Kościoły polskie z XVII i XVIII wieku

8. Gematria w XVII- i XVIII-wiecznych synagogach zlokalizowanych na obszarze

8.2. Metoda badań

8.2.5. Analiza porównawcza

8.2.5.2. Kościoły polskie z XVII i XVIII wieku

W trakcie analizy wymiarów kościołów powstałych w Polsce w XVII i XVIII wieku stwierdzono, że w 29,3% pokrywają się z wymiarami w analizowanych bożnicach. Trudno jest na tej podstawie poszukiwać związków z ogólnym ruchem budowlanym, którego najpręż-niejszą gałęzią była z pewnością architektura sakralna.

Przeliczenie wymiarów zostało dokonane w oparciu o miary łokcia krakowskiego z do-kładnością do dwóch centymetrów dla 87% procent wymiarów. W pozostałych przypadkach błąd wynosił maksymalnie dwa cale i nie przekraczał 0,5% wymiaru (tab. 8.7).

Jedną z najczęściej pojawiających się wartości było 19 łokci (w kościołach: św. Piotra i Pawła w Krakowie (dwukrotnie), bernardynów w Rzeszowie (dwukrotnie), kanoników re-gularnych w Wągłczewie, a także w kolegiacie św. Anny w Krakowie i kościele paulinów w Warszawie). Pozostałe wartości miar występowały:

– pięciokrotnie: 18 łokci (w kościołach: bernardynów w Sierakowie, kanoników regu-larnych w Wągłczewie, parafialnym w Kodeniu, dominikanów w Gidle, parafialnym w Tarło-wie), 35 łokci (w kościołach: jezuitów w Kalisz, bernardynów w Lublinie, kamedułów na Bie-lanach w Krakowie, dominikanów w Gidle, karmelitów w Warszawie), 36 łokci (w kościołach: jezuitów w Kaliszu, św. Piotra i Pawła na Antokolu w Wilnie, parafialnym w Lesznie oraz w kolegiacie św. Anny w Krakowie);

182

– czterokrotnie: 41 stóp (w kolegiatach w Nieświerzu (dwukrotnie) i na Mirowie w Piń-czowie oraz w kościele parafialnym w Grodzisku), 41 łokci (w kościołach: jezuitów w Wil-nie (dwukrotw Wil-nie), szpitalnym w Końskowoli i dominikanów w Gidle), 75 stóp (w kościołach: kamedułów na Bielanach w Krakowie, parafialnym w Kodeniu, bernardynów i paulinów w Warszawie);

– trzykrotnie: 15 łokci (w kościołach kanoników regularnych w Wągłczewie i karmeli-tanek we Lwowie (dwukrotnie), 16 łokci (w: kościele bernardynów w Sierakowie, kolegiacie św. Anny w Krakowie, kościele paulinów w Warszawie), 17 łokci (w kościołach bernardynów w Sierakowie oraz parafialnych w Grodzisku i Tarłowie), 21 łokci (w kościołach jezuitów i bernardynów w Wilnie oraz w kościele parafialnym w Grodzisku), 22 łokcie (w kościołach św. Piotra i Pawła w Krakowie oraz bernardynów w Lublinie i Rzeszowie), 27 łokci (w ko-ściołach: jezuitów w Wilnie, parafialnym w Tarłowie i kapucynów w Warszawie), 40 łokci (w kościołach jezuitów w Kaliszu i parafialnym w Grodzisku oraz w kolegiacie św. Anny w Krakowie), 60 łokci (w kościołach parafialnych w Czemiernikach i Gołębiu oraz w kościele paulinów w Warszawie), 65 łokci (w kościołach: św. Piotra i Pawła w Krakowie, bernardynów w Rzeszowie i kamedułów w Rytwianach), 70 łokci (w kościołach: jezuitów w Kaliszu, kame-dułów na Bielanach w Krakowie i parafialnym w Rokitnie), 81 stóp (w kościołach parafialnym w Kodeniu (dwukrotnie) i św. Piotra i Pawła na Antokolu w Wilnie), 85 stóp (w kościołach je-zuitów i parafialny w Lublinie oraz parafialnym w Rokitnie), 191 stóp (w kościołach jeje-zuitów w Poznaniu oraz bernardynów i karmelitów w Warszawie);

