych głównie w czasie wolnym, które stanowią zagrożenie zdrowia: palenie papierosów, picie alkoholu, zażywanie narkotyków, ryzykowne zachowania seksualne. W rozdziale tym uwzględnione będą pierwsze z wymienionych - aktywność fizyczna, społeczna i uczestnictwo w kulturze. W kolejnym rozdziale „Ryzyko nie zawsze z własnego wyboru” znajdzie się analiza innych zachowań, wiążących się bezpośrednio z ryzykiem zdrowotnym młodzieży.
Aktywność fizyczna jest jednym z ważniejszych obszarów badań młodzieży.
Są one podejmowane przede wszystkim przez akademie wychowania fizycz
nego oraz inne ośrodki akademickie, dla których kwestia aktywności ruchowej, a szczególnie sprawności fizycznej studentów i czasu wolnego, nie są sprawą obojętną. Na ogół problematyka ta lokowana jest w przedmiocie profilaktyki zdrowotnej, która obejmuje takie zakresy, jak „właściwe odżywianie, aktyw
ność ruchowa, higiena osobista, odporność na stres oraz konsumpcja uży
wek”294. Tak też właśnie zamieściliśmy prezentowane przez nas badania.
Badania tego rodzaju prowadzone są w poszczególnych uczelniach wśród studentów przy wykorzystaniu wysoce specjalistycznych testów. Tymczasem nasze badania są zawężone jedynie do autodeklaracji aktywności, jej form i częstotliwości oraz do samooceny, przy wykorzystaniu kwestionariusza an
kiety. Część badanej młodzieży uczy się jeszcze w szkole, większość studiuje w trybie zaocznym, część pracuje, a część nie pracuje, i nie studiuje. Wiemy już z poprzednich analiz, że w dużej mierze jest to młodzież z ubogich środowisk, borykających się z różnymi problemami codziennego życia. Powołując się na literaturę, założyliśmy, że aktywność fizyczna w sytuacji ubóstwa jest dość ograniczona co do form i wyklucza wykorzystanie sprzętu, z którym wiązałyby się wydatki. Stąd uznaliśmy, że badanie aktywności fizycznej, choć jest
obar-292 M łodzież z byłych PGR-ów. Raport z badań, red. E. Tarkowska, K. Korzeniowska, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002, s. 101.
293 E. Michota, Zachowania żywieniowe członków gospodarstw domowych znajdujących się w sfe
rze ubóstwa w warunkach zmian systemowych, „R oczniki Socjologii Rodziny” , t. XI, 1999, s. 218 294 R. Podstawski, Spraw ność fizyczna i opinie na temat profilaktyki zdrowotnej studentów I roku studiów Uniwersytetu Warmińsko-M azurskiego w roku akadem ickim 1999/2000, rozprawa doktorska, AWF, Warszawa 2003.
Czas wolny jako element stylu życia 137 dużym subiektywnym błędem samooceny, poznawczo może okazać się czone u j
i n t e r e s u ją c e .
Na zw iązek braku aktywności fizycznej ze statusem materialnym zwraca uwag? m iędzy innymi Robert Kostka, który stwierdza, że osoby gorzej sytuo- ane oraz mieszkańcy wsi częściej niż inne w ogóle nie uprawiają sportu
■ rzadziej podejmują inne rodzaje aktywności rekreacyjnej.295 Autor ten dodat
kowo podkreśla, że „przy dość dużym biernym zainteresowaniu sportem, a szczególnie piłką nożną - o czym mogą świadczyć wyludnione ulice podczas telewizyjnych transmisji meczów piłkarskich - tylko niewielka część polskiego społeczeństwa aktywnie uprawia sport.” Wśród częściej uprawiających sport są osoby poniżej 24. roku życia oraz mężczyźni niż kobiety.296 Generalnie jednak jego zdaniem „trzy elementy: dochody, wykształcenie i pozycja społeczna w spółtw orzą syndrom cech” mających wpływ na zdrowy styl życia.297
Większość badanych uznaje własną aktywność fizyczną za bardzo dobrą i dobrą (71,2%), jako średnią - co piąty (26,8%), tylko nieliczni jako złą lub bardzo złą (2,0%). Tylko 6,7% odpowiada, że nie są aktywni fizycznie.
