Złote proporcje sal męskich w synagogach dziewięciopolowych

Wydaje się, że w synagogach dziewięciopolowych starano się dziedziczyć163 rozwiąza-nie związane z proporcją złotego cięcia (rys. 5.10).

W  zlokalizowanych w  Ostrogu i  Lwowie pierwszych obiektach dziewięciopolowych wykorzystano podział na względnie równe pola. Ten typ kompozycji wnętrza utrzymywał się przez cały XVIII wiek. Obok tego nurtu powstał również drugi, w którym usytuowanie słupów powodowało zmniejszenie centralnego pola w stosunku do pozostałych pól. Wyko-rzystywano do tego celu zasadę złotego podziału, tak charakterystyczną dla bożnic z bimą--podpora.

Już w synagodze w Wilnie usytuowano słupy idealnie na przecięciu się osi złotego po-działu sali męskiej. Co ciekawe, jest to jedyny przykład bożnicy dziewięciopolowej z tak ide-alnie rozplanowaną salą.

W innych obiektach wykorzystywano dwa układy. Przykładem jednego są Synagoga Nowomiejska w Rzeszowie (1700–1708) i synagoga w Druji (2. połowa XVIII w.). W pierw-szym obiekcie podział ścian północnej i południowej wyznaczył centrum gurtów sklepien-nych oraz słupów bimy. W osi wschód–zachód słupy bimy zostały wysunięte na zewnątrz, powiększając nieco przestrzeń centralnego pola. W bożnicy w Druji podział ściany wschod-niej i  zachodwschod-niej wyznaczył względnie centrum gurtów sklepiennych oraz słupów bimy.

117

W osi północ–południe zastosowano układ identyczny jak w Synagodze Nowomiejskiej w osi wschód–zachód. Słupy bimy zostały wysunięte na zewnątrz, powiększając nieco przestrzeń centralnego pola.

Proces przesuwania złotego podziału z centrum słupów i gurtów na wewnętrzną kra-wędź gurtu w centralnym pasie sklepienia doprowadził do wytworzenia takiego systemu lo-kowania słupów, jak w synagodze w Tomar.

W Polsce poszerzenie centralnych pasów sklepiennych i lokowanie słupów na zewnątrz linii wyznaczających złote proporcje sali męskiej było charakterystyczne dla 4. ćwierci XVIII wieku. Przykładem takich działań są synagogi w Staszowie i Strzyżowie.

Z powyższych przykładów wynika, że w kilku bożnicach dziewięciopolowych zastoso-wano również zasadę złotego podziału. Sposób jej wykorzystania jest jednak odmienny: o ile w pierwszej fazie wznoszenia bożnic dziewięciopolowych można zauważyć dążenie do sytu-owania słupów idealnie na przecięciach linii złotego podziału, o tyle pod koniec XVIII wieku zaczęto rozsuwać słupy poza centralny obszar wyznaczony tymi liniami, powiększając tym samym wymiary pola centralnego.

5.5. Podsumowanie

Synagogi powstające w XVII i XVIII wieku można podzielić na trzy grupy: jednoprze-strzenne, z bimą-podporą i dziewięciopolowe. Charakterystyczne dla ich twórców było dąże-nie do wzdąże-niesienia obiektu założonego na kwadracie. Oprócz synagog z wymienionych grup, począwszy od XVI wieku wznoszone były bożnice jednonawowe na planie prostokąta.

Największą grupę bożnic – w swojej pierwotnej formie opierających się zwykle na sali męskiej – tworzyły te na planie kwadratu lub na planie zbliżonym do kwadratu, jak na przy-kład w: Tykocinie, Tarnogrodzie, Zamościu, Orli, Łańcucie, Bobowej, Dukli, Rzeszowie (Sy-nagoga Stara), Szczebrzeszynie i Włodawie. Inne obiekty wznoszono na planie prostokąta o proporcjach: 3:4 (w Pińczowie), 5:7 (w Chęcinach), 2:3 (Synagoga Nowomiejska w Rzeszo-wie) i zbliżonych do 5:6 (w Siemiatyczach i Lesku).

Niezależnie od proporcji bożnicy planowano salę męską na kwadracie lub z zachowa-niem proporcji zbliżonej do kwadratu (synagogi w: Tykocinie i Tarnogrodzie, Siemiatyczach, Orli, Pińczowie, Zamościu, Włodawie, Dukli, Łańcucie, Chęcinach, Szczebrzeszynie, a także Synagoga Nowomiejska i Synagoga Stara w Rzeszowie) albo w nawiązaniu do proporcji całe-go budynku, jak w przypadku bożnicy w Lesku.

Większość bim-podpór i pól centralnych w bożnicach dziewięciopolowych również była na planie kwadratu. Właściwie jedynym szczególnym przypadkiem jest poprzecznie usytu-owana, prostokątna bima w synagodze w Dukli.