– dwukrotnie: 13 łokci (w kościołach bernardynów w Sierakowie i dominikanów w Gi-dle), 23 stopy (w kościołach szpitalnym w Końskowoli i karmelitanek we Lwowie), 25 łok-ci (w kośłok-ciołach bernardynek w Wilnie i parafialnym w Grodzisku), 29 stóp (w kośłok-ciołach św. Piotra i Pawła w Krakowie i bernardynów w Rzeszowie), 31 łokci (w kościołach bernar-dynów w Lublinie i kapucynów w Warszawie.), 38 łokci (w kościołach parafialnym w Cze-miernikach i bernardynów w Sierakowie), 42 łokcie (w kościołach parafialnym w Kodeniu i karmelitów w Warszawie), 46 łokci (w kościele jezuitów w Wilnie i kolegiacie św. Anny w Krakowie), 52 łokcie (w kolegiacie św. Anny w Krakowie i kościele paulinów w Warsza-wie), 53 łokcie (w kościołach karmelitów i bernardynów w Wilnie), 59 stóp (w kościołach karmelitów w Wilnie i paulinów w Warszawie), 71 stóp (w kościołach bernardynów w Lu-blinie i kanoników regularnych w Wągłczewie), 76 łokci (w kościołach bernardynów w Sie-rakowie i parafialnym w Tarłowie), 83 łokcie (w kościele dominikanów w Gidle i karme-litów w Warszawie), 97 stóp (w kościołach parafialnych w Kodeniu i Tarłowie), 119 stóp (w kościołach bernardynów w Sierakowie i parafialnym w Gołębiu), 141 stóp (w koście-le św. Piotra i Pawła w Krakowie i bernardynów w Rzeszowie), 147 stóp (w kościele para-fialnym w Grodzisku i Tarłowie), 183 ćwierci (w kościołach św. Piotra i Pawła w Krakowie i bernardynów w Rzeszowie), 187 stóp (w kościele bernardynów w Lublinie i dominika-nów w Gidle), 203 ćwierci (w kościołach św. Piotra i Pawła w Krakowie i bernardynów w Rze-szowie).

183

tabela 8.7. Zestawienie wymiarów w miarach stosowanych w dawnej Polsce w XVII- i XVIII-wiecznych kościołach

Parametr

Kościoły w: Nieświerzu

(1586–1599) (1586–1604)^Lublinie (1587–1595)^Kaliszu (1597–1635)^Krakówie

Czemier nikach

(1603) Średnia długość kościoła 157 łokci 85 stóp 131 stóp 141 stóp 60 łokci Średnia szerokość kościoła 41 stóp 66 łokci 36 łokci 22 łokcie 38 łokci Średnia długość wnętrza 73 łokcie 49 łokci 70 łokci 65 łokci 111 stóp Średnia szerokość wnętrza 36 stóp 143 stopy 40 łokci 19 łokci 71 ćwierci Średnia szerokość zewnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ^– ^– ^– ^– ¹⁹ ^łokci ^– ^–

Średnia szerokość wnętrza

(pseudo)transpetu ⁴¹ ^stóp ^– ^– ^– ^– ²⁹ ^stóp ^– ^–

Średnia długość zewnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^{203 ćwierci –} ^–

Średnia długość wnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^{183 ćwierci –} ^–

Średnia wysokość nawy

głownej ^– ^– ^– ^– ³⁵ ^łokci ^– ^– ^– ^– Średnia wysokość prezbiterium/nawy bocznej ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– Lublinie (1603–1608) (1604–1616)^Wilnie Krako wie (na Bielanach, 1609–1617) Końsko woli (1610–1613) Lublinie (1615) Średnia długość kościoła 199 stóp 96 łokci 70 łokci 26 stóp 91 stóp Średnia szerokość kościoła 35 łokci 37 łokci 38 stóp 14 łokci 37 stóp Średnia długość wnętrza 187 stóp 101 stóp 75 stóp 23 stóp 85 stóp Średnia szerokość wnętrza 31 łokci 41 łokci 43 ćwierci 41 łokci 61 ćwierci Średnia szerokość zewnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ²⁷ ^łokci ^– ^– ^– ^– ^– ^–

