Analiza metrologiczna

Analiza metrologiczna wybranych bożnic była pierwszym etapem przeprowadzonych badań. Na podstawie zebranych materiałów oraz pomiarów własnych starano się określić miary, w jakich zostały wzniesione analizowane synagogi. Pomiary in situ okazały się nie-zbędne, gdyż w wielu publikacjach pojawiają się bardzo przybliżone wartości. A zarówno

166

inwentaryzacje przedwojenne, jak i powojenne wykazywały znaczne rozbieżności w przy-padku poszczególnych wymiarów.

W badaniach uwzględniono dwa typy wymiarów. Pierwszy typ to wymiary przekroju poziomego, a więc długość całkowita obiektu na osiach wschód–zachód oraz północ–połu-dnie, długość i szerokość w świetle ścian sali męskiej oraz wymiary poziome pola centralnego w obiektach dziewięciopolowych i z bimą-podporą. Drugi typ to wymiary wertykalne, a więc wysokość sali męskiej w najwyższym punkcie sklepienia, wysokość obiektu do okapu oraz wysokość pola centralnego w  synagogach dziewięciopolowych i  z  bimą-podporą. Bożnice były często przebudowywane i rozbudowywane, zwłaszcza w obrębie dachów, gdyż te ulega-ły zniszczeniu i ich formy zmieniaulega-ły się najczęściej na przestrzeni lat. Dlatego też nie analizo-wano wysokości obiektów do kalenicy. W kilku przypadkach nie podano wysokości bimy lub wysokości do okapu obiektu, gdyż materiały, które istnieją, nie dają możliwości odtworzenia form tych elementów206.

8.2.1.1. Miary uwzględnione w analizie metrologicznej

Punktem wyjścia do analizy metrologicznej jest określenie miar obiektów uzyskanych w trakcie inwentaryzacji architektonicznych i porównanie ich z miarami, które obowiązy-wały na terenie Polski w okresie budowy. Jest to oczywiście trudne zadanie, gdyż w różnych okresach i różnych miejscach miary te odpowiadały różnym wartościom określającym miarę metryczną. Miary łokci próbowano ujednolicić na terenie całego kraju na podstawie różnych rozporządzeń wydawanych już od XVI wieku [165, s. 6]. Wiadomo jednak, że nie wszędzie stosowano się do nich, a niekiedy wprowadzano je z opóźnieniem. W XVII i XVIII wieku – zgodnie z polskim prawem – obowiązywały dwie główne miary długości: łokieć krakowski (58,6 cm) do 1764 i łokieć warszawski (59,55 cm) od 1764 roku.

W 1507 roku miarę łokcia krakowskiego ujednolicono z łokciem poznańskim, natomiast w 1565 – miarę łokcia krakowskiego z łokciem warszawskim. Proces ten wiązał się z wprowa-dzeniem łokcia koronnego, który miał funkcjonować na obszarze całego kraju i odpowiadać łokciowi krakowskiemu. W 1569 roku zrównano również długość łokcia podlaskiego z łok-ciem warszawskim, a w gruncie rzeczy z krakowskim [165, s. 6]. Spowodowało to, że od lat 70. XVI wieku zgodnie z polskim prawem funkcjonowała jedna podstawowa miara: łokieć koronny równy 58,6 cm. Stan ten utrzymywał się do 1764 roku, kiedy to Komisja Skarbowa Koronna wprowadziła unifikację łokcia koronnego na terenie całego kraju, ustalając jego dłu-gość na 2640 dziesiątych części linii paryskiej [165, s. 13], a więc 59,55 cm.

