Synagogi z bimą-podporą

Sztuka i  architektura barokowa wywarły duży wpływ na formę bożnicy, czego naj-wyraźniejszym przejawem był dziewięciopolowy układ wnętrz Bet ha-Kneset 83. Zbliżenie centralnych podpór do siebie spowodowało stworzenie bimy-podpory. Plan z bimą-podporą

48

jest zatem rodzajem planu dziewięciopolowego, który ze względu na zmniejszenie pola cen-tralnego w stosunku do pozostałych pól należy uznać za szczególny.

W Polsce układ dziewięciopolowy rozwinięto niezwykle szybko. Z czasem wyodręb-niły się jego dwa typy, których największy rozkwit przypada właściwie na 1. połowę XVII wieku [118, s. 68]. Pierwszy z nich reprezentują omawiane synagogi z bimą-podporą. Drugi synagogi na planie dziewięciopolowym o równych polach, w których bima stanowi element wolnostojący i przybiera formę bimy altanowej. Bożnice odpowiadające pod względem formy zarówno jednemu, jak i drugiemu typowi wznoszono jeszcze przez niemalże cały XVIII wiek.

Powodów takiego kształtowania przestrzeni synagogi było kilka. Rozwój społeczności żydowskich wymagał wznoszenia obiektów o większej kubaturze, a w przypadku większych planów stosowania sklepień żaglastych (na przykład w  Zamościu) czy koleb (na przykład w  Pińczowie) było niemożliwe. Na takim sposobie kompozycji wnętrza domów modlitwy odcisnęła swoje piętno również symbolika i założenia kabały. Rozwój planu dziewięciopolo-wego z bimą-podporą był związany przede wszystkim z centralizacją przestrzeni sali męskiej przez coraz większe zbliżanie podpór sali w  kierunku bimy. Takie działania powodowały stworzenie monumentalnych wnętrz, które wydawały się tym lżejsze, im bliżej siebie były umieszczone podpory i im mniejsza była bima. Ten sposób kształtowania bimy łączony był z fragmentem tekstu u Nehemiasza [137, Ne 8,4], a architektonicznie spełniał warunek cen-tralnej kopuły, której synagoga nie mogła posiadać. Dodatkowo istotne wydaje się pokonanie planu sześciopolowego, który zaburzał relacje optyczne między bimą a Aron ha-Kodesz [193, s. 101].

Obiekty z bimą-podpora były nowoczesnym rozwiązaniem, również jak na ówcześnie stosowane układy konstrukcyjne. Jego nowatorski charakter wynikał przede wszystkim z faktu, iż siły poziome z przeciwległych sklepień równoważyły się na bimie84.

Badacze podają różne ramy czasowe powstawania budowli odpowiadających kompo-zycji syngogi z  bimą-podporą. Według Adama Miłobędzkiego plan ze zsuniętymi słupami wykształcił się około 1620 roku. Szymon Zajczyk podaje, iż synagogi takie85 wznoszono od końca XVI do połowy XIX wieku [201, s. 190–191]. Maria i Kazimierz Piechotkowie przyjmu-ją natomiast okres od 1. połowy XVII do końca XVIII wieku [133, s. 28]. Analizuprzyjmu-jąc jednak typ synagogi z bimą-podporą, autorzy ci podają, iż wykształcił się on już w połowie XVI wieku, a więc zanim wzniesiono synagogi w Zamościu i Szczebrzeszynie86.

Polska była niejako prekursorem formy synagogi z bimą otoczoną czterema słupami87, która spełniała wszelkie potrzeby wynikające z religii, tradycji i kultury. Z pewnością była ona związana z nusachem (rytem liturgicznym) [13, s. 98], a plan dziewięciopolowy z bimą--podporą zapewniał relacje wnętrza ustanowione przez Rabbiego Isserlesa i odpowiadał wy-tworzonym kanonom liturgicznym [95, s. 191–192]. Na wykształcenie się tej formy synagogi wpłynęły być może zalecenia Isserlesa, a przed nim Majmonidesa [107, s. 444]. Było to roz-wiązani typowo polskie, które nie ma zastosowania w architekturze innej religii czy innych kręgów kulturowych88.

49

Bimy nie były jednolite pod względem formy. Można je podzielić na kilka typów i pod-typów (il. 3.3), które wykształciły się w 1. połowie XVII wieku. Charakterystycznym elemen-tem pierwszego typu było obniżenie sklepienia w centralnym polu, tj. nad bimą, które można zaobserwować w synagodze w Tarnowie (XVI/XVII w.), Łucku (1629) oraz w Synagodze Sta-rej w Rzeszowie (początek XVII w.). Z tej formy bimy wywodzi się najbardziej rozbudowany typ drugi, tzw. bima kaplicowa [201, s. 191]. Charakteryzuje się on tym, że sklepienie nad bimą jest osadzone w połowie wysokości wnętrza synagogi, natomiast powyżej sklepienia znajduje się nadbudowana latarnia, do której prowadzą cztery otwory w ścianach nadstawy bimy. Przykładem takiego rozwiązania są synagogi w: Pińsku (1640), Słonimiu (1642) i Nowo-gródku (1648). Do tego typu Adam Miłobędzki zalicza również synagogę w Tykocinie (1642) [118, s. 289]. Jak pisze Szymon Zajczyk, jest ona jednak pewną formą typu drugiego [201, s. 192], ale nie może być kwalifikowana, w kontekście powyższej definicji, do synagog z bimą kaplicową.

O ile takie ukształtowanie pola centralnego powodowało zaciemnienie wnętrza bimy, o tyle oświetlenie sztucznym światłem dawało bardzo teatralny efekt, zwłaszcza wówczas, gdy światło sączyło się przez otwory w nadstawie. Podest w formie, jaką otrzymał, nabierał większego znaczenia. Nastąpił niejako powrót do przestrzennego podkreślenia go, podobnie

il. 3.3. Typy bim w synagogach w: Łucku (a) i Pińsku (b) [25] oraz w Tykocienie (c) [21]

50

jak to miało miejsce w obiektach sześciopolowych, w których był ujmowany z dwóch stron kolumnami czy filarami.

Tobias Lamey do przedstawionej typologii dodaje jeszcze jeden interesujący typ: bimę w formie baldachimu, która jednak nie pełni funkcji konstrukcyjnej [106, s. 110]. Autor ten po-daje jako przykład synagogi w: Łęcznej (1655), Opatowie (połowa XVII w.), Zamościu, a także synagogę Nachmanowicza we Lwowie [106, s. 190]89. Zastosowanie w Łęcznej takiej formy al-memor było podyktowane z pewnością jej przekryciem w formie stropu, co jest ewenementem na obszarze Polski.

W  kontekście formy planów i  bim-podpór pierwszym obiektem, który ze względu na swoją pierwotną formę wciąż budzi kontrowersje, jest synagoga Maharszala (1567). Wygląd jej wnętrza jest efektem przebudowy w XIX wieku. Synagoga została wybudowana na planie kwa-dratu, a w centrum ulokowano almemor otoczony czterema wiązkami kolumn. Gdyby przyjąć, że ta forma bimy została ukształtowana już w XVI lub – co bardziej prawdopodobne – w XVII wieku, możliwe stałoby się zrozumienie niezwykle symbolicznego znaczenia bimy. Układ dwu-nastu kolumn, po trzy na każdej podporze, miał odpowiadać dwudwu-nastu pokoleniom Izraela [95, s. 195]. Zastosowanie czterech podpór mogło być nawiązaniem do czterech strona świata oraz wyrazem znaczenia Sejmu Czterech Ziem, który mógł wpłynąć na rozprzestrzenienie się wzor-ca. Bardzo prawdopodobne jest jednak – na co wskazują Maria i Kazimierz Piechotkowie – że almemor w tej formie został wzniesiony dopiero po 1856 roku [134, s. 172–173]. W związku z tym doszukiwanie się nawiązania do Sejmu Czterech Ziem, który wówczas już nie funkcjo-nował, wydaje się niesłuszne. Nie oznacza to oczywiście, że wcześniej nie istniała jakaś forma bimy-podpory [108, s. 285]90. Porównując jednak sposób podparcia, który pojawia się w XVI i XVII wieku, należy przyjąć raczej formę wielobocznych filarów lub masywnych kolumn.

Podobne kolumny otaczały bimę synagogi w Tarnowie i Synagogi Starej w Rzeszowie. Na podstawie zdjęć archiwalnych można stwierdzić, że w Tarnowie zastosowano korynckie kapitele. Wnętrze bimy sklepione było konchą i obniżone względem sklepienia sali męskiej – miało więc cechy pierwszego typu bim. Cała bożnica była zbudowana na planie idealnego kwadratu91. W synagodze rzeszowskiej w centrum znajdował się prawie kwadratowy almemor, otoczony czterema masywnymi kolumnami o doryckich kapitelach uzupełnionych czterema wolutami. Ze względy na wydłużenie bimy w kierunku wschód-zachód została ona delikatnie przesunięta w kierunku wschodnim.

Inny typ podpór bimy zastosowano w Łucku. Były to ośmioboczne filary, na których wsparto nadstawę bimy. Almemor synagogi łuckiej jest najlepszym przykładem pierwszego typu bim, których sklepienie znajdowało się w połowie wysokości sali męskiej. Sklepienie żaglaste przekrywające bimę uzupełniono przekątniowymi żebrami i zwornikiem. Synagoga została założona na rzucie prostokąta, a bimę przesunięto delikatnie w kierunku zachodnim, więc nie znajdowała się idealnie w centrum planu.

Ośmioboczne filary charakterystyczne są również dla domów modlitwy w: Pińsku (1640), Słonimiu (1642), Tykocinie (1642), Nowogródku (1648). We wszystkich wymienionych

51

synagogach bimy zostały usytuowane w centrum planu i są do siebie podobne, przy czym bimy w: Pińsku, Słonimiu i Nowogródku reprezentują drugi typ, a bima w Tykocinie podtyp drugiego typu. Sale męskie różniły się natomiast kształtem planu, na którym zostały założo-ne: w Pińsku i Słonimiu był to prostokąt, w Tykocinie i Nowogródku kwadrat.

W latach 40. XVII wieku przebudowane zostało wnętrze synagogi w Przemyślu (1592– 1594). Po przebudowie bożnica była połączeniem planu podłużnego i centralnego za spra-wą kwadratowej bimy-podpory. Almemor był flankowany czterema okrągłymi kolumnami zwieńczonymi korynckimi kapitelami. Patrząc na perforacje nadstawy, można przypuszczać, że był to – podobnie jak w synagodze w Tykocinie – podtyp typu drugiego.

W synagodze w Orli (2. ćwierć XVII w.) pierwotnie była bima-podpora. Wnętrze bu-dowli było założone na prawie idealnym kwadracie. W wyniku przebudowy bima nie tylko została nieco przesunięta w kierunku wschodnim, ale również otrzymała nieco inną formę niż pierwotna, która pozostaje nieznana. Pozostałości fundamentów podpór wewnętrznych nie pozwalają stwierdzić ich formy.

Jak już zaznaczono powyżej, szczegól-nym przykładem synagogi z bimą w formie podpory była bożnica w  Łęcznej (il. 3.4). Bima założona na planie kwadratu została usytuowana przed Aron ha-Kodesz, w środ-ku odległości między schodami a ścianą za-chodnią. Wyjątkowość tej synagogi spowo-dowana jest formą bimy, odbiegającą nieco od form bim omówionych do tej pory – ma charakter wielokondygnacyjny, czego kon-sekwencją jest zmultiplikowanie prześwi-tów w nadstawie92.

Wolnostojąca bima znajdowała się również w synagodze w Opatowie (połowa XVI w.) [108, s. 293]. Choć nie ma informa-cji o wyglądzie samej bimy, to wiadomo, że dom modlitwy tworzyła jednoprzestrzenna sala na planie prostokąta o proporcjach 2:3. Sala była orientowana i  została przekryta sklepieniem krzyżowo-kolebowym z lune ta-mi. Synagoga w Bychowie Nowym (4. ćwierć

XVII w.) została założona na planie zbliżonym w proporcjach do kwadratu, a synagoga w Żmi-grodzie Nowym (XVII/XVIII w.) na planie prostokąta. W obu obiektach w środku planu usy-tuowano bimę-podporę wspartą na czterech kwadratowych słupach o ściętych narożnikach. Bimy w synagogach w Bychowie i Łęcznej były identyczne pod względem kompozycyjnym.

52

W  obu obiektach nad arkadą znajdowały się w  każdej ze ścian dwa otwory, a  na wyższej kondygnacji jeden większy otwór, który w przypadku bimy w Bychowie został umieszczony w lunecie sklepienia.

Proporcje planu sali męskiej 2:3 uzyskano w synagodze w Przeworsku (XVII/XVIII w.). Jest to jedna z sal, w których kwadratowa bima znalazła w centrum. Nadstawę bimy wsparto na ośmiobocznych filarach o nieproporcjonalnych głowicach składających się z gęsto ułożo-nych, profilowanych wsporników.

Na planie kwadratu oparte były sale synagog w Lubomlu (XVII/XVIII w.) i Różanej Gro-dzieńskiej (połowa XVIII w.). W centrum pierwszej z wymienionych bożnic usytuowano bimę flankowaną czterema filarami, które w strefie podestu miały kształt kwadratu z cofniętymi, zaokrąglonymi narożnikami, natomiast powyżej niej były ośmioboczne. W centrum drugiej znajdował się, podobny do bimy w Słonimiu, trzykondygnacyjny almemor wsparty na ośmio-bocznych filarach.

Na prawie kwadratowym planie została zniesiona synagoga w Dukli (1758). Bima otrzy-mała – wyjątkowo – miejsce w jego centrum, gdyż miała plan prostokąta wydłużonego na osi poprzecznej wnętrza. Nadstawę wsparto na ośmiobocznych filarach. Brak materiału iko-nograficznego nie pozwala określić jednoznacznie ukształtowania sklepienia bimy. Należy założyć, że było ono obniżone w stosunku do sklepienia sali męskiej.

Najbardziej rozpoznawalnym przykładem synagogi z bimą-podporą jest bożnica w Łań-cucie (1761). Sala główna została założona na planie zbliżonym do kwadratu. Bima natomiast miała plan idealnego kwadratu. Na podeście ustawiono cztery kolumny z wkomponowanymi w głowice palmetami, a całość sklepiono spłaszczoną kopułką. Almemor został usytuowany idealnie w centrum planu sali męskiej.

Ośmioboczne filary zastosowano po raz kolejny w synagodze w Maciejowie (przed 1781) i Przysusze (3. ćwierwiecze XIII w.). W Maciejowie w centrum kwadratowej sali znalazł miej-sce kwadratowy almemor podobny do bimy synagogi tykocińskiej. W Przysusze sala syna-gogi była prostokątem o proporcjach 4:3. W centrum usytuowano na planie kwadratu bimę--podporę przekrytą kopułą obniżoną w stosunku do sklepienia sali. Głowice ośmiobocznych filarów miały rozbudowaną i nieproporcjonalną formę. Pod koniec XVIII wieku wzniesiono synagogę w Rymanowie. Był to obiekt założony na planie podłużnym, z usytuowaną prawdo-podobnie w centrum bimą-podporą. Wskazuje na to poziom zbliżenia do siebie filarów i ich spięcie łukami poniżej poziomu sklepienia. Pierwotne sklepienie nie zachowało się. Nadstawa bimy wsparta została na czterech kwadratowych filarach i sklepiona była żaglaście.

W XVII i XVIII wieku repertuar form bim-podpór, jak również sposobów ich sytuowania był niezwykle bogaty, co świadczy o nietrzymaniu się kurczowo – wynikającej z logiki planu – centralnej lokalizacji.

Obiekty na planie dziewięciopolowym z bimą-podporą istnieją dziś w Niemczech, Cze-chach i na Węgrzech [84, s. 120], co jest efektem migracji ludności żydowskiej po najeździe wojsk Bohdana Chmielnickiego w  latach 1648–1657. Żydzi poza minhagami (zwyczajami)

53

propagowali wiedzę i wzorce, chętnie zresztą wykorzystywane przez mieszkańców tych te-renów, na które zawędrowali [194, s. 148]. Bima-podpora przypominająca pod względem for-my bimę w Synagodze Nowomiejskiej w Rzeszowie93 pojawia się w 1689 roku w synagodze w Nikolsburgu [85, s. 132]. Z początku XIX wieku pochodzi przebudowa osiemnastowiecznej synagogi w Hotzenplotz. Bima-podpora pojawiła się także w synagodze w Marmaros Sziget zlokalizowanej obecnie na terenie Rumunii, a dawniej Wegier. Podobne rozwiązanie znajdzie-my również w zbudowanej na początku XVII wieku synagodze w Fürth w Bawarii.