Synagogi dziewięciopolowe

Analizując literaturę przedmiotu dotyczącą XVII- i XVIII-wiecznej architektury bożni-czej, można zauważyć, że w odniesieniu do planu z wolnostojącą bimą usytuowaną między czterema filarami i  bimą-podporą niemalże wszyscy autorzy94 zamiennie stosują również określenie „synagogi dziewięciopolowe”. Oba zjawiska architektoniczne są traktowane cało-ściowo, dlatego datowania, które zostały przedstawione powyżej w odniesieniu do synagog z bimą-podporą, były tożsame dla synagog dziewięciopolowych95.

Pewne zamieszanie wprowadziła z  pewnością publikacja Szymona Zajczyka – jedna z pierwszych dotyczących bożnic barokowych. Autor ten wyróżnia kilka typów bożnic dzie-więciopolowych, przy czym zalicza do nich również synagogi z różnymi typami bim-podpór. W opisie typologii pojawia się stwierdzenie: „w pierwszej połowie XVII w. spotykamy pierw-szą odmianę dziewięciopolówki (niezłączone wolnostojące słupy)” [201, s. 192]. Jest to dość mylące, choć w dalszej części tekstu autor tłumaczy, że był to typ późniejszy niż synagogi z bimą-podpora.

W tym „pierwszym” typie słupy stanowiły ramy dla wolnostojącej bimy i razem z nią tworzyły zmonumentalizowaną formę, zachowując przy tym w centralnym polu wysokość sklepienia sali męskiej. Podstawą wyróżnienia tego typu staje się zatem przede wszystkim halowy charakter wnętrza. Trudno jest zatem stwierdzić, że synagogi tego typu opierają się głównie na podziale na w zasadzie równe pola [94, s. 318]. Szczególnie widoczne jest to w przypadku synagog o innym podziale pól96.

Uszczegóławiając datowanie zaproponowane przez Szymona Zajczyka, trzeba przyto-czyć opinię Sergiey'a Kravtsova, który wskazuje, że pierwsze synagogi typu dziewięciopo-lowego powstały dopiero po 1620 roku. Autor jako prekursorską pod tym względem podaje Synagogę Przedmiejską we Lwowie (1624–1632) i synagogę w Ostrogu (1627) [95, s. 200] oraz będącą następstwem wzniesienia tych dwóch synagogę w Wilnie (1633) [97, s. 46–47]. Autor stwierdza jednocześnie, że plan dziewięciopolowy nie był efektem długotrwałego procesu, ale autorskim działaniem Jakuba Medliniego97, zainspirowanym rekonstrukcją świątyni jerozo-limskiej [94, s. 320].

Synagoga Przedmiejska we Lwowie (1624–1632) wzniesiona została na prawie kwa-dratowym planie. Jej wnętrze zostało wsparte na czerech ośmiobocznych filarach

zwieńczo-54

nych doryckimi głowicami [134, s. 217]98. Wysokość sklepień wszystkich pól była identyczna, a pola zostały oddzielone od siebie gurtami. Bima stanowiła wolnostojący mebel i znajdowała się w centrum planu. Podział sali na pola nie był jednak symetryczny. Centralne pasy sklepień miały mniejszą szerokość niż pasy skrajne.

Synagoga w Ostrogu (1627)99 została wzniesiona na planie zbliżonym do kwadratu jako dziewięciopolowa hala. Podział pól sklepień nie był jednak symetryczny. Centralne pasy skle-pień były szersze od pasów skrajnych. W centrum znalazły się ośmioboczne filary, podtrzy-mujące pola sklepień wspartych na gurtach. Filary te zwieńczone zostały doryckimi kapitela-mi. W centrum planu ustawiono wolnostojącą bimę.

Obiektem halowym w typie dziewięciopolowym, o polu centralnym wspartym na czte-rech kolumnach doryckich była Wielka Synagoga w Wilnie (1633). Sklepienie sali założono w formie przecinających się koleb. Kolumny zostały lekko przesunięte w kierunku centrum planu. Bima wypełniała całe centralne pole i, jak podają Maria i Kazimierz Piechotkowie, była to forma wielobocznej „kaplicy” o kwadratowej podstawie, prawdopodobnie autorstwa Jana Krzysztofa Glaubitza (1700–1767) [97, s. 225].

Synagoga w  Tarnogrodzie, która została wzniesiona po 1686 roku, była szczególna: jej centralne pole zajmowało prawie 30 procent całej powierzchni budynku i było znacznie większe niż pozostałe pola. Synagoga, podobie jak pole centralne, miała proporcje idealnego kwadratu. Całość została przekryta sklepieniem żaglastym, które oparto na kwadratowych słupach ze ściętymi narożnikami.

Idealny podział na równe pola uzyskano w synagogach w Leszniowie (1677) i Żółkwi (1692). Plany obu synagog są prawie idealnymi kwadratami. Słupy w synagodze w Lesznio-wie miały przekrój kwadratu i zw Lesznio-wieńczone zostały pseudotoskańskimi kapitelami. W Żółkwi zastosowano słupy o przekroju okrągłym.

Plan trapezowy miała sala męska Synagogi Nowomiejskiej w Rzeszowie (1700–1708). Jednak również tutaj słupy zostały usytuowane bliżej jego centrum i w porównaniu do omó-wionych przykładów stanowią nowe rozwiązanie. Wzniesiono je bowiem na planie kwadra-tu i pokryto boniowaniem. Sklepienie pola centralnego zostało tylko nieznacznie obniżone w stosunku do sklepienia sali męskiej.