8.2.1.2. Materiał do badań

Najbardziej efektywna i dająca największą pewność, iż konkretne miary długości zo-stały zastosowane przy budowie synagog, byłaby analiza materiału źródłowego, na przykład

167

odpowiednich zezwoleń władz lub właścicieli prywatnych – tak świeckich, jak i duchow-nych. Niekiedy zapisy kwestionujące wymiary bożnic pojawiają się również w dokumentach, w których kościół sprzeciwia się ich wznoszeniu207 [15, s. 129]. Innym źródłem pośrednich informacji w tej kwestii mogłyby być wydatki gmin w pinkasach oraz dokumenty dotyczą-ce budowy synagogi. W  księgach kahalnych z  założenia miały być umieszczane informa-cje o ważnych wydarzeniach w gminie [109, 18]208. Wiadomo jednak, że takie dokumenty w wielu przypadkach nie istniały lub nie przetrwały do naszych czasów. W zezwoleniach na budowę bożnic często nie określano konkretnych wymiarów obiektów, podając jedynie ich usytuowanie oraz warunki, jakie powinny spełniać, na przykład być niższe od kościoła209. Sytuacja miała się inaczej wówczas, kiedy określano maksymalne wymiary, jakich nie należy przekroczyć, w tym wysokość i wymiary rzutu. Praktyka pokazuje jednak, że Żydzi często nie przestrzegali tych wytycznych, zwiększając albo zmniejszając zatwierdzone wymiary. Najlep-szym przykładem takiego obiektu jest synagoga w Chęcinach, która jest nieco mniejsza, niż wskazywałyby podane w przywileju wymiary wnętrza [12, s. 63–64]210. Trudno jest jednak określić, dlaczego kahał nie wykorzystał w całości darowanej mu w przywileju powierzchni.

Informacje zawarte w rozporządzeniach i innych wymienionych dokumentach, jeżeli ta-kowe istnieją, nie mogą więc być podstawą badań metrologicznych. W przypadku wymiarów są to jedynie dość orientacyjne wartości, które często nie były urzeczywistniane przy budo-wie domów modlitwy. Niezbędne jest więc opieranie się w analizach na stanie istniejącym obiektów, wynikach inwentaryzacji i na planach budowy.

W wielu publikacjach dotyczących architektury bożniczej, zlokalizowanej czy to w Pol-sce, czy w Europie, podawane są wymiary planów. Z ich analizy wynika jednak, że między wartościami deklarowanymi a wartościami rzeczywistymi istnieją rozbieżności. Wynika to za-pewne z faktu, że wielu badaczy podawało wymiary przybliżone. Próba odczytania wartości z planów zamieszczonych w wyżej wymienionych publikacjach jest niemożliwa ze względu na ich wielkość, a tym samym na błąd, który generuje podziałka liniowa. Z tego względu użycie materiałów i inwentaryzacji wykonanych pod przewodnictwem Oskara Sosnowskiego, a znaj-dujących się w Zakładzie Architektury Polskiej Wydziału Architektury Politechniki Warszaw-skiej, jest utrudnione. Podstawą szczegółowych badań gematrycznych muszą być plany i ma-teriały niebudzące wątpliwości z  punktu widzenia analizy metrologicznej. Dokładniejszym materiałem, choć nie idealnym, są pomiary powojenne. W przypadku inwentaryzacji przed- i powojennych można założyć, iż błąd pomiarowy wynosi 1 cm.

Punktem wyjścia analizy było stworzenie zestawienia wymiarów metrycznych pozy-skanych z inwentaryzacji zarówno przedwojennych, jak i tych wykonanych zaraz po wojnie. Ponieważ różnice w długości i szerokości sal męskich, które pojawiały się w badanych doku-mentach ze wspomnianych okresów, sięgały czasem nawet 2–3 metrów na całym wymiarze, zdecydowano się na wykonanie pomiarów własnych211.

Analizie metrologicznej poddane zostały przede wszystkim podstawowe miary pla-nów oraz przekroi synagog. Celem było ustalenie, czy faktycznie obiekty te były wzniesione

