Elementy synagogi – uwarunkowania religijne i kulturowe

ג

3. SynaGoGa

3.1. elementy synagogi – uwarunkowania religijne i kulturowe

Synagoga nigdy nie pełniła roli świątyni. Była raczej miejscem zgromadzeń i studio-wania pisma51. Można to wywnioskować chociażby z faktu, że pierwsze, jeszcze antyczne synagogi istniały już w III i II wieku p.n.e., a więc w czasie, kiedy w Jerozlimie funkcjonowała jeszcze Druga Świątynia [134, s. 21]. Wskazują na to również słowa psalmisty: „[...] i palili wszystkie zbory Pańskie w kraju” [137, Ps 74,8]. Forma rytuału związanego z modlitwą i od-czytywaniem Tory oraz wykluczenie kultu ofiarnego w czasach po zburzeniu świątyni jero-zolimskiej wskazują jednoznacznie na odmienny charakter bożnicy. Synagog nie wznoszono zatem w opozycji do świątyni, ale jako jej kontynuację i uzupełnienie, w konsekwencji czego w diasporze była traktowana jako substytut świętego miejsca [71, s. 35].

Bet ha-Kneset budowane były w duchu tradycji konstytuującej przebieg liturgii synago-galnej [61, s. 139]. Obowiązek organizacji miejsca modlitwy w oparciu o Talmud [110, s. 18] wprowadził już w XII wieku rabbi Mosze ben Majmon (Majmonides) w swoim dziele Miszne Tora: „Gdziekolwiek mieszka dziesięciu Żydów, konieczne jest stworzenie miejsca do ich gro-madzenia się na modlitwę w czasie każdego nabożeństwa” [141, s. 119].

Liczba dziesięć jest w judaizmie bardzo istotna. Wskazuje na zgromadzenie, wspólnotę, synagogę i konstytuuje wzory zachowań w sferze publicznej. Równie ważna w religii moj-żeszowej jest rodzina i dom, które stanowią sferę prywatną. Obie sfery cechują zachowania religijne i obie są nie tylko niemożliwe do oddzielenia w życiu każdego Żyda, ale czasem nawet wzajemnie się przenikają. Życie w domu pozostawia przestrzeń, którą wypełnia sy-nagoga i zachowania publiczne, a te zostawiają miejsce dla domu i rodziny. W centrum tego rozróżnienia między sferą prywatną i publiczną stoi koncepcja minjanu, a więc zgromadzenia co najmniej dziesięciu dorosłych mężczyzn powyżej 13 roku życia. Taka ich liczba jest wyma-gana do odmawiania pewnych modlitw, szczególnie Kadiszu [28, s. 119].

Majmonides wyznaczył obowiązek wznoszenia budynku na cele gminy i określił jego funkcję: „To miejsce nazywa się Beit K’nesset. Mieszkańcy miasta mogą zmusić siebie nawza-jem do budowy synagogi i zakupu zwojów zawierających Torę, Proroków i Święte Pisma” [141, Hlichot tefilla 11,1].

Synagogi były obiektami orientowanymi52, co oznacza, że na ścianie zwróconej w kie-runku Jerozolimy umieszczano Aron ha-Kodesz. Okres średniowiecza i rozwój urbanistyczny miast zmienił podejście do tej kwestii. Brak możliwości sytuowania obiektów zgodnie

z obo-36

wiązującymi zasadami spowodował, że zaczęto kierować je na wschód [107, s. 421]. Orienta-cja synagogi była tematem podejmowanym również w Biblii hebrajskiej Tanach53. Zgodnie z opiniami rabinów można było wykorzystać budynek nieorientowany, gdyż z punktu wi-dzenia halachy „bardziej istotne jest serce modlącego się Żyda skierowane do Boga niż twarz skierowana w stronę Jeruzalem” [83, s. 245].