Salą na planie kwadratu była synagoga w Brodach (1742), również tutaj idealnie podzie-lona na równe pola. Słupy miały plan kwadratu o ściętych, zaokrąglonych i nieco cofniętych do wnętrza narożnikach. Całość została przekryta sklepieniami krzyżowymi na gurtach.

W planach synagog w Bobowej (1750–1756) i we Włodawie (1764) postanowiono wy-konać pole środkowe jako nieco większe od pozostałych. Sale męskie o proporcjach planu zbliżonych do kwadratu zostały podzielone czterema słupami. Na przecięciu gurtów oddzie-lających od siebie pola sklepienia usytuowano w bożnicy w Bobowej cztery słupy o planie kwadratu i z zaokrąglonymi narożnikami100, natomiast we Włodawie wysokie kolumny101.

Nieco inne rozplanowanie zastosowano w synagodze w Druji (1765–1766). Sala męska została wzniesiona na planie zbliżonym do kwadratu. W centrum usytuowano lekko zbliżone

55

w jego kierunku cztery kwadratowe filary. Na nich umieszczono dodatkowo pilastry i półko-lumny z entasis i jonizującymi kapitelami, postawionymi na konsolach.

W synagogach w: Nowym Sączu (1769–1774), Stawiskach (połowa XVIII w.) i Wyszo-grodzie (XVIII/XIX  w.) celem nadrzędnym budowniczych było wytworzenie centralnego, kwadratowego pola. W Nowym Sączu sala męska miała plan prostokąta wydłużonego na osi północ-południe, podczas gdy w Wyszogrodzie i Stawiskach prawie kwadratu. W Stawiskach wnętrze podzielono na równe pola. W Nowym Sączu i Wyszogrodzie, aby pole centralne było kwadratem, pozostałe pola uzyskały proporcje prostokątów. Centralne pola we wszystkich obiektach wsparto na kwadratowych słupach z nałożonymi nań pilastrami.

Wnętrze synagogi w Orli – pierwotnie z bimą-podporą – zostało przebudowane na prze-łomie XVIII i  XIX wieku. Wówczas to wstawiono nowe kolumny o  doryckich kapitelach, zwiększając w ten sposób szerokość centralnego pola. W efekcie uzyskano podział sali na dziewięć równych kwadratów.

Synagogi na planie dziewięciopolowym miały różnie ukształtowane wnętrze. Generalną zasadą, którą starano się realizować w tatmtym czasie, był podział sklepienia podtrzymywa-nego za pomocą słupów na dziewięć równych pól. Przykładem mogą być synagogi w: Lesz-niowie (1677), Żółkwi (1692), Brodach (1742), Włodawie (1764), Stawiskach (połowa XVIII w.). Zdarzało się jednak, że centralne pasy sklepień były stosunkowo szerokie, jak w syna-gogach w: Ostrogu (1627), Tarnogrodzie (po 1686), Bobowej (1750–1756), Druji (1765–1766), Nowym Sączu (1769–1774), Wyszogrodzie (XVIII/XIX w.), Orli (XVIII–XIX w.). Stosowano również podział, w którym zmniejszano szerokość centralnego pola, jak w synagogach we Lwowie (1624–1632), a także w Wielkiej Synagodze w Wilnie (1633) czy w Synagodze Nowo-miejskiej w Rzeszowie (1700–1708).

W Synagodze Przedmiejskiej we Lwowie (1624–1632) i w synagodze w Ostrogu (1627) pojawiły się ośmioboczne filary z doryckimi kapitelami. Patrząc na podobieństwo form obu bożnic można wysnuć wniosek, iż zostały one wzniesione przez tego samego mistrza [94, s. 320].

Rzadkim zjawiskiem architektonicznym były kolumny, które pojawiły się tylko w trzech obiektach, zlokalizowanych w: Żółkwi (1692), Włodawie (1764), Orli (XVIII–XIX w.). Najbar-dziej rozbudowaną grupę stanowią obiekty o podporach kwadratowych lub będących mody-fikacjami kwadratu uzyskanymi w wyniku ścięcia, zaokrąglenia i nałożenia pilastrów i półko-lumn. Są to synagogi w: Leszniowie (1677), Tarnogrodzie (po 1686), Brodach (1742), Synagoga Nowomiejska w Rzeszowie (1700–1708), Bobowej (1750–1756), Druji (1765–1766), Nowym Sączu (1769–1774), Stawiskach (połowa XVIII w.), a także Wyszogródzie (XVIII/XIX w.).

Wiele bożnic, w  tym również tych dziewięciopolowych, było inspirowanych XVII- i  XVIII-wiecznymi synagogami znajdującymi się na terenie Polski [76, s.  231] Na rozpo-wszechnienie tego wzorca wpłynęła migracja ludności żydowskiej z Polski.

Projektantem wielu synagog w  Europie Zachodniej opartych na planie dziewięciopo-lowym był Elias Bouwman. Jego autorstwa były bożnice w: Altonie (1682–1684), Grote

Sjo-56

el (1670–1671), czyli Wielka Synagoga należąca do Żydów aszkenazyjskich i zlokalizowana w Amsterdamie [94, s. 327], a także Esnoga (1674–1675), czyli synagoga należąca do Żydów portugalskich osiadłych w Amsterdamie (1674–1675). Z początku XIX wieku pochodzi również holenderska synagoga w Leeuwarden (1800). W przeciwieństwie jednak do synagog w Polsce, w synagogach w Holandii podkreślano osiowość obiektu [107, s. 433] poprzez zastosowanie pilastrów przyściennych tylko na dwóch z czterech ścian. Ważnym zabiegiem było również zaznaczenie orientacji za pomocą architrawu łączącego wszystkie kolumny i pilastry.