Średnia szerokość wnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ²¹ ^łokci ^– ^– ^– ^– ^– ^–

Średnia długość zewnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ⁴⁶ ^łokci ^– ^– ^– ^– ^– ^–

Średnia długość wnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ⁴¹ ^łokci ^– ^– ^– ^– ^– ^–

Średnia wysokość nawy

głownej ⁷¹ ^stóp ^– ^– ³⁵ ^łokci ^– ^– ^– ^–

Średnia wysokość

184

Pińczowie

(1615–1619) (1624–1629)^Rzeszowie (1624–1629)^Sierakowie ^Wilnie(1625) ^{Ryt wianach}(1625–1637) Średnia długość kościoła 167 stóp 141 stóp 76 łokci 59 łokci 129 stóp Średnia szerokość kościoła 41 stóp 22 łokcie 16 łokci 21 łokci 169 stóp Średnia długość wnętrza 78 łokci 65 łokci 119 stóp 53 łokcie 91 ćwierci Średnia szerokość wnętrza 31 stóp 19 łokci 17 łokci 47 stóp 65 łokci Średnia szerokość zewnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ¹⁹ ^łokci ¹⁸ ^łokci ^– ^– ^– ^–

Średnia szerokość wnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ²⁹ ^stóp ¹³ ^łokci ^– ^– ^– ^–

Średnia długość zewnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ^{203 ćwierci 43 łokcie} ^– ^– ^– ^– Średnia długość wnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ^{183 ćwierci 38} ^łokci ^– ^– ^– ^– Średnia wysokość nawy

głownej ^– ^– ^– ^– ⁵⁵ ^stóp ²⁵ ^łokci ^– ^–

Średnia wysokość

prezbiterium/nawy bocznej ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^–

Wągłczewie

(1626) (1628–1636)^Gołębiu (1629–1635) ^Kodeniu (1632–1644)^Gidle (1634–1653)^Wilnie Średnia długość kościoła 89 stóp 119 stóp 62 łokcie 187 stóp 145 stóp Średnia szerokość kościoła 18 łokci 49 stóp 43 stopy 41 łokcie 69 stóp Średnia długość wnętrza 71 stóp 54 łokcie 97 stóp 100 łokci 53 łokcie Średnia szerokość wnętrza 15 łokci 60 łokci 18 łokci 35 łokci 59 stóp Średnia szerokość zewnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ^– ^– ²⁷ ^stóp ¹⁸ ^łokci ^– ^–

Średnia szerokość wnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ^– ^– ⁹ ^łokci ¹³ ^łokci ^– ^–

Średnia długość zewnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ^– ^– ^{42 łokcie 86 łokcie} ^– ^– Średnia długość wnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ^– ^– ⁷⁵ ^stóp ^{83 łokcie} ^– ^–

Średnia wysokość nawy

głownej ¹⁹ ^{łokci 189 stóp} ⁸¹ ^stóp ^– ^– ^– ^–

Średnia wysokość

185

Grodzisku

(1635–1648) ^Lwowie(1642) (1645–1655)^Tarłowie (1649–1701)^Poznaniu (1658–1668)^Poznaniu Średnia długość kościoła 183 stopy 93 stopy 76 łokci 88 łokci 255 stóp Średnia szerokość kościoła 21 łokci 15 łokci 27 łokci 49 łokci 67 stóp Średnia długość wnętrza 147 stóp 105 stóp 147 stóp 191 stóp 243 stopy Średnia szerokość wnętrza 17 łokci 20 łokci 17 łokci 55 łokci 29 ćwierci Średnia szerokość zewnętrza

(pseudo)transpetu ²⁵ ^łokci ¹⁵ ^łokci ¹⁸ ^łokci ^– ^– ^– ^– Średnia szerokość wnętrza

(pseudo)transpetu ⁴¹ ^stóp ^{23 stopy 10} ^łokci ^– ^– ^– ^– Średnia długość zewnętrza

(pseudo)transpetu ⁴⁵ ^łokci ⁶⁵ ^stóp ⁹⁷ ^stóp ^– ^– ^– ^– Średnia długość wnętrza

(pseudo)transpetu ⁴⁰ ^łokci ⁵¹ ^stóp ⁹⁵ ^stóp ^– ^– ^– ^– Średnia wysokość nawy

głownej ^{23 łokcie} ^– ^– ²⁸ ^łokci ^– ^– ^– ^–

Średnia wysokość

prezbiterium/nawy bocznej ⁴⁸ ^łokci ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– Warszawie

(1660–1667) (1661–1672) ^Warszawie (1668–1675)^Wilnie (1683–1686) ^Warszawie (1685–1696)^Lesznie Średnia długość kościoła 109 łokci 83 łokcie 84 łokcie 109 stóp 149 stóp Średnia szerokość kościoła 75 stóp 42 łokcie 81 stóp 31 łokci 36 łokci Średnia długość wnętrza 191 stóp 191 stóp 77 łokci 38 łokci 137 sóp Średnia szerokość wnętrza 63 stopy 35 łokci 36 łokci 27 łokci 30 łokci Średnia szerokość zewnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^–

Średnia szerokość wnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^–

Średnia długość zewnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^–

Średnia długość wnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^–

Średnia wysokośćnawy

głownej ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^– ^–

Średnia wysokość

186

Rokitnie

(1693) (1689–1704)^Krakowie (1707–1717)^Warszawie Średnia długość kościoła 73 stopy 87 łokci 74 łokcie Średnia szerokość kościoła 85 stóp 40 łokci 75 stóp Średnia długość wnętrza 70 łokci 81 łokci 60 łokci Średnia szerokość wnętrza 79 stóp 36 łokci 34 łokcie Średnia szerokość zewnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ⁵² ^łokci ^{52 łokcie} Średnia szerokość wnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ⁴⁶ ^łokci ^– ^– Średnia długość zewnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ¹⁹ ^łokci ¹⁹ ^łokci Średnia długość wnętrza

(pseudo)transpetu ^– ^– ¹⁶ ^łokci ¹⁶ ^łokci Średnia wysokośćnawy

głownej ^– ^– ^– ^– ⁵⁹ ^stóp

Średnia wysokość

prezbiterium/nawy bocznej ^– ^– ^– ^– ^– ^– Źródło: opr. własne.

Wśród powtórzonych wartości liczbowych wymiarów w kościołach nie ma dużej gru-py liczb odpowiadających wartościom liczbowym wymiarów bożnic. Należą do nich przede wszystkim takie liczby, jak: 6, 7, 8, 11, 24, 32, 33, 39, 57, 99, 115, 117, 123. Jest natomiast zbiór wymiarów, zwykle jednokrotnie pojawiających się w kościołach, które nie występują w boż-nicach.

8.2.5.3. Podsumowanie

Z zestawienia wymiarów w materiale porównawczym, który stanowią synagogi Ukra-iny i Białorusi, wynika, że 33% z nich pokrywa się z wymiarami analizowanych obiektów z terenu dawnej Polski:.

1) W przypadku wymiarów wyrażonych w łokciach (il. 8.3) wartości liczbowe iden-tyczne w grupie bożnic z terenu Polski i bożnic z terenu Białorusi i Ukrainy stanowią 65,5%. Dla całego zbioru bożnic najczęściej powtarzającym się wymiarem jest 21 łokci, natomiast w dalszej kolejności znajdują się takie wartości liczbowe, jak: 15, 20, 25, 28 i 33. Częstotliwość powtórzeń wymiarów w obu grupach bożnic jest bardzo wyrównana.

