10. Ryzyko nie zawsze z własnego wyboru - Zofia Kawczyńska-Butrym,
10.3. Palenie papierosów
Palenie papierosów jest zaliczane do podstawowych zachowań wynikają
cych z własnego wyboru.334 Wybór ten jednak dokonuje się w konkretnym kontekście społecznym i kulturowym - głównie w kontekście środowiskowych wzorów zachowań, ich symboliki i rozpowszechnienia (palenie papierosów ciągle jeszcze traktowane przez dzieci jako symbol dorosłości), dostępności (sprzedaż bez ograniczenia wiekiem) i reklamy. Na temat reklamy Zbigniew Sadowski pisał na początku lat 90. „Polska podobnie jak inne kraje post
komunistyczne, jest polem inwazji zachodniego przemysłu tytoniowego, tracą
cego rynek państw rozwiniętych. [...] Przemysł zachodni chce odprowadzić zyski za granicę, nam pozostawiając tysiące pacjentów leczonych z powodu chorób tytoniozależnych. [...]. Stany Zjednoczone wydają na leczenie chorób spowodowanych tytoniem 178 milionów dolarów dziennie” .335 Nagłośnienie konsekwencji zdrowotnych, indywidualnych kosztów i kosztów społecznych spowodowało zakaz reklamy papierosów oraz wymóg zamieszczania na opako
waniach odpowiedniej wielkości informacji, że tytoń zabija.
334 Z. Kawczyńska-Butrym, Zachowania wynikające z własnego wyboru, w: Uczelnia promująca zdrowie, dz. cyt.
335 Z. Sadowski, Prom ocja zdrowia. Szansa i konieczność, Promocja Zdrowia, „Nauki Społeczne i M edycyna” 1994, nr 3-4, s. 22.
Palenie papierosów 163
Jak kształtuje się problem palenia tytoniu?
Z a r ó w n o wyniki reprezentacyjnego badania stanu zdrowia ludności Polski
1996 r.) jak i „Raport o rozwoju społecznym Polska 2000” ukazują częstot
liwość palenia papierosów przez mężczyzn w wieku 151at i więcej (47,3%)
• k o b i e t y (24,5%).336 Również „Diagnoza społeczna 2003” informuje, że blisko
co trZeci dorosły Polak pali papierosy. Najwyższe odsetki palaczy odnotowano
w ś r ó d bezrobotnych i prywatnych właścicieli (po około 50%), a wśród uczniów
i s t u d e n t ó w znacznie mniej (18,4%). W przekroju wojewódzkim palenie papie
r o s ó w jest zróżnicowane - najwyższe w dwóch województwach z tzw. Ziem
Z a c h o d n i c h (kujawsko-pomorskie - 41% i zachodniopomorskie - 36%). Woje
w ó d z t w o warmińsko-mazurskie, choć znalazło się wśród województw o wyż
s z y c h odsetkach palących (34%), to w tym niezbyt chlubnym rankingu zajęło
m i e j s c e po województwie dolnośląskim i śląskim. Jak wykazują analizy porów
n a w c z e dla lat poprzednich, liczba palaczy ulega zmniejszeniu. W stosunku do
p o c z ą t k u lat 90. liczba palących zmalała o llp p . Wzrastają też odsetki osób
r e z y g n u j ą c y c h z palenia.337
Podobne wyniki odnoszące się do populacji osób dorosłych uzyskał Robert Kostka. Palenie papierosów wykazało związek z cechami demograficznymi, miejscem w strukturze zawodowej, poziomem wykształcenia i sytuacją mate
rialną. Odpowiednio częściej palą mężczyźni (48%) niż kobiety(26%), częściej bezrobotni (53%) niż prywatni przedsiębiorcy (50%), najrzadziej uczniowie i studenci (24%), najczęściej osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (47%) - najrzadziej z wyższym (24%), a stosunkowo najwięcej palących jest wśród tych, którzy deklarują złą kondycję materialną (44% ) . 338 Według danych Światowej Organizacji Zdrowia konsumpcja tytoniu w Polsce jest od 20 lat najwyższa na świecie i utrzymuje się na tym samym poziomie przy wiele szybszym przyroście palenia przez dziewczęta niż przez chłopców.339
Na tym tle było interesujące, jak kształtuje się palenie papierosów przez ludzi młodych, a często bardzo młodych.
Według Śledzianowskiego co piąty młody człowiek (2 1%) podejmuje palenie papierosów w okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Ale największe zagrożenie wiązane z inicjacją palenia papierosów występuje w wieku 12-15 lat, kiedy palenie podejmuje 47% badanej populacji. Natomiast w dalszych katego
riach wieku 16-18 lat palenie papierosów podejmuje już tylko 7% badanej młodzieży. Wyniki badań prowadzone wśród młodzieży szkolnej województwa świętokrzyskiego pozwoliły stwierdzić, że uzależnienie od nikotyny jest poważ
336 Raport o rozwoju społecznym Polska 2000. R ozwój obszarów wiejskich, Warszawa 2000, s. xi.
Diagnoza społeczna 2003. Warunki i ja k o ś ć życia Polaków, red. J. Czapiński, T. Panek, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2003, s. 176, 178.
338R . Kostka, Zdrowy styl życia, dz. cyt., s. 225-227.
339 C.E. Bartecchi, T.D. MacKenzie, R. W. Schrier, św iatow a epidemia tytoniowa,„Świat N auki”
1995, 47. 7. Cyt. za: R. Kostka, Zdrowy styl życia,dz. cyt., s. 224.
164 Zofia Kawczyńska-Butrym
nym problemem dla 23% dziewcząt i 34% chłopców. Wykazały też, że 34,3%
młodzieży to młodzież niepaląca, a 36,4% to okazjonalni palacze.340
W badaniach J Rogali-Obłękowskiej palenie papierosów w wieku poniżej lo roku życia deklarowało 14,4% dziewcząt i 29,8% chłopców, między 10. a 12 rokiem życia odpowiednio 42,1% dziewcząt i 45,0% chłopców, a w wieku 1 3 - 1 4
lat 43,5% dziewcząt i 25,2% chłopców. Wcześniej inicjację palenia papierosów poniżej 10. roku życia deklarowali uczniowie na wsi (25,8) niż w mieście (18,2%). W miastach (50,5%) częściej niż na wsi (37,7%) inicjacja palenia papierosów występowała między 1 0. a 1 2. rokiem życia.341
Z badań Marka Latoszka, który porównywał palenie papierosów przez młodzież w wieku 16-18 lat w roku 1999 i 2002 wynikało, że maleje liczba niepalących i palących rzadziej niż codziennie, natomiast wzrasta liczba co
dziennych palaczy.342 Podobne tendencje zachowań związanych z paleniem papierosów wykazały analizy innych autorów. Porównanie palenia papierosów w badaniach ogólnopolskich prowadzonych tym samym kwestionariuszem przez różne ośrodki badawcze wykazały, że między rokiem 1992 a 2004 „spadły wśród młodzieży odsetki abstynentów i wzrosły odsetki regularnych palaczy.
Zmienne demograficzne w coraz mniejszym stopniu różnicowały postawy młodych ludzi wobec palenia. Można mówić o postępującym procesie unifikacji postaw młodzieży z rodzin o wysokim i niskim statusie społecznym” .343 I stało się tak, mimo że w latach 90. ogromnie wzrosła podaż papierosów, w tym też ze strony firm zagranicznych, a także mimo intensywnej reklamy „proporcje młodzieży zachowujących abstynencję od papierosów utrzymywały się na tym samym poziomie” . Dopiero od roku 1999 zaobserwowano spadek odsetka młodzieży niepalącej papierosów.344
Należy podkreślić, że we wszystkich dotychczas prowadzonych badaniach wśród młodzieży szkolnej i akademickiej, w różnych latach i w różnych środowiskach, zawsze wykazywano przewagę palących chłopców/mężczyzn w stosunku do palących dziewcząt/kobiet, podobnie jak wśród dorosłej popula
cji odsetki palących mężczyzn przeważały nad odsetkami palących kobiet.345
Badania porównawcze w latach 1992-2003 dotyczące palenia uczniów w trze
cich klasach licealnych wykazały zarysowującą się od końca lat 90. tendencję
340 J. Śledzianowski, Uzależnienia wśród dzieci i młodzieży szkolnej na przykładzie województwa świętokrzyskiego, W ydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2004, s. 129.
341 J. Rogala-Obłękowska, dz. cyt., s. 237-238.
342 M. Latoszek, Oni palą od najmłodszych lat, AM Gdańsk, 2005/3.
343 M łodzież 2003. Opinie i diagnozy nr 2, CBOS, Warszawa 2004, s. 128.
344 Tamże, s. 125.
345 W badaniach studentów pięciu lubelskich uczelni w roku 1994 paliło 18% kobiet i 30%
mężczyzn, a w tym okresie w populacji generalnej paliło 71,4% m ężczyzn i 34,5% kobiet.