Równie ważne przy budowie synagogi było miejsce, w którym była wznoszona. Zgodnie z ogólnym założeniem miało być ono dobrze widoczne. Dlatego też domy modlitwy lokalizo-wano na rogach ulic, w pobliżu bram, a także wzdłuż strumieni wody lub w otwartym polu. Podejmowano również próby budowy synagog na wzniesieniach, co było nawiązaniem do stwierdzenia Raba, nauczyciela żyjącego w III wieku: „Każde miasto, którego dachy są wyższe niż synagogi, zostanie ostatecznie zniszczone, jak to się mówi, do wywyższenia domu Boga naszego i do naprawy jego ruiny” [173, Sabbath 11a,2].

Słowa te powtórzył Majmonides w Miszne Tora [141, Hlichot tefilla 11,2]. Nie stanowiły one jednak zasady, której rygorystycznie przestrzegano, zwłaszcza w sytuacji konfrontacji spo-łeczności żydowskiej ze spospo-łecznością chrześcijańską. Synagogi lokowano najczęściej przy mu-rach miejskich, we wnętrzach kwartałów lub przy rynku, ale po stronie przeciwnej niż kościół i jak najdalej od niego, „by Żydzi swemi szemraniami nie przeszkadzali katolickiej modlitwie” [8, s. 56]. Miejsce, w którym stawiano bożnicę, było również uzależnione od zezwolenia na bu-dowę i przydzielenia przez właściciela miasta działki znajdującej się w jego posiadaniu. Gene-ralną zasadą było wznoszenie bożnicy w kwartale żydowskim, w oddaleniu od centrum, tak by nie była zbyt dobrze widoczna [83, s. 243]. Należy jednak zwrócić uwagę, że pod w koniec XVII i w XVIII wieku dzielnice żydowskie często przesuwały się w okolice rynku, czego konsekwen-cją było wznoszenie bożnic w jego okolicy, w odpowiedniej relacji do światyni chrześcijańskiej. Na decyzję o budowie lub remoncie synagogi oprócz tych wymienionych czynników wpływały jeszcze dwa inne. Jednym były finanse. Pieniędzy na budowę bożnicy nie wolno było pozyskiwać ze sprzedaży szat na rodały [194, s. 69]. Drugim było zezwolenie na wznie-sienie nowego domu zgromadzeń. Jeżeli gmina nie posiadała go, nie mogła zburzyć starej bożnicy, aby zrobić miejsce na nową, zanim nie skonsultowała się z bet din i nie poprosiła go o zgodę [194, s.127]. Zasadę tę potwierdził w 1628 i 1644 roku Sejm Żydów Litwy, który nakazał budowę nowych synagog lub zastępowanie tych drewnianych murowanymi, ale pod warunkiem uzyskania wcześniej zgody na takie działania [25, s. 27].

Rolę synagogi mogło pełnić dowolne pomieszczenie posiadające okno, przez które wpa-dało światło słoneczne. Tradycję tę należy wywodzić z Księgi Daniela54 [1, s. 27]. Zgodnie z myślą zawartą w Sefer ha-Zohar okno zapewniało łączność między człowiekiem a Bogiem i przez nie modlitwy docierały do Najwyższego [61, s. 147]. Między innymi z tego powodu okna umieszczano na takiej wysokości, aby znajdowały się powyżej poziomów dachów bu-dynków w mieście i dawały wgląd bezpośrednio w niebo [194, s. 114]55.

Światło było w  synagodze niezwykle ważne. Zasady dotyczące liczby okien w  sali modlitwy przynosi mistyka. Dwanaście okien, którymi starano się doświetlić Bet

ha-Kne-37

set, miało odpowiadać dwunastu bramom niebiańskiej Jerozolimy, opisanym w  Zoharze [61], [134], [194]: „Każde z plemion otrzymuje swoje boskie błogosławieństwo przez jedną z dwunastu bram niebieskiego Jeruzalem” [159, s. 231]56. Inna interpretacja wynikająca z Zo-haru wskazuje na dwanaście niebiańskich okien, przez które modlitwy trafiają do Najwyż-szego.