Główną przyczyną aktywności fizycznej badanej młodzieży jest dbałość 0 sylwetkę i urodę. Taką odpowiedź zaznaczyło 67,9% badanych. Dla 36,5%
aktywność fizyczna stanowi możliwość rozładowania napięcia emocjonalnego, a dla 27,2% argumentem za tym, by być aktywnym, jest chęć zapobiegania chorobom. Respondenci wskazali też inne odpowiedzi, które zostały zaliczone do trzech kategorii. Pierwszą stanowią odpowiedzi związane z hobby, zaintere
sowaniami i przyjemnością wiążącymi się z aktywnością fizyczną (4,5%). Drugą tworzą wszystkie odpowiedzi dotyczące zdrowia i sprawności fizycznej (3,0%).
Wszystkie pozostałe odpowiedzi stanowią trzecią kategorię „inne” (2,8%), w której znalazły się między innymi względy związane z wykonywanym zawodem, oraz „dla zabicia czasu”, „udowodnienie sobie, że jest się dobrym”, czy „chęć poczucia własnego bezpieczeństwa” .
Biorąc pod uwagę płeć respondentów, okazało się, że kobiety częściej wskazują jako powód swojej aktywności fizycznej dbałość o sylwetkę i urodę (częściej kobiety 73,7% niż mężczyźni 56,6%). Natomiast zdecydowanie więcej mężczyzn podaje pozostałe powody aktywności fizycznej: rozładowanie napię
cia emocjonalnego (45,7% mężczyzn i 31,7% kobiet), chęć zapobiegania choro
bom (37,0% mężczyzn i 22,2% kobiet). Częściej też mężczyźni (14,5%) niż kobiety (7,2%) wymieniali inne przyczyny swojej aktywności (hobby, zaintere
sowania lub czerpanie przyjemności 6,4% mężczyzn i 3,6% kobiet; zdrowie 1 sprawność 3,5% mężczyzn i 2,7% kobiet).
295 R. Kostka, Zdrowy styl życia, w: Wartości, praca, zakupy. O stylach życia Polaków, red.
Falkowska, CBOS, Warszawa 1997, s. 214.
296 Tamże, s. 211-212.
297 Tamże, s. 231.
138 Marek Butrym
Tabela 3o Uzasadnienia własnej aktywności fizycznej
W yszczególnienie Ogółem Pleć ~~-l
K
1 % %
Dbałość o sylwetkę i urodę 344 67,9 73,7 56^6 '
Rozładowanie napięcia em ocjonalnego 185 36,5 31,7 45/7 ~
Zapobieganie chorobom 138 27,2 22,2 37^0
Hobby, zainteresowanie, przyjem ność 23 4,5 3,6 6,4 1
Zdrowie, sprawność 15 3,0 2,7 3,5
Inne 14 2,8 1,8 4,6
Źródło: badania własne.
Badana przez nas młodzież podejmuje różne formy aktywności fizycznej.
Respondenci mieli za zadanie określenie, czy i jak często podejmują określoną formę aktywności. Poszczególne formy analizowano według kryterium de
klarowanej częstotliwości, biorąc pod uwagę określenie „często”. (Nie uwzględ
niono wskazań '„rzadko, czasem”) Najwięcej spośród badanych spaceruje (56,0%), tańczy (30,2%), jeździ na rowerze (29,0%), ćwiczy w siłowni (19,1%), gimnastykuje się w domu (14,0%), gra w piłkę nożną (12,8%), biega (12,2%) oraz pływa (9,5%). Inny rodzaj aktywności wskazały 63 osoby (12,8%).Wymie- niały one: aerobik (3,2%), gry zespołowe (koszykówka, siatkówka i piłka ręczna), (3,0%), pracę fizyczną (1,0%), sporty walki (0,8%), rolki i deskorolka (0,8%) oraz inne formy wskazane przez 3,7% badanych (m.in. jazda konna, kręgle, narty, żeglarstwo, joga).