Z. Kawczyńska-Butrym, Zachowania wynikające z własnego wyboru, w: Uczelnia prom ująca zdrowie, dz. cyt., s. 108.
Palenie papierosów 165
z r o s t u odsetka palących dziewcząt, szczególnie sięgających po papierosy
” i 346
regularnie . B a da n ia własne
Na pytanie o palenie papierosów, badani mieli trzy możliwości odpowiedzi:
tak; tak, ale tylko w przeszłości; nie” . Uzyskane wyniki zasługują na uwagę nie tylko ze względu na relatywnie wysokie wskaźniki palenia papierosów, ale
s z c z e g ó l n i e ze względu na wyższe wskaźniki palenia przez dziewczęta i młode
k o b i e t y n i ż przez młodych mężczyzn.
Tabela 44 Palenie papierosów przez młodzież
Razem Kobiety M ężczyźni
1 % 1 % 1 %
Tak 225 44,4 160 47,9 65 37,6
Tylko w przeszłości 76 15,0 47 14,1 29 16,8
Nie 197 38,9 119 35,6 78 45,1
Źródło: badania własne.
Różnica palenia i niepalenia papierosów między kobietami i mężczyznami wynosi około 10 pp. W porównaniu z mężczyznami, jest więcej palących i mniej niepalących kobiet,347 ale też więcej mężczyzn (16,8%) niż kobiet (14,1%) nie kontynuuje palenia wśród tych, którzy palili, lub wcześniej podejmowali próby palenia. Generalnie więc większe zagrożenie zdrowia wynikające z palenia papierosów dotyczy kobiet niż mężczyzn.
Tabela 45 Palenie papierosów przez młodzież a środowisko zamieszkania
Miasto do 50 tys.
Miasto
do 20 tys. Osiedle PGR Wieś Olsztyn
Tak 97 50,0 29 33,7 32 51,6 42 37,5 16 53,3
Tylko w przeszłości 25 12,9 18 20,9 7 11,3 21 18,6 3 10,0
Nie 68 35,1 36 41,9 23 37,1 48 42,9 11 36,7
Źródło: badania własne.
Jak widzimy, palenie papierosów znacząco różnicuje środowisko zamiesz
kania. Najwięcej młodzieży palącej papierosy to respondenci z Olsztyna,
346 M łodzież 2003, dz. cyt., s. 126, 128.
7 Prowadzone w grudniu 2003 r. badania wśród uczniów szkół, a więc w grupie osób relatywnie młodszych niż badana przez nas populacja, paliło regularnie 31% respondentów. Przy czym porów nanie danych z lat poprzednich wykazały: - wzrost odsetka regularnie palących dziewcząt, przy stabilnym paleniu przez chłopców, M łodzież 2003, dz. cyt., s. 126.
166 Zofia Kawczyńska-Bułrym
następnie z popegeerowskich osiedli natomiast najwięcej niepalących, to re spondenci ze wsi i z miasteczek do 2 0 tys. mieszkańców.
Nie stwierdzono zależności między paleniem papierosów a deklaracjami młodzieży na temat najważniejszych wartości, za wyjątkiem wartości materiał nych - pieniądze i możliwość posiadania.
Tabela 46 Palenie papierosów a uznanie pieniędzy i możliwości posiadania jako wartość bardzo ważną
lub ważną
Pali papierosy Wskazanie tej wartości Niewskazanie tej wartości
Tak 61 27,1 164 72^9
Tylko w przeszłości 26 34,2 50 65,8
Nie 39 19,8 158 74,7
Razem 126 100,0 372 100,0
Źródło: badania własne. Chi kwadrat 2 df, p 0,034.
W „Diagnozie społecznej 2003” określono, że w województwie warmińsko- mazurskim pali 34% osób dorosłych. I w kolejnych badaniach zawsze stwier
dzano przewagę palących mężczyzn w porównaniu z kobietami. Nasze badania pod tym względem są alarmujące.
- Badana przez nas młodzież o 10,4 pp częściej pali papierosy niż wskazują na to szacunki dotyczące palenia papierosów przez całą dorosłą populację województwa.
- Są to wyższe o 3,4 pp odsetki niż podawane jako najwyższe w kraju (w województwie kujawsko-pomorskim).
- Są to ogólnie dużo wyższe odsetki niż odsetki palących papierosy studentów lubelskich uczelni sprzed dziesięciu lat (w 1994 r. paliło tam 30% mężczyzn i 18 % kobiet spośród 3504 badanych studentów).
- Szczególny niepokój wzbudza liczebność palących papierosy kobiet, podczas gdy we wszystkich dotychczasowych badaniach liczebności palących męż
czyzn zawsze były wyższe. Odsetki palących kobiet w naszych badaniach są wyższe o 10,3 pp od odsetek palących mężczyzn.
Z ofia K aw czyń ska-B u trym