6. Oddziaływanie świątyni jerozolimskiej na architekturę bożniczą
6.2. Świątynia jerozolimska – analiza wzorca
Prawdopodobnie pierwszy ikonograficzny wizerunek namiotu spotkania można zoba-czyć w synagodze w Dura Europos (244–245). Funkcjonujący wówczas język obrazu umożli-wił jego wykreowanie jako grecko-rzymską świątynię [123, s. 41]. Graficzne przedstawienia Jeruzalem pojawiły się na ścianach wielu XVIII-wiecznych synagog172. Znalazły się one
rów-123
nież u Majmonidesa173 [191] oraz w wielu różnych dziełach, w których ten symbol miał swoje wizualne manifestacje [74], [124], [140], [158].
Początek najświętszego miejsca judaizmu odnajdujemy w przybytku, którego opis zawarto w Księdze Wyjścia [137, Wj 25–31]. Przybytek miał po dziesięć łokci wysokości i szerokości oraz trzydzieści łokci długości. Uzyskano więc proporcję trzech kwadratów (1:3), z których jeden sta-nowił Najświętsze ze Świętych świątyni [137, Wj 26,16–29]. Dziedziniec świątynny został oparty na proporcji dwóch kwadratów (1:2). Jego ściany miały sto i pięćdziesiąt łokci długości oraz pięć łokci wyskości [137, Wj 27,18]. Ołtarz na ofiarę całopalną miał być prostopadłościanem o pod-stawie kwadratu. Bok podstawy to pięć łokci, a wysokość to trzy łokcie. Proporcja długości boku kwadratu do jego wysokości wynosiła 3:5. Arka Przymierza miała dwa i pół łokcia długości, po półtorej łokcia szerokości i wysokości [137, Wj 25,10]. Oznacza to, że uzyskano ponownie proporcję 3:5. Stół na chleby pokładne mierzył dwa łokcie długości i jeden łokieć szerokości oraz półtora łokcia wysokości [137, Wj 25,23]. W planie prostokąt ten posiadał proporcje dwóch kwadratów (1:2). Stosunek wysokości do długości stołu to 3:4, a do szerokości 2:3. Ostatnim z ele-mentów, którego wymiary zostały podane, był ołtarz kadzielny. Jego długość i szerokość miały wynosić jeden łokieć, a wysokość miała być równa dwóm łokciom [137, Wj 30,1].
O świątyni i posługach, które miały być w niej sprawowane, można przeczytać również w Pierwszej Księdze Kronik [137, 1 Krn 21–23, 28–29] oraz Drugiej Księdze Samuela [137, 2 Sm 6–8, 24]. Wynika z nich, że Dawid przekazał plany świątyni swojemu synowi Salomonowi [137, 1 Krn 28,11–12; 2 Sm 7,12–13]. Nie ma jednak mowy o jej wymiarach. Opis świątyni Salomona pojawia się natomiast w Pierwszej Księdze Królewskiej [137, 1 Krl 5–8] i Drugiej Księdze Kronik [137, 2 Krn 2–6]. W pierwszej z wymienionych jest napisane: „Dom, który Salomon zbudował dla Pana, miał sześćdziesiąt łokci długości, dwadzieścia szerokości i trzydzieści wysokości. Sień zaś przed główną budowlą świątyni miała dwadzieścia łokci długości, stosownie do szerokości świątyni, i dziesięć łokci szerokości, w kierunku długości świątyni [137, 1 Krl 6,2–3]”. Stosunki boków, jakie uzyskano, wynosiły: 1:2, 1:3 i 2:3. Dookoła świątyni biegły pomieszczenia rozloko-wane na trzech kondygnacjach: najniższej o szerokości pięciu, środkowej o szerokości sześciu i najwyższej o szerokości siedmiu łokci [137, 1 Krl 6,6], [43, 7.3.2]. Sanktuarium miało czterdzie-ści łokci długoczterdzie-ści [137, 1 Krl 6,17], [43, 7.3.3]. Kodesz ha-Kodaszim natomiast było szeczterdzie-ścianem o boku równym dwudziestu łokciom [137, 1 Krl 6,20]. Przed świątynią znajdowały się dwie kolumny, z których każda miała osiemnaście łokci wysokości i dwanaście łokci obwodu. Każda z głowic kolumn miała wysokość pięciu łokci [137, 1 Krl 7,15–16]174. Stosunek obwodu do wy-sokości kolumny wynosił więc 2:3. Jeżeli jednak przyjmie się, że proporcja kolumny liczona jest do wysokości z kapitelem, wówczas będzie to 1:1,92. Stosunek wysokości kolumny i kapitelu do średnicy kolumny wynoszącej 3,82 łokcia to 1:6. W Drugiej Księdze Kronik podane jest jednak, że kolumny miały trzydzieści pięć łokci wysokości [137, 2 Krn 3,15], co razem z głowicą daje czterdzieści łokci i proporcję do obwodu 3:10.