2) W przypadku wymiarów wyrażonych w stopach (il. 8.4) wspólnych jest jedynie 28,6% tych dotyczących bożnic zlokalizowanych na terenie Polski oraz Białorusi i Ukrainy. Do gru-py tej należą wymiary: 27, 35, 37, 39, 53, 55, 57, 63 i 67 stóp. Tym najczęściej występującym są 33 stopy, charakterystyczne dla synagog z terenu Polski. Na kolejnym miejscu znajduje się

187

39 stóp, a dalej 25 i 27 stóp i wreszcie 53 i 63 stopy. Rozkład częstotliwości występowania wy-miarów w bożnicach na terenie Polski jest znacznie bardziej zróżnicowany niż w bożnicach na Białorusi i Ukrainie, choć dla większości wartości zarówno w jednej, jak i w drugiej grupie obiektów rozkład powtórzeń jest na porównywalnym poziomie.

3) W przypadku wymiarów wyrażonych w ćwierciach (il. 8.5) jedynie 16,2% odnosi się do bożnic wzniesionych na terenie Polski oraz Białorusi i Ukrainy. W grupie tej znajdują się: 33, 39, 55, 69, 77 i 97 ćwierci. Najczęściej występującym wymiarem są 123 ćwierci, charaktery-styczne dla synagog na terenie Polski. Kolejne częste to: 33, 53, 55, 73, 77, 79, 97 ćwierci.

Taki rozkład powtórzeń w grupie badawczej i porównawczej wskazuje jednoznacznie, że podstawową jednostką wymiaru, którą wykorzystywano, był łokieć. Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że układ powiązań między wymiarami bożnic znajdujących się na terenie Polski oraz Białorusi i Ukrainy maleje wraz ze wzrostem rozdrobnienia wymiaru podstawo-wego. Należy jednak pamiętać, że poza wartością liczbową analizowano również jednostkę miary. Wydaje się tym samym, że w przypadku bożnic Ukrainy i Białorusi związek ten jest niewielki, gdyż wynosi zaledwie 1/3. W rozkładzie powtórzeń wymiarów istotne jest również to, że wśród wymiarów wyrażonych w stopach, a przede wszystkim w ćwierciach, najwięk-szą grupę stanowią te, które pojawiają się jednokrotnie i występują w obu badanych zbiorach. Z badań związku wymiarów wszystkich synagog składających się na badany zbiór, a więc tych zlokalizowanych na terenie Polski, jak również tych znajdujących się w grani-cach Białorusi i Ukrainy, z wymiarami XVII- i XVIII-wiecznych kościołów wynika, że w 43,5% wymiary kościołów i synagog pokrywają się. Ponadto:

1) Wymiary bożnic i kościołów wyrażone w łokciach (il. 8.6) pokrywają się w około 69%. Wymiarami z jednej grupy, które nie posiadają reprezentacji w drugiej grupie, są w przypadku synagog wymiary o wartości: 6, 7, 8, 11, 24, 26 29, 32 i 33 łokci. Wymiarem najczęściej występu-jacym w obu grupach obiektów jest 19 łokci, charakterystyczne przede wszystkim dla kościo-łów. Uwagę należy zwrócić także na: 13, 16, 18, 27 i 60 łokci, które znacznie częściej pojawiają się w architekturze sakralnej. Pozostałe wymiary są charakterystyczne raczej dla bożnic.

2) Wymiary bożnic i kościołów wyrażone w stopach (il. 8.7) pokrywają się w około 60%. W grupie wspólnej znajdują się: 23 stopy, 25, 27, 29, 31, 36, 37, 38, 41, 43, 47, 49, 51 i 55 stóp, 63 stopy, 67, 69, 71, 85, 93, 99 i 101 stóp. Wymiarem najczęściej występującym są 33 stopy, cha-rakterystyczne dla synagog zlokalizowanych na terenie Polski. Na kolejnym miejscu znajduje wymiar o wartości 39 stóp. Należy zaznaczyć, że znaczna część wymiarów pojawia się w jed-nej i w drugiej grupie jednokrotnie. Poza wymiarami 29, 41 71 i 85 stóp wszystkie pozostałe są częstsze dla synagog lub pozostają na tym samym poziomie częstotliwości pojawiania się.