168

zgodnie z miarami długości, o których mowa powyżej, a więc czy ich wymiary podane zo-stały w łokciach krakowskich przed 1764 rokiem oraz łokciach warszawskich po tej dacie. W badaniach metrologicznych starano się brać pod uwagę pierwotną formę obiektu, która niejednokrotnie ograniczała się do sali męskiej, a dopiero z czasem była powiększana o ko-lejne pomieszczenia212. Zdarzało się też, że w planach budowlanych przewidywano wzniesie-nie wraz z salą męską babińca lub przedsionka, a czasem obu pomieszczeń213. Często jednak stwierdzenie pierwotnej formy obiektu jest niemożliwe. O przemianach, jakie były dokony-wane w obrębie synagog, można dowiedzieć się z badań i dokumentów. Przykładami są boż-nice w Orli i Tykocinie, w których w wyniku przebudowy w znaczącym stopniu zmienił się układ wnętrza sali męskiej oraz jej wysokość. Zmiany dokonywane były zwykle po pożarach bożnic i miały na celu odbudowę zniszczonych obiektów oraz – co zdarzało się częściej – odtworzenie sklepień. O ile w przypadku synagogi w Tykocinie wiązało się to z obniżeniem sklepienia i założeniem nowego dachu, o tyle w synagodze w Orli poza założeniem nowego sklepienia zmieniono zupełnie rozstaw słupów wyznaczających pole centralne. Ze względu na  zmiany  dokonane  w  tym obiekcie analizą metrologiczną objęta została jego najstarsza forma.

W celu ujednolicenia wymiarów pozyskanych z inwentaryzacji i pomiarów własnych konieczne stało się przyjęcie kilku założeń. Pierwszym i najważniejszym było ustalenie jed-nej wartości wszystkich wielkości. Ponieważ na przestrzeni wieków synagogi i inne obiekty ulegały deformacjom w wyniku m.in. zniszczeń, pożarów, osiadania, a dokładność ich ty-czenia nie była w tamtym czasie zbyt duża, długości przeciwległych ścian i przeciwległych krawędzi bim zwykle nie są sobie równe. Podobnie często pomiędzy ścianami w narożniku nie ma zachowanego kąta prostego. Z tego powodu w celu określenia jednego wymiaru ko-nieczne było pobranie kilku wartości w każdym badanym kierunku oraz określenie warto-ści średniej poszczególnych długowarto-ści, szerokowarto-ści i wysokowarto-ści. Nie należy jednak utożsamiać wartości średniej ze średnią arytmetyczną214. Takie założenie byłoby bowiem błędne, gdyż przy dużych rozbieżnościach wymiarów otrzymana liczba byłaby niezwiązana z wymiarami ścian. Wartością wyjściową była więc w takim przypadku długość ścian. Poszczególne wy-sokości każdej synagogi określano względem kilku stałych punktów odniesienia. Wysokość na zewnątrz mierzono do okapu od poziomu wejścia, który był pewny, bo niezależny od narastania terenu215. Jako wysokość wnętrza przyjmowano odległość od poziomu posadzki sali męskiej do najwyższego punktu sklepienia. W przypadku bimy były – w zależności od obiektu – najczęściej dwa punkty odniesienia: poziom posadzki sali męskiej lub poziom po-destu. W obu przypadkach mierzono wysokość do najwyższego punktu sklepienia nad polem centralnym.

Wynikiem tych działań było stworzenie dla poszczególnych obiektów zestawienia wymiarów w  systemie metrycznym. Zebrany materiał posłużył do przeliczenia wartości metrycznych na miary, które obowiązywały w Polsce w XVII i XVII wieku, a więc na łok-cie lub ich części, czyli stopy i ćwierci. W zależności od tego, czy obiekty powstały przed

169

1764 rokiem, czy później, przyjmowano charakterystyczne dla danego okresu wartości łokci. W  przypadku obu długości łokcia (krakowskiej i  warszawskiej) stosowano dwa ro-dzaje podziałów: podział prosty, zgodnie z  którym jeden łokieć był równy dwóm stopom lub czterem ćwierciom [165, s. 22], oraz podział geometryczny, zgodnie z którym łokieć był dzielony na 24 cale, a te na 10 ziaren itd. [165, s. 22]. W niniejszej analizie podstawę stano-wiły obie metody podziału łokcia, przy czym w celach badawczych przyjęto, że najmniejszą, dopuszczalną wartością, która mogła pojawić się w wymiarze, jest jedna ćwierć (14,79 cm – ćwierć krakowska, 14,8875 cm – ćwierć warszawska). W kilku przypadkach w przeliczo-nej mierze zostały uwzględnione wartości cala (2,44 cm – cal krakowski, 2,48 cm – cal war-szawski).