Zbiornik wody na dziedzińcu świątynnym miał dziesięć łokci średnicy i pięć łokci wyso-kości oraz obwód równy trzydziestu łokciom [137, 1 Krl 7,23]. Proporcja średnicy do obwodu
124
wynosiła 1:3, wysokości do średnicy 1:2, a obwodu do wysokości 1:6. Na dziedzińcu znaj-dował się również ołtarz w kształcie sześcianu, którego bok miał dwadzieścia łokci długości [137, 2 Krn 4,1]. Józef Flawiusz pisał jednak, że ołtarz ten był prostopadłościanem, a jego wy-sokość wynosiła tylko dziesięć łokci [43, 3.3.7].
W Drugiej Księdze Kronik opisane jest podwyższenie, na którym klęczał Salomon. Podest ten w podstawie miał kwadrat o boku, którego długość wynosiła pięć łokci, a wysokość trzy łokcie. Stosunek wysokości do boku podwyższenia był równy 3:5175.
Historia świątyni Salomona kończy się wraz z jej zniszczeniem przez wojska Nabucho-donozora [137, 2 Krl 24–25; 2 Krn 36,19] około 586 roku p.n.e. Odbudowa nastąpiła około 520 roku p.n.e., jednak zanim do niej przystąpiono prorok Ezechiel przedstawił wizję nowej świątyni [137, Ez 40–48.]. Opis zawarty w Księdze Ezechiela jest niezwykle drobiazgowy. Po-dane są w nim dokładne wymiary w zasadzie wszystkich części budowli. Cztery przedsionki odpowiadające czterem stronom świata miały pięćdziesiąt łokci długości i dwadzieścia pięć łokci szerokości [137, Ez 40,13–15. 21. 25. 29.]. Zachowywały więc proporcję 1:2. Wnętrze przedsionka południowego miało proporcję 1:5, gdyż jego długość była równa dwudziestu pięciu, a szerokość pięciu łokciom [137, Ez 40,30]. Próg miał szerokość jednego pręta. We-wnątrz znajdowały się kwadratowe wnęki o boku długości jednego pręta, oddzielone filarem o długości pięciu łokci – stosunek obu długości wynosił więc 5:6. Przedsionek bramy miał szerokość ośmiu łokci i długość jednego pręta. Oznacza to, że stosunek boków wynosił 3:4. Wnęki w bramie były kwadratami o wymiarach boków równych trzem łokciom każdy. Przed wnękami znajdowały się kwadratowe przegrody, a długość każdego z ich boków była równa jednemu łokciowi. Jako że szerokość przejścia przez bramę miała dziesięć łokci, a jej głębo-kość trzynaście, to stosunek jednego wymiaru do drugiego wynosił 10:13.
Dziedzińce – zarówno zewnętrzny, jak i wewnętrzny – miały plan kwadratu i boki o dłu-gości stu łokci każdy. Na dziedzińcu wewnętrznym znajdowały się cztery stoły na chleby po-kładne. Każdy z nich był długi na półtora łokcia i wysoki na jeden łokieć, co dawało stosunek 2:3. Północny dziedziniec zewnętrzny otoczony był galerią o szerokości dziesięciu łokci. Sto-jący przy nim budynek miał sto łokci długości i pięćdziesiąt łokci szerokości. W narożnikach dziedzińca zewnętrznego znajdowały się mniejsze place w kształcie kwadratu o długości boku równej czterdziestu łokciom. Dziedziniec po stronie wschodniej przed świątynią również był kwadratem, a długość boku wynosiła pięćset łokci.
W przedsionku świątyni były filary o podstawie kwadratu, którego bok miał pięć łokci długości. Szerokość bramy wynosiła czternaście łokci, a jej boki miały trzy łokcie głęboko-ści. Stosunek szerokości do długości przedsionka to 3:5, a proporcja obu wymiarów to 3:14. Centralna część świątyni była wsparta na filarach o podstawie kwadratu o długości boków odpowiadającej w sumie sześciu łokciom. Szerokość sanktuarium wynosiła czterdzieści łok-ci, a długość dwadzieścia łokci. Po raz kolejny pojawiła się proporcja dwóch kwadratów. Najświętsze ze Świętych było na planie kwadratu o boku dwudziestu łokci. Proporcja trzech kwadratów w planie została więc zachowana.