Od początku XVII wieku w centralnych rozwiązaniach planów synagog widać dążenie, niejednokrotnie udane, do stosowania się do tej zasady. Rozwiązanie dziewięciopolowe da-wało możliwość umieszczenia preferowanej liczby okien, czyli dwunastu, po trzy na każdej ścianie synagogi [1, s. 27]. Istniał również zwyczaj, aby światło znajdowało się powyżej bimy, ponieważ miało reprezentować wieczne światło, które spalało się w świątyni jerozolimskiej. Dziś symbolizuje również koncepcję, że światło Tory nigdy nie zgaśnie [4, s. 61]. Należy rów-nież zwrócić uwagę na ner tamid – lampkę wiszącą w obrębie Aron ha-Kodesz. Stanowi ona nawiązanie do menory znajdującej się w świątyni jerozolimskiej i ma symbolizować boską wszechmocność i wieczność.

Całość organizacji wnętrza synagogi podlega jednemu elementowi – Torze. Zasada ta dotyczy Aron ha-Kodesz, czyli szafy (skrzyni) na rodały, i bimy, czyli podestu, na którym czy-tane są zwoje Tory. To w świętej skrzyni przechowywana jest Tora – rodał zawierający naj-świętsze prawo. Uważa się, że zwój Tory jest święty i może uświęcić wszystko, z czym wejdzie w kontakt. Jego „ubiór” jest tego najlepszym dowodem, ale wskazuje również na symboliczne odniesienia do czasów świątynnych57.

Właściwe zasady co do kształtowania Aron ha-Kodesz i bimy, a więc na przykład jego wysokość, zostały sfomułowane dopiero około V wieku. W Miszne Tora Majmonides określa natomiast zasady, którymi należy się kierować przy ich lokalizacji i  sposobie wykonania. Podaje on, że Aron ha-Kodesz powinien być skonstruowany jako element stały i umieszczony po stronie, w którą modlą się ludzie, a więc w kierunku Jerozolimy [141, Hilchot tefilla 11,2]. Bima natomiast powinna znajdować się w centrum obiektu, aby wszyscy zgromadzeni mogli dobrze słyszeć słowa Pisma odczytywane z podestu [141, Hilchot tefilla 11,3]. Faktem jest jednak, iż w pierwotnej, starożytnej formie skrzynia na rodały była wnoszona do synagogi w trakcie liturgii [194, s. 14].

Józef Karo, jeden z największych kodyfikatorów halachy (prawa religijnego) w XVI wie-ku, również starał się wyznaczyć takie miejsce we wnętrzu domu zgromadzeń, które byłoby najlepsze do umieszczenia bimy. Trzeba nadmienić, że Karo był Żydem sefardyjskim mieszka-jącym w Safed, a jego opinie nie były jednoznaczne. W swoim dziele Szulchan Aruch (Nakryty stół) napisał: „A bimę stawiamy w środku synagogi, tak by czytający Torę, stojący na niej, słyszany był przez wszystkich w synagodze” [79, Orech Chaim 150,1].

W komentarzu do Miszne Tory zatytulowanym Kesef Miszne Majmonides twierdził, że bimę można postawić w dowolnym miejscu w synagodze, lecz tak, by mogli ją widzieć wszy-scy zgromadzeni. W związku z tym zaleceniem utarło się w gminach sefardyjskich, aby po-dest umieszczać na osi, naprzeciwko Aron ha-Kodesz po stronie zachodniej. Taka jego

loka-38

lizacja miała znaczenie użytkowe, gdyż umożliwiala czytającemu zwrócenie się twarzą do zgromadzonych, którzy stali przed bimą. Z tym poglądem nie zgadzał się Mojżesz Isserles, zwany Remu, krakowski autorytet talmