3. Synagoga
3.2. Układ przestrzenny sali męskiej do końca XVI wieku
Żydzi nie wykształcili jednego uniwersalnego planu synagogi, który byłby powtarzany przez następne wieki. Istotą bożnicy miała być sieć zależności pomiędzy dwoma najistotniej-szymi elementami: bimą i Aron ha-Kodesz65. Ostatecznie zaczęto więc wznosić domy modlitwy, w których zachowane były powiązania tych komponentów przy wykorzystaniu cech architek-tury typowej dla danego okresu i danego obszaru.
W okresie panowania Rzymian w Palestynie wznoszone były synagogi na planie prosto-kąta, z kolumnadami obiegającymi salę wewnątrz, najczęściej z trzech stron66. Przykładem są synagogi w: Irbid (III–IV w.), Tell Hum (III–IV w.) i Kafar Baram (III w.). Całość planu uzupeł-niano amfiteatralnie usytuowanymi miejscami siedzącymi [134, s. 22]. Skrzynia na rodały była elementem ruchomym a wnoszono ją do synagogi w trakcie liturgii [194, s. 14]. Tego typu dzia-łanie – poza „uświęceniem” przestrzeni, w której się modlono – przywodzi na myśl odniesienie do Arki Przymierza, ukryte zresztą pod określeniem Aron ha-Kodesz. Nie ma jednoznacznych informacji co do sposobu usytuowania bimy. Ponieważ w tych obiektach była wykonana w ma-teriale nietrwałym, do naszych czasów nie pozostał po niej żaden ślad.
Kiedy Palestyna znalazła się pod panowaniem Bizancjum, zaczęto wznosić bożnice trójna-wowe (Beth Alpha w 1. połowie VI w.) i – rzadziej – jednoprzestrzenne jak Eshtemoa z IV wie-ku. Salę męską poprzedzał dziedziniec – atrium. W ścianach skierowanych w stronę Jerozolimy sytuowane były absydy, które stanowiły miejsce na Aron ha-Kodesz. Wzorców planów z absydą należy poszukiwać we wczesnochrześcijańskiej architekturze kościołów z IV wieku [123, s. 45]. W synagogach tego okresu bimy zajmowały centrum planu. Posadzki zaś wyłożone były barw-nymi mozaikami. W pochodzącej z IV wieku synagodze w Hamat Tiberias oraz we wzniesionych w VI wieku synagogach w Beth Alpha i Beth Shean Aron ha-Kodesz jest dwudrzwiowy, ujęty w dwie kolumny i zwieńczony trójkątnymi tympanonami lub półkolistą konchą.
41
Układ bazylikowy jest kontynuowany w architekturze synagog w Hiszpanii, niejako pod wpływem architektury meczetów, w której zaczął być stosowany [123, s. 48]. Najlepszym przykładem takiego rozwiązania jest synagoga w Toledo, która od 1411 roku znana jest jako kościół Santa Maria la Blanca. W 1085 roku została wzniesiona na planie czworoboku o nie-równoległych ścianach, w który wpisano cztery rzędy arkad o wykroju podkowy, wspartych na ośmiobocznych słupach i tworzących plan pięcionawowy.
Podobnym rozwiązaniem planu charakteryzowała się synagoga w Segowii. Była to ba-zylika trójnawowa, również o arkadach podkowiastych wspartych na słupach ośmiobocz-nych. Trudno jest oszacować datę jej powstania. Wiadomo natomiast, że w 1450 roku została zamieniona na kościół Bożego Ciała.
Migiel Ángel Espinosa-Villegas zwraca uwagę na trzy typy planów synagog, które wy-kształciły się w basenie morza śródziemnego. Pierwszym z nich jest omówiona powyżej bazy-lika, drugim są synagogi, które można by nazwać strukturami domowymi, a trzecim synagogi czteropodporowe [38, s. 82].
W przypadku struktur domowych społeczność Żydów sefardyjskich wykorzystała inne plany jak w przypadku dwóch synagog jednoprzestrzennych: jednej w Kordobie i drugiej, El Transito, w Toledo. Pierwsza z nich jest niewielką bożnicą wzniesioną w 1315 roku i – podob-nie jak wcześpodob-niejsze obiekty – została zaadaptowana na inne cele. Nastąpiło to jednak dopiero po wypędzeniu Żydów z Hiszpanii w 1492 roku. W przeciwieństwie do synagog w Toledo i Se-gowii miała bimę lokowaną blisko zachodniej ściany. Synagoga El Transito została wzniesiona w 1357 roku, a jej fundatorem był Samuel Halewi (Samuel Abulafia). Składała się z jednej nawy z aneksami bocznymi, które stanowiły w większości prywatne pomieszczenia inwestora.
Interesujący jest sposób wykonania Aron-ha-Kodesz w synagogach hiszpańskich. Jak wynika z omówionych przykładów na ścianie zwróconej w kierunku Jerozolimy wznoszono pomieszczenie nazywane heichal (dosł. pałac) i dopiero w nim umieszczano skrzynię na roda-ły, określaną przez Żydów sefardyjskich jako tewa [197, s. 427].
Należy jeszcze wspomnieć o innym, nieco odosobnionym przypakładzie synagogi zloka-lizowanej na Półwyspie Iberyjskim, a mianowicie o synagodze w Tomar (XV w.). Jako jedyna znana z tego okresu bożnica została wzniesiona na planie dziewięciopolowym67.
Średniowiecze wśród Żydów niemieckich przyniosło zupełnie nowe rozwiązania zarów-no wnętrza synagogi, jak i szafy na rodały. Bożnice, które powstawały na obszarach zamiesz-kiwanych przez społeczność aszkenazyjską, były jedno- i dwunawowe. Synagogi jednonawo-we były zakładane na planie prostokąta68.
Zdecydowaną większość stanowiły obiekty dwunawowe, zbudowane na planie sześcio-polowym. Ich pierwowzorów należy poszukiwać w układach gotyckich wywodzących się z Niemiec i nawiązujących do dormitoriów i refektarzy [194]. Najstarszym znanym obiektem z tej grupy jest synagoga w Wormacji (1174–1175). Z późniejszego okresu pochodzi synagoga w Erfurcie (XIII w.) i synagoga Stara Szkoła w Pradze (XIII/XIV w.). Plan sześciopolowy pod-kreślał centralność oraz znaczenie bimy usytuowanej między dwoma filarami. Zastosowanie
42
znalazły również inne plany – czteropolowy ze słupem po środku w synagodze w Egerze (1347–1375) czy ośmiopolowy w synagogach w Regensburgu (1267)69 i Budzie (1461, które ze względu na lokalizację bimy na środku bożnicy były jednak mniej korzystne.
Synagogi miały dwa rodzaje przekrycia: stropy drewniane lub sklepienia. Ten pierwszy mają synagogi w: Rufach (XIII w.), Erfurcie (XIV w.) i Spirze, natomiast ten drugi synagogi w: Miltenbergu, Bambergu, Mödling i Korneubergu.
W wielu domach modlitwy wznoszonych w tym okresie sale miały proporcje 3:2, a przy-kładem mogą być budowle we Frankfurcie, a także w Spirze czy Wormacji. W przypadku planu sześciopolowego drzwi do sali męskiej były zwykle umieszczone w ścianie północnej lub połu-dniowej i przesunięte w kierunku zachodnim, dzięki czemu zgodnie z obowiązującą zasadą Aron ha-Kodesz był widoczny bezpośrednio po wejściu do wnętrza [99, s. 45]. Pod względem formy szafa na rodały była wzorowana na motywie starożytnego edykułu. Nie stanowiła już osobnego pomieszczenia jak w synagogach hiszpańskich, ale była wnęką w ścianie wschodniej. Czasami wnęka ta zarysowywała się na zewnątrz budynku w formie absydy lub pogrubienia ściany.
W XV i XVI wieku, a więc po wygnaniu Żydów z Hiszpanii, zaczęto stosować także inne rozwiązanie wnętrz synagog – sefardyjski typ bipolarny. Pojawiał się on już w średniowiecz-nych synagogach przede wszystkim południowych Włoch, a także Półwyspu Iberyjskiego [107, s. 423]. Zastosowanie tego modelu nie oznaczało jednak końca synagog jednonawowych, które powstawały dalej, przede wszystkim na obszarze Czech i Polski. Oprócz tych wymienio-nych od XVI wieku wznoszone były również synagogi jednoprzestrzenne na planie kwadratu. Rozwiązanie dwubiegunowe zakładało wykonanie prostokątnej, podłużnej, orientowa-nej sali, w której na obu krótszych bokach, naprzeciwko siebie umieszczano Aron ha-Kodesz i bimę. Miejsca siedzące sytuowano wzdłuż dłuższej ściany, równolegle po obu stronach osi sali męskiej.
Do dziś nie zachowała się żadna XV-wieczna synagoga, której układ byłby dwubieguno-wy. Z XVI wieku pochodzą synagogi weneckie, na przykład: Scoula Grande Tedesca (1529), Scoula Canton (1531), Scoula Levantina (1538), Scoula Italiana (1575). Najbardziej znana jest jednak Scoula Spagnola (1584) w Wenecji, która popularność zawdzięcza wnętrzu zaprojek-towanemu w 1655 roku przez Baltassara Loghene (1598–1682) [194, s. 60]. Jest założona na planie prostokąta, a wpisana we wewnątrze elipsa stanowi jednocześnie krawędzie dla balko-nów przewidzianych jako babińce. Ten schemat stał się dominujący w wielu XVII-wiecznych synagogach [107, s. 424].
Podobne rozwiązanie wnętrza zostało zastosowane w aszkenazyjskiej synagodze Scoula Grande Tedesca. Wskazuje to na charakterystyczną dla Półwyspu Apenińskiego przewagę układu bipolarnego nad ściśle przestrzeganym przez Żydów aszkenazyjskich lokowaniem bimy w centrum. Rozwiązanie dwubiegunowe dominowało w kolejnych stuleciach70. Wszyst-kie synagogi wenecWszyst-kie lokowane były na ostatniej kondygnacji budynków mieszkalnych.
W 1592 roku w Livorno została wzniesiona synagoga, która swoim układem nawiązywała wprawdzie do planu bipolarnego, jednak znajdująca się w niej bima nie przylegała do ściany.
43
Jest to jeden z pierwszych przykładów zastosowania układu halowo-emporowego w synago-dze. Empory obiegały wnętrze sali męskiej z trzech stron i to aż na dwóch kondygnacjach71.
W synagogach podłużnych jednonawowych zakładano charakterystyczny dla syna-gog Żydów aszkenazyjskich podział wnętrza, w którym Aron ha-Kodesz lokowano w ścianie wschodniej, natomiast bimę w centrum planu. Jest to również okres, w którym przedsionki i babińce zaczynają stanowić z synagogami jedną bryłę.
Reprezentująca styl późnogotycki jednonawowa synagoga Pinkasa w Pradze została wzniesiona w 1535 roku, a jej fundatorem był Aaron Meshulam Horowitz. W latach 1607– 1620 wykonano sklepienia przedsionka i babińca, które powstały na parterze budowli, jako jej integralne części, oraz dobudowano babiniec nad puliuszem. Do tej samej grupy, do której należy opisywana bożnica, można zakwalifikować również synagogi Krakowa. Warto dodać, że obiekty na planie jednonawowym powstawały przez cały XVII i XVIII wiek72.
Synagogą jednoprzestrzenną na planie zbliżonym do kwadratu była Synagoga Wysoka w Pradze (1568). W Polsce przełom XVI i XVII wieku obfitował również w wiele tego typu budowli.
Jedyną w swoim rodzaju – jak na miejsce i czas powstania – była praska synagoga ufundowana przez Mordechaja Maisela (1590–1592). Bożnica została wzniesiona na planie trójnawowym, ale ze względu na późniejsze przebudowy i wprowadzenie układu halowo--emporowego trudno jest określić, czy była pierwotnie bazyliką, czy halą.
W XVI wieku ponownie zaczynają być wznoszone synagogi czteropodporowe, które – w zasadzie – można byłoby nazwać dziewięciopolowymi. Jest to również okres, w którym na ziemiach polskich powstają pierwsze synagogi z bimą-podporą. Odosobnionym przykładem synagogi na planie dziewięciopolowym, pochodzącym z tego okresu, a dokładnie z lat 70. XVI wieku, jest synagoga ha-Ari Aszkenazi w Safedzie.
Jak wynika z powyższego opisu, układ przestrzenny synagog zmieniał się. Część wzor-ców zapożyczano z architektury innych religii i kultur i adaptowano do potrzeb religijnych judaizmu. Znamienne wydaje się wykorzystanie starożytnego planu bazyliki w synagogach Półwyspu Iberyjskiego, planu dwunawowego charakterystycznego dla architektury klaszto-rów i kościołów. Plan jednonawowy, na którym budowano już w średniowieczu, stanowi podstawę synagog renesansowych. Trzeba zwrócić uwagę również na synagogi czteropodpo-rowe, które w XIV i XVI wieku są jednak wyjątkami.