3) Wymiary bożnic i kościołów wyrażone w ćwierciach (il. 8.8) pokrywają się jedynie w około 8%. Dotyczy to pomiarów o wartościach: 29, 61 i 91 ćwierci, które w kościołach są znacznie niedoreprezentowane. W grupie tej ogólnie najczęściej występuje wymiar 123 ćwierci, charakterystyczny dla synagog zlokalizowanych na terenie Polski, a nieco rzadziej: 33, 53, 55, 73, 77, 79, i 97 ćwierci.

188

il. 8.3. Zestawienie powtórzeń wartości liczbowych wymiarów badanych synagog w Polsce oraz na Białorusi i Ukrainie, wyrażonych w łokciach [21]

il. 8.4. Zestawienie powtórzeń wartości liczbowych wymiarów badanych synagog w Polsce oraz na Białorusi i Ukrainie, wyrażonych w stopach [21]

il. 8.5. Zestawienie powtórzeń wartości liczbowych wymiarów badanych synagog w Polsce oraz na Białorusi i Ukrainie, wyrażonych w ćwierciach [21]

189

il. 8.6. Zestawienie powtórzeń wymiarów wszystkich badanych synagog i kościołów, wyrażonych w łokciach [21]

il. 8.7. Zestawienie powtórzeń wymiarów wszystkich badanych synagog i kościołów, wyrażonych w stopach [21]

il. 8.8. Zestawienie powtórzeń wymiarów wszystkich badanych synagog i kościołów, wyrażonych w ćwierciach [21]

190

Powtarzalność wymiarów w przypadku synagog znajdujących się w granicach Polski, Ukrainy i Białorusi wynosi więc 33%, natomiast w przypadku kościołów i synagog na terenie Polski 40,5%. Z analizy wynika zbieżność wymiarów całego zbioru synagog z XVII- i XVIII--wiecznymi kościołami na poziomie 43,5%. Zatem na podstawie porównania wymiarów za-równo synagog z różnych obszarów, jak i obiektów sakralnych z obszaru Polski nie można stwierdzić jednoznacznych związków między wymiarami. Należy jednak pamiętać o dwóch istotnych czynnikach, które mogły spowodować takie wyniki analizy: znacznie większych ga-barytach chrześcijańskich świątyń w porównaniu do dość małych synagog oraz zupełnie innej kompozycji funkcji i planu budowli reprezentujących jedno i drugie wyznanie. Obiekty tak odmienne wymagały stosowania równie odmiennych wymiarów w procesie kształtowania przestrzeni.

W przypadku porównania bożnic z różnych obszarów należy zaznaczyć, że pomimo ich podobieństwa jedynie w 33% rozkład częstotliwości występowania wymiarów jest niezwykle zbliżony, co może wskazywać jednocześnie na szerszy zamysł w kształtowaniu architektury bożniczej.

8.3. analiza gematryczna

W toku analizy metrologicznej wykazano, iż pewne wartości miar powtarzają się. Warto-ści te zostały poddane analizie gematrycznej. Dla danego wymiaru analizowane były wartoWarto-ści wyrażone zarówno w łokciach, stopach, ćwierciach, jak i calach. Dzięki temu uwzględnione zo-stały wszystkie możliwe kombinacje, które są efektem przeliczenia miar podstawowych (łokcia, stopy, ćwierci), a więc takich najbardziej zbliżonych do łokcia i wyrażających liczbę całkowitą.

Badania w tym zakresie opierają się na analizie samej liczby w oderwaniu od jednostki miary. Takie działanie jeszcze lepiej uwidacznia powtarzalność wartości liczbowych.

Jednym z aspektów analizy wartości liczbowych jest częstotliwość ich występowania oraz to, których obiektów dotyczą. Przy opisie uwzględniono, czy dana wartość jest podsta-wowa, czy przeliczona225.

8.3.1. częstotliwość występowania poszczególnych wartości

W dokumencie Gematria, geometria i inne fenomeny w architekturze judaizmu – Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej (Stron 182-191)