Wzory bimy-podpory

Bima, niezależnie od formy, była tym miejscem, bez którego synagoga w zasadzie nie mogłaby pełnić swojej funkcji. Stąd bowiem do wiernych płynęło słowo boże. Dzięki bimie mógł być realizowany fundamentalny aspekt liturgii synagogalnej, czyli przekazywanie sło-wa, na którym jest oparta. Uzyskanie optymalnych warunków dla rozchodzącego się dźwięku było więc niezwykle istotne i zapewne z tego względu modyfikowano rozwiązania podestu.

Forma bimy wspierającej sklepienie sali męskiej przy jednoczesnym usytuowaniu jej w centrum jest niezwykle ciekawym i nietypowym rozwiązaniem, ponieważ bardzo rzadko stosowane było w architekturze innych religii i kultur. Wydaje się jednak, że można znaleźć punkty odniesienia dla takiej formy w przypadku obiektów, które powstały znacznie wcze-śniej102.

Faktycznie ważnym aspektem bimy-podpory jest taka jej konstrukcja, która powoduje, że jest ona „ustrojem” niezależnym statycznie. Poszukując odpowiednich rozwiązań, należy więc odnieść się do elementów, które pełnią podobną funkcję w innych obiektach.

Pierwszym wzorem, z  którego prawdopodobnie czerpano, były cyboria (il. 3.5). For-ma ta składała się z czterech kolumn lub słupów podtrzymujących zadaszenie, często w po-staci kopuły, i była wznoszona już od IV wieku. Sytuowano je w kościołach nad ołtarzem, a w późniejszym okresie nad tabernakulum, co miało przywodzić na myśl tron Chrystusa [178, s. 88]. Umieszczano je również nad basenami chrzcielnymi, a w dalszej perspektywie nad relikwiarzami i grobami męczenników, natomiast począwszy od VI wieku nad amboną, z której głoszono słowo Boga. Chrześcijańskie cyborium miało zwrócić uwagę na obiekt czci bądź chronić go w  sposób dosłowny lub symboliczny. Kościół rozumiał cztery filary jako czterech ewangelistów, a sklepienie, które często były malowane, jako firmament. Takie ana-logie wypływały z transcendentalnego charakteru Boga, który niejako staje się obecny pod sklepieniem cyborium. Cyborium stanowiło zatem instrument doktryny chrześcijańskiej103.

Między XI a XIII wiekiem cyboria były już w świątyniach w całej Europie104. Szczególnie bogate pod względem formy i dekoracji wzorce dla rozwiązań baldachimów pochodziły z okre-su renesanz okre-su. Zwłaszcza sztuka rzymska obfituje w przykłady. Jedno z najwcześniejszych rene-sansowych cyboriów znajduje się w kościele Matki Bożej Większej w Spello (1515)105.

57

Niezależnie od powiązania z konstrukcją, można znaleźć wiele form bim, które łączyły-by się z elementami wykorzystanymi w cyboriach (il. 3.5)106. W pierwszym etapie wznoszenia bim-podpór najpierw stosowano kolumny, potem ośmioboczne filary. Kolumny występują zarówno w cyboriach, jak i w synagogach do lat 20. XVII wieku. Ośmioboczne filary są w cy-borium w kościele św. Ducha we Florencji i synagogach, które powstały w okresie od lat 20. XVII wieku. Ścięcie powyżej kolumn i filarów w cyborium kościoła Św. Ducha było elemen-tem charakterystycznym dla nadstawy bimy w synagogach w Łucku i Lublinie, w którym bima została wzniesiona w 1856 roku.

il. 3.5. Przykłady form cyboriów w bazylice św. Marka w Wenecji (a) [21] oraz w kościołach:

Matki Bożej Większej w Spello (b) [34], św. Petroniusza w Boloni (c) [16], św. Aleksego w Rzymie (d) [11], św. Ducha we Florencji (e) [15], św. Agnieszki (f) [14] i św. Chryzogona w Rzymie (g) [13]

(a) (b) (c)

58

Schodkowe ukształtowanie filara uzyskane poprzez nałożenie pilastra w  synagodze w Bychowie Nowym (4. ćwierć XVII w.) może odpowiadać wielopłaszczyznowym kompozy-cjom w kościołach św. Aleksego i św. Chryzogona w Rzymie.

Cyborium w kościele Matki Bożej Większej w Sapello jest najbardziej podobne do bimy w Synagodze Starej w Rzeszowie i w synagodze w Przemyślu [108, s. 328].

W Polsce do XVII wieku cyboria nie były bardzo rozpowszechnione. Konstrukcja tego rodzaju stanęła w XI wieku w kościele św. Wojciecha w Krakowie i w XII wieku w kościele Matki Bożej w Kotłowie [108, s. 313]. Ta z pewnością najbardziej znana została wykonana w latach 1626–1629 w Katedrze Wawelskiej nad konfesją św. Stanisława przez Jana Trevano. Zważywszy, że pierwsze synagogi z bimą-podporą powstały na przełomie XV i XVI wieku, trudno byłoby uznać polskie cyborium za wzorzec bimy-podpory. Nie wyklucza to jednak kształtowania cyborium w polskiej architekturze sakralnej pod wpływem wzorca włoskiego, tym bardziej, że w okresie renesansu na dworze polskim pojawiło się wielu artystów wło-skich, co oznaczało możliwość wymiany myśli.

Problemem wydaje się sposób wsparcia sklepienia na bimie, które nie ma żadnego po-krycia w konstrukcji cyborium. Nie ulega jednak wątpliwości, że kompozycja bim z gzymsem ograniczającym od góry cały układ jest podobna do kompozycji cyborium107.

Innym rozwiązaniem wzorowanym na architekturze bizantyjskiej są filary kościołów krzyżowo-kopułowych (il. 3.6). W dwóch kościołach zastosowano na skrzyżowaniu naw nie-zwykle rozbudowane struktury filarowe. Jednym przykładem jest wzniesiona w XI wieku ba-zylika św. Marka w Wenecji, drugim zaś katedra św. Fronta w Périgueux (XII w.). W VI wieku powstał kościół Hagia Sophia, który różni się nieco kompozycją filarów, głównie ze względu na ich wtopienie w nawę okrężną.

il. 3.6. Filary i bimy w kościołach i synagogach: bima w synagodze w Łęcznej (a) [21], filar w kościele św. Fronta w Périgueux (b) [12], filar w katedrze św. Marka w Wenecji (c) [33] i bima w synagodze w Tykocinie (d) [21]

59

Oprócz różnic w proporcjach bim-podpór i czteropodporowych filarów uwagę zwraca także kilka podobieństw. Filary w  tych obiektach są niezależne i  dopiero wspólnie stano-wią wsparcie sklepienia. Nie ulega wątpliwości, że perforacje filarów w  formie korytarzy mają na celu przede wszystkim odciążenie ich konstrukcji. Ze względów kompozycyjnych istotny wydaje się układ otworów. Dla bim w synagogach w Łęcznej i Słonimiu charakte-rystyczny jest układ dwóch otworów powyżej arkady, podobnie jak dla filarów w kościele św. Fronta. W synagodze w Tykocinie jest jeden otwór. Również dwukondygnacyjnym roz-wiązaniem jest filar w bazylice św. Marka w Wenecji. Aspekt funkcjonalny górnych prze-świtów w obu przypadkach jest zupełnie inny. Patrząc na zastosowane formy, trudno nie dostrzec pewnych podobieństwa. W obu kościołach słupy zostały odcięte od łuku za pomo-cą opasek, podobnie jak słupy i kolumny bim. Jedną z cech jest również zwieńczenie filaru gzymsem i oddzielenie w ten sposób strefy sklepienia. W przypadku bim zasada kompozycji jest podobna, jednak ze względu na wysokości sklepień górne prześwity pojawiają się w lu-netach.

il. 3.7. Przykłady form filarów w kościołach nowożytnych: św. Andrzeja w Mantui (a) [9], św. Salwatora w Wenecji (b) [9], św. Fantyniusa w Wenecji (c) [9], św. Justyny w Padwie (d) [9], Grobu Świętego w Piacenzy (1510 – początek budowy) [9]

(a) (b) (c) (d)

60

Pewną formą rozwoju tych rozwiązań, która bardziej odpowiada formalnie elemen-tom zastosowanym w bimach, są filary słupowe (il. 3.7) w kościele św. Salwatora w Wenecji (1507–1534), a także filary Grobu Świętego w Piacenzy (początek budowy w 1510), grobu św. Fantyniusa w Wenecji (1549–1564) czy św. Justyny w Padwie (konsekracja w 1606) [108, s. 325–329]. Przy tej okazji należy jeszcze wskazać filary w kościele św. Andrzeja w Man-tui (1472–1732), zaprojektowane przez Albertiego. Za interesującą należy uznać ich formę, która jest jest jeszcze bardziej zbliżona do formy bimy-podpory. Zastosowanie elementów dekoracyjnych oraz opilastrowanych filarów sprawia, że znacznie różnią się od kolumn i ośmiobocznych form stosowanych w początkowym okresie wznoszenia bim-podpór. Raczej właśnie ta forma mogła być wzorem w przypadku słupów, które po raz pierwszy pojawiły się w synagodze w Bychowie Nowym (4. ćwierć XVII w.). Sam fakt zwiększenia ażurowości konstrukcji w stosunku do filarów w bazylice św. Marka w Wenecji zbliża ją do rozwiązań stosowanych w synagogach. Ciekawy jest również fakt, iż w kościele św. Fantyniusa w We-necji struktury filarowe nie wspierają kopuł, ale sklepienia krzyżowe na lekko zarysowa-nych gurtach. Takie rozwiązanie było charakterystyczne dla bożnic powstających od lat 40. XVII wieku.

il. 3.8. Wzory bim i Aron ha-Kodesz

zaczerpnięte z hagad. Hagady: barcelońska (a) [5], Sister Hagada (b) [8], z Katalonii (c) [7] i Florsheim (d) [6]

(a)

(c)

(b)

(d)

61

Ciekawym rozwiązaniem, które może również stanowić wzór dla wcześniej opisanych struktur filarowych, są wielkie, puste filary w kościele św. Andrzeja w Mantui, zaprojektowa-ne przez Albertiego. Oparcie koleb na filarze w dwóch kierunkach przywodzi na myśl sposób przesklepiania wnętrz synagog z centralną bimą-podporą.

W  polskiej architekturze rozwiązanie zastosowane przez Albertiego zostało, jak się wydaje, zmodyfikowane. Pod wpływem architektury kościoła Il Gesu, w  którym ar-tykulację ścian uzyskano w  wyniku zdwojenia i  znacznego zbliżenia pilastrów. Układ zdwojonych pilastrów pojawił się na filarach w  bazylikach, powstałych w  grupie ko-ściołów karmelickich. Filary te, o  odmiennym charakterze od opisanych powyżej, znaj-dowały się między kaplicami. Posiadały przejścia tworzące amfiladę, a  otwory mia-ły zwykle formę arkady. Poprzez zbliżenie pilastrów nie uzyskano jednak formy otwartej z trzech stron jak w kościołach włoskich108.

Pisząc o  wzorcach czerpanych z  architektury włoskiej, należy zwrócić uwagę rów-nież na traktaty architektoniczne, wśród których tym podstawowym jest O  architektu-rze ksiąg dziesięć autorstwa Witruwiusza. Traktat ten powstał jeszcze w  czasach parchitektu-rzed naszą erą, a  odnalezienie go w  1415 roku w  bibliotece klasztoru Sankt Gallen zwiększyło wiedzę na temat architektury starożytnego Rzymu i  Grecji. Co oczywiste, renesans czer-pał z  tych klasycznych wzorów, a  autorzy renesansowych traktatów architektonicznych

62

opierali się na dziele Witruwiusza, pisząc chociażby o klasycznych porządkach architekto-nicznych.

Wszystkie traktaty architektoniczne powstałe od XV do XVII wieku odnoszą się do for-my stosowanej w  elewacji teatru rzymskiego. Arkadowanie oddzielone kolumną lub pila-strem wykorzystywano w architekturze pałacowej w postaci loggi i krużganków. Motyw ten pojawił się między innymi109 w traktacie Andrea Palladia (1508–1580) I Quattro Libri dell’Ar-chitettura (1570) (il. 3.9). W Polsce po raz pierwszy został użyty w loggi poznańskiego ratusza (1552–1560) [88, s. 93]. Można pokusić się o stwierdzenie, że bimy-podpory powtarzały układ zastosowany w motywie ściany teatru rzymskiego110 [108, s. 171].

W traktatach architektonicznych uwagę przykuwają dwa rysunki wykonane przez Ser-lia (il. 3.10a i b). Rysunek pierwszy (il. 3.10a) został umieszczony w księdze dotyczącej per-spektywy. Autor przedstawił w perspektywie jednozbiegowej centralną budowlę składającą się z czterech arkad wspartych na kwadratowych słupkach. Dodatkowo na suficie zaznaczył okrąg, który mógłby służyć do wykreślenia kopuły. Na kolejnych rysunkach w  tej części traktatu są przedstawione gzymsy i bazy oraz arkady wsparte na filarach. Wykreślony został także sposób wykonania przesklepienie takiej formy.

Drugi rysunek (il. 3.10b) pochodzi z księgi dotyczącej architektury starożytnej. Z rzutu obiektu wynika, że jest on symetryczny i ma cztery arkady, po jednej na każdej ze ścian. Ar-kady wsparte są na czterech zwieńczonych gzymsem filarach, powyżej których dodatkowo została umieszczona nadbudowa o  trzech

otworach. Gdyby nie proporcje obiektu, można byłoby stwierdzić, że był on wzorem bim-podpór. Brakuje również pewnej infor-macji o  sposobie zwieńczenia nadbudowy oraz tego, czy stanowiła ona wsparcie inne-go elementu.

Widać jednak, że takie formy wolno-stojących zgrupowań filarów połączonych arkadowaniem pojawiają się w  traktatach architektonicznych i  nie są – jak w  do tej pory omówionych przykładach – powiązane ze ścianą, ale stanowią element samodzielny, dodatkowo nadbudowany.

Wzorem bimy-podpory mogą być for-my almemor i Aron ha-Kodesz, jakie można zobaczyć w  hiszpańskich manuskryptach (il. 3.8), a  przede wszystkim na obrazach przedstawionych w hagadach111 [194, s. 37],

63

z Florsheim, że Aron ha-Kodesz był przedstawiany w formie baldachimu112. Zarówno jedne, jak i drugie wzorce mogły wpłynąć na rozwój tego typu rozwiązań.

Pewnym tego przejawem jest bima na dziedzińcu synagogi w  Aleppo (il. 3.11) [108, s. 309]. Trudno jest określić czas jej powstania, jednak ze względu na przybycie dużej liczby Żydów sefardyjskich w XVI wieku należy przyjąć, że nastąpiło to właśnie w tamtym czasie. Bima posiada formę cyborium i znajduje się na środku dziedzińca synagogi. Miała osłaniać osobę czytającą w trakcie liturgii Torę przed słońcem, a rodały przed wiatrem i deszczem. Na podstawie źródeł pisanych można przypuszczać, że podobną konstrukcję, lecz w formie drew-nianej, wzniesiono w X wieku w Babilonii.

Dawid Dawidowicz wskazywał w swojej publikacji na związek bimy-podpory z chupą [24, s.36] (czyli baldachimem, pod którym zawierany jest związek małżeński). Takie skojarze-nie jednoznaczskojarze-nie narzuca formę oderwaną od konstrukcji budynku113. W odniesieniu zarów-no do cyboriów, jak i zaprezentowanych przykładów z hagad i Aleppo takie rozumienie tej korelacji można uznać za poprawne. W synagogach znajdujących się na terenie Polski bimy wolnostojące są rzadkością114.

Tobias Lamey zwraca uwagę również na związek bimy z wczesnochrześcijańskimi ro-tundami w Dijon (1002–1018) [171, s. 121–122] i Citroux (1029–1047) oraz Tomarze (od 1160) i Sergovi (1208). Polskimi odpowiednikami rotund miałyby być, zdaniem tego autora, kaplica na Ostrowie Lednickim (1031) i kaplica św. Wawrzyńca w Legnicy (lata 30. XVII w.) [108, s. 332–333]. Poza podobieństwami pod względem konstrukcyjnym form tych w zasadzie nic nie łączy. Uwzględniając jednak sposób, w jaki przenoszono idee pewnych rozwiązań w za-kresie osadnictwa [90], można próbować doszukać się związku między obiektami115.

Wydaje się, że pomimo wagi, jaką w XVII wieku przykładano do wrażenia estetycznego, bimy-podpory nie tylko były ładnym meblem, ale też miały swoje znaczenie, które być może było związane z chupą. Choć nie ma przekonujących argumentów, które świadczyłyby, że rozwinięcie się modelu wolnostojącego baldachimu w synagogach zlokalizowanych w Polsce nastąpiło za sprawą społeczności sefardyjskich, nie można wykluczyć, że wzór ten mógł prze-niknąć właśnie z tych kręgów kulturowych. Wszak wśród społeczności żydowskich kwitły kontakty zagraniczne.

Jak wskazano powyżej, źródeł takiej formy bimy może być wiele. Najbliższe pod wzglę-dem rozwiązań formalnych i konstrukcyjnych są jednak formy pojawiające się w kościołach o proweniencji bizantyjskiej, na przykład w bazylice św. Marka w Wenecji, a w ślad za nimi w kościołach o strukturach filarowych, które w mocno przetworzonej formie rozprzestrze-niają się pod wpływem architektury kościołów karmelitów bosych, również w XVII-wiecznej Polsce. Podobnie dużego wpływu na architekturę bożnic można doszukiwać się w traktatach architektonicznych. Wzorce zawarte w publikacji Serlia mogły posłużyć do stworzenia bi-my-podpory. We wszystkich przeanalizowanych przypadkach należy wziąć pod uwagę, że prawdopodobnie większość murowanych XVII- i XVIII-wiecznych bożnic została wzniesiona przez muratorów chrześcijańskich, ale przy współudziale artystów żydowskich.

64

Chcąc zrozumieć znaczenie bimy-podpory, trzeba jednak nawiązać do znaczenia cybo-rium. Z pewnością bima-podpora miała podkreślać istnienie istotnego elementu przestrzeni i kierować na niego uwagę. W trakcie liturgii takim elementem był zwój Tory, której słowa rozbrzmiewały z bimy.