Sposób ukształtowania wnętrz synagog z  bimą-podporą, jak również części bożnic dziewięciopolowych oparty został na zasadzie złotego podziału. Bożnice w Polsce są

ewe-118

il. 5.10. Schematy złotego podziału zastosowanego w synagogach dziewięciopolowych:

w Wielkiej Synagodze w Wilnie (1633) (a), w Synagodze Nowomiejskiej w Rzeszowie (1700–1708) (b) oraz w synagogach w: Druji (2. połowa XVIII w.) (c), Staszowie (4. ćwierć XIII w.) (d), Strzyżowie (4. ćwierć XVIII w.) (e). Na podstawie: [25]

(a)

(b)

(c)

(d)

119

nementem w tej dziedzinie. Trudno jest znaleźć typ obiektu, który choć wznoszony w róż-nych miejscach na przestrzeni dwustu lat, nie zmieniałby swojej formy i za każdym razem powtarzałby zasadę złotego podziału. Idea zachowania idealnej proporcji przyświecała bu-downiczym już od wieków, nie pojawiała się jednak w traktatach architektonicznych jako wytyczna projektowa. Po raz pierwszy została nazwana i bardzo dokładnie omówiona w po-chodzącej z 1507 roku pracy Luki Paciolego. Dzieło to prawdopodobnie nie było jednak zbyt popularne i  dopiero powstały w  latach 30. XVIII wieku traktat Guarino Guariniego mógł przyczynić się do rozpropagowania tej zależności, choć, jak wykazano powyżej, zapropono-wana konstrukcja była błędna i nie uzyskiwano w związku z jej zastosowaniem złotej pro-porcji.

Mało prawdopodobne wydaje się również, aby społeczność żydowska dopuściła do za-stosowania boskiej proporcji w kontekście symboliki przypisywanej jej przez Paciolego – zwłaszcza w odniesieniu do trójosobowego Boga. Oznacza to, że znaleziono inną symbolikę dla złotej zasady, podobnie jak dla wykorzystania formy cyborium. Można również przypusz-czać, że koncepcja złotej proporcji rozwijała się w kulturze żydowskiej niezależnie od innych kultur.

Uzasadnieniem słuszności tej drugiej teorii mogłaby być XV-wieczna synagoga w Tomar. Zastosowanie w tym obiekcie boskiej proporcji mogło być związane z wpływem społeczności muzułmańskiej, która stanowiła znaczną cześć ludności ówczesnego Półwyspu Iberyjskiego, oraz znała i wykorzystywała tę zasadę chociażby przy rozplanowywaniu meczetów [19]164. Nie ulega jednak wątpliwości, że Tanach zawiera wymiary i wartości, których proporcje znaj-dują się bardzo blisko złotego podziału.

Wartości zbliżone do złotej proporcji występują również w stosunkach wymiarów ana-lizowanych bożnic. Podobnie jak w przypadku Arki Przymierza, ołtarza czy pałacu Salomona wiążą się one ze stosunkieim wysokości do jednego z wymiarów rzutu. I tak w bożnicach w Zamościu i Szczebrzeszynie złota zasada dotyczy zewnętrznych wymiarów synagogi, nato-miast w Chęcinach, Orli i Dukli wnętrza sali męskiej. Zastosowanie proporcji, które odnoszą się do Arki Przymierza, ołtarza oraz przedsionka świątyni w wizji Ezechiela, może przywo-dzić na myśl próbę uświęcenia bożnicy, podobnie jak w przypadku zastosowania w wystroju sprzętów świątynnych.

Z wzorca złotego podziału czerpali również twórcy synagog dziewięciopolowych. For-ma i realizacja scheFor-matu przyjętego w synagogach z bimą-podporą zostają w bożnicach dzie-więciopolowych przetransponowane na pole centralne o powiększonych wymiarach, ale przy zachowaniu boskiej proporcji sali męskiej.

Kierowanie się przy wznoszeniu bożnic zasadą złotej proporcji było z pewnością efek-tem wpływu architektury renesansu. Analizując formę z tego okresu zlokalizowanych na te-renie Polski, można stwierdzić, że była ona przestrzegana w architekturze fundowanej przez możnych panów. O wpływie architektury renesansu na architekturę bożnic może świadczyć identyczne zastosowanie idealnego podziału w kompozycji ściany Kaplicy Zygmuntowskiej

120

i sali męskiej synagogi w Pińczowie. Od czasu działalności kontrreformacji staje się on w ogó-le podstawą kształtowania planów kościołów.

Uwagę zwraca również fakt, że zasada złotej proporcji była uwzględniana w tych sa-mych obiektach co złoty podział kwadratu, który jednoznacznie określił usytuowanie central-nej bimy-podpory. Wskazuje to jednoznacznie, że proporcje synagog w XVII i XVIII wieku oraz sposób kształtowania przestrzeni sali męskiej w  oparciu o  zasadę złotej proporcji są swoiste dla bożnic znajdujących się obszarze Polski.

Przypisy

158 Vide: podrozdz. 8.1.1.

159 Luca Pacioli był franciszkaninem, który znaczną cześć swojego życia spędził na dworze Lu-dwika Sforzy.

160 Inne traktaty architektoniczne milczą na temat złotej zasady. U Vignioli, Serlia, Palladia, Sca-mozziego nie znajdzie się tej zależności. Autorzy ci nadal wolą korzystać z całkowitych proporcji, a jedyną niewymierną liczbą, która występuje, jest √2.

161 Luca Pacioli, Leonardo da Vinci i Donato Bramante spotkali się prawdopodobnie na dwo-rze Sforzy. Albrecht Dürer mógł spotkać Paciolego w trakcie swojej wizyty we Włoszech w latach 1506–1507.

162 Vide: podrozdz. 6.2.5.2.

163 Tym samym twierdzenie Rachel Wischnitzer o dziedziczności form z synagog z bimą-podpo-rą w synagogach dziewięciopolowych wydaje się prawdziwe. Vide: S.R. Kravtsov, O proiskhozhdenii deviatipolevykh kamennykh sinagog, [w:] Evreiskoie iskusstvo v evropeiskom kontekste, ed. I. Rodov, Jerusalem-Moskwa 2002, s. 200; R. Wischnitzer, Symbole und Gestalten der jüdischen Kunst : mit 6 Far-bigen Tafeln und 81 Abbildungen, Berlin 1935, s. 128.

121

ו