Tabela 31 Form y aktywności fizycznej
Form a aktywności Często
Pleć Wiek
K M 15-19 20-24 25-30
1 % 1 % 1 % 1 % 1 % 1 %
Spacer 284 56,0 215 64,4 69 39,9 46 65,7 207 56,3 31 44,9
Taniec 153 30,2 97 29,0 50 28,9 36 51,4 93 25,3 18 26,1
Jazda na rowerze 147 29,0 137 41,0 16 9,2 24 34,3 116 31,5 13 18,8
Ćwiczenia w siłowni 97 19,1 27 8,1 35 20,2 13 18,6 40 10,9 9 13,0
Gimnastyka w domu 71 14,0 38 11,4 59 34,1 20 28,6 63 17,1 14 20,3
Gra w piłkę nożną 65 12,8 31 9,3 17 9,8 10 14,3 32 8,7 6 8,7
Bieg 62 12,2 51 15,3 20 11,6 9 12,9 53 14,4 9 13,0
Pływanie 48 9,5 6 1,8 59 34,1 11 15,7 44 12,0 10 14,5
Zródlo: badania własne.
Czas wolny jako element stylu życia 139
, aktyw ności jest związany z płcią. Badane kobiety zdecydowanie częściej Kjjjjężczyzn jeżdżą na rowerze (kobiety - 41,0%, mężczyźni - 9,2%) i spacerują v h'etv - 64,4%, mężczyźni - 39,9%). Natomiast mężczyźni wielokrotnie
°ściej niż kobiety pływają (kobiety - 1,8%, mężczyźni 34,1%), trzykrotnie częściej gimnastykują się w domu (kobiety - 11,4%, mężczyźni - 34,1%) oraz nad dwukrotnie częściej ćwiczą w siłowni (kobiety - 8,1%, mężczyźni _
20,2%)-Wraz z wiekiem respondentów zmienia się odsetek aktywnych fizycznie.
Najbardziej aktywną grupą są badani do 19. roku życia. We wszystkich rodzajach aktywności (poza bieganiem) są oni aktywniejsi od swoich starszych kolegów i koleżanek. Przykładem może być taniec. W tej grupie wieku tańczy dwukrotnie więcej osób niż w starszych grupach wiekowych. Podobna sytuacja wystąpiła w przypadku gry w piłkę nożną, najmłodsi do 19 lat (14,3%) grają 0 połowę częściej niż starsi. Porównując osoby ze średniego przedziału wieku (20-24 lat) z najstarszymi (25-30 lat) różnice między nimi nie są już tak znaczące, jak w przypadku najmłodszych. Młodsi częściej spacerują, jeżdżą na rowerze i biegają. Natomiast najstarsi częściej tańczą, ćwiczą w siłowni, gimnastykują się w domu i pływają, a na takim samym poziomie grają w piłkę nożną.
Wymieniane formy aktywności bazują na ogólnie dostępnym sprzęcie (rower jest w wielu miejscowościach głównym środkiem lokomocji) i wykorzys
tują zasoby środowiska (jeziora, rzeki). Boisko szkolne, po lekcjach i w wakacje stanowi ważne miejsce spotkań i rozgrywek. Wspólne piesze wyprawy nad jezioro są impulsem do spaceru. Jeden z uczestników wywiadu fokusowego w W. tak przedstawia to, czym zapełniają wolny czas. „Latem, to prawie co dzień chodzimy nad jezioro...nawet wieczorem, po pracy, popływać. To nie tak daleko, ze trzy kilometry..., no może więcej. A ju ż w niedzielę, to od południa [siedzimy nad jeziorem]. Albo rowerem [jedziemy]...jak [jest] na chodzie. W zi
mę, to różnie. Biorę klucz [od świetlicy, w której prowadzono wywiad] od ....
1 robimy zawody w tenis stołowy. Biorę klucz i odpowiadam. To i do nocy gramy.
A w soboty, to urządzamy dyskoteki...”.
Prawie wszyscy badani mają świadomość korzystnego związku między aktywnością fizyczną a zdrowiem, więc prawie wszyscy (99,6%) określili pozy- ywnie wpływ aktywności fizycznej na zdrowie. (Jedynie dwie osoby miały inne zdanie, jedna uznała, że ma negatywny wpływ, a druga, że nie ma na nie żadnego wpływu). Nie pytano respondentów, jak dużo czasu dziennie lub tygodniowo zajmują im łącznie różne formy aktywności. Wydaje się jednak, że w Wlększości nie można badanej młodzieży uznać za bierną fizycznie.
140 Marek Butrym