125
Budowla, która znajdowała się na zachodzie, miała siedemdziesiąt łokci szerokości i dziewięćdziesiąt długości, co dawało stosunek 7:9. Sumaryczny wymiar świątyni wzdłuż ogrodzeń wynosił zatem sto na sto łokci.
Podstawa ołtarza była wysoka i szeroka na jeden łokieć, a łączna długość obramienia była równa jednej piędźi. Wysokość ołtarza od postawy do dolnego odstępu miała tylko o je-den łokieć więcej niż podstawa, natomiast szerokośc była taka sama, czyli jeo je-den łokieć. Od małego odstępu do większego odmierzono cztery łokcie i szerokość jednego łokcia, w związ-ku z czym uzyskano proporcje: 1:1, 1:2 i 1:4. Palenisko dla ofiar było kwadratem, którego boki miały dwanaście łokci długości i cztery łokcie wysokości – ich stosunek wynosił więc 1:3. Górny uskok miał czternaście łokci długości i czternaście szerokości. Jego wysokość wynosiła pół łokcia, a podstawa, na której się znajdował, miała wysokość jednego łokcia.
Całe wzgórze świątynne zamyka się w kwadracie o boku czterech tysięcy pięciuset prętów. Kolejne dane o świątyni Salomona pochodzą z opisów jej odbudowy zamieszczonych w Księdze Ezdrasza [137, Ezd 1, 3, 5–6]. Świątynia miała wymiary: trzydzieści łokci wysoko-ści, sześćdziesiąt długości i dwadzieścia szerokowysoko-ści, co oznacza zachowanie proporcji: 1:2, 1:3, 5:7. Bardziej lakoniczne informacje można odnaleźć w pochodzącym z II wieku Liście Aryste-asza. Wynika z niego, że świątynia miała więcej niż siedemdziesiąt łokci długości, szerokości i wysokości, odpowiadających strukturze budowli [181, s. 84]. Podobnie w Pierwszej Księdze Machabejskiej pojawia się informacja, że nowy ołtarz wzniesiono na wzór poprzedniego [137, 1 Mch 4,47]. Trudno jest jednak określić na podstawie tych informacji, jakie proporcje miały poszczególne elementy, tym bardziej że nie ma pełnego opisu świątyni po jej odbudowie.
W talmudycznym traktacie Middot [173] występuje opis świątyni jerozolimskiej wznie-sionej przez Heroda około 20 roku p.n.e. (druga świątynia). Na wzgórze świątynne prowadziło pięć bram. Dwie znajdowały się na południu, natomiast na wschodnie, zachodzie i północy po jednej. Na dziedziniec świątynny prowadziło ich aż siedem: trzy po stronie północnej i po-łudniowej i jedna po wschodniej. Traktat podaje, że wzgórze świątynne mierzyło pięćset na pięćset łokci, a zatem było kwadratem. Na jego szczycie znajdowała się okratowana balustra-da o wysokości równej czterdziestu palcom (czyli trzydziestu calom). Wewnątrz usytuowano szeroki na dziesięć łokci szaniec, na który prowadziło dwanaście stopni o wysokości połowy łokcia każdy i podstopnice o szerokości połowy łokcia. Wszystkie wejścia i bramy były na dwadzieścia łokci wysokie i na dziesięć łokci szerokie, co dawało stosunek 1:2. Dziedziniec kobiet miał sto osiemdziesiąt siedem łokci długości i sto trzydzieści pięć łokci szerokości. W jego czterech rogach znajdowały się kwadratowe, niezadaszone komnaty, których ściany miały czterdzieści łokci długości. Proporcja boków dziedzińca kobiet wynosiła 3:4. Piętnaście stopni wyżej znajdował się dziedziniec Izraelitów, którego wymiary i proporcje były identycz-ne jak dziedzińca kapłanów: sto trzydzieści pięć łokci długości i jedenaście łokci szerokości. Jak opowiadał rabin Elizer Ben Jakub, na dziedziniec kapłanów prowadziła droga składająca się kolejno ze stopnia o wysokości jednego łokcia, znajdującej się na nim platformy i dalej trzech kolejnych stopni o wysokości połowy łokcia. Zatem dziedziniec kapłanów był
wy-126
niesiony o dwa i pół łokcia ponad pozostałe dziedzińce. Dziedziniec świątynny miał wy-miary równe wymiarom dziedzińca kobiet.Ołtarz mierzył trzydzieści dwa łokcie długości i trzydzieści dwa łokcie szeroko-ści176. Miejsce dla szofaru (rogu baraniego) miało jeden łokieć z każdej strony, podob-nie jak przestrzeń, w której stał kapłan. Po-została przestrzeń o proporcjach kwadratu, którego każdy bok miał dwadzieścia cztery łokcie długości, przeznaczona była na ołtarz ogniowy.
Wejście do sanktuarium było wysokie na dwadzieścia i szerokie na dziesięć łokci, a zatem miało proporcje dwóch kwadratów. Powierzchnia sanktuarium wynosiła sto łokci kwadratowych, a jego wysokość sto łokci. Od wschodu do zachodu sanktuarium miało sto łokci długości. W Miszne Tora
Maj-monides podawał dokładne długości wszystkich elementów składowych świątyni (il. 6.1). Od zachodu zewnętrzna ściana świątyni miała pięć łokci, przestrzeń pomiędzy ściana zewnętrzną i wewnętrzną sześć łokci, natomiast grubość ściany wewnętrznej wynosiła sześć łokci [191, s. 17]. Proporcje wymiarów to 1:1 i 5:6. Kodesz ha-Kodaszim o długości dwudziestu łokci od sanktuarium o długości czterdziestu łokci oddzielała ściana o grubości jednego łokcia. Przed-sionek był oddzielony od sanktuarium ścianą o grubości sześciu łokci i miał jedenaście łokci szerokości. Ściana zachodnia była grubości pięciu łokci. Proporcje strefy przedsionka to 1:1,83 i 5:11. Mierzone z północny na południe sanktuarium miało siedemdziesiąt łokci długości [173, Middot 4,7]. W wymienionej szerokości poza sanktuarium o szerokości dwudziestu łokci znajdowały się również pomieszczenia rozmieszczone na trzech piętrach [191, s. 17]. Sze-rokość poszczególnych części, w kierunku od sanktuarium, wynosiła tyle, ile grubość znaj-dującej się tutaj ściany, czyli sześć łokci. Przestrzeń między ścianą wewnętrzną a środkową miała sześć łokci. Grubość ściany środkowej i zewnętrznej wynosiła pięć łokci, a przestrzeń pomiędzy ścianami trzy łokcie. Proporcje opisanych wymiarów to: 1:1, 5:11, 3:5, 1:2. Proporcje boków prostokąta (70 × 100), na którym zostało założone sanktuarium, to 7:10. Najświętsze ze Świętych miało proporcje dwóch kwadratów, czyli 1:2.
U Majmonidesa (XII w.) pojawia się również opis dziedzińca, który miał mieć sto łokci i raczej zamykał całą świątynie w kwadracie, niż stanowił przestrzeń przed wejściem. Skut-kiem tego był przedsionek wysunięty po obu stronach na piętnaście łokci i dopełniający sze-rokość do kwadratu o boku stu łokci. Należy to wiązać z traktatem Middot, który opisuje
il. 6.1. Rekonstrukcja świątyni Heroda autorstwa Rachel Wischnitzer [32]
127
świątynię jako kwadrat [173, Middot 4,6]. Można przypuszczać, że zamknięcie planu świątyni w kwadracie było inspirowane meczetami Kairu, skąd pochodził Majmonides [191, s. 17].
Zestawiając przytoczone stosunki liczbowe, można zauważyć pewną ciągłość proporcji w różnych etapach funkcjonowania świątyni, ale również zanikanie i powracanie do wcze-śniejszych proporcji (tab. 6.1).
tabela 6.1. Proporcje powtarzające się w różnych etapach funkcjonowania świątyni Proporcja Przybytek Mojżeszowy świątynia Salomona wizja ezechiela odbudowa świątyni Salomona świątynia heroda 1:1 3:4 5:6 2:3 3:5 ≈1,618
W opisie świątyni Salomona podane są proporcje, które nie pojawiły się nigdzie indziej: 1:1,92, 3:10, 1:6. Podobnie jest w wizji Ezechiela: 7:9, 1:3, 3:14, 1:5 czy świątyni Heroda: 7:10, 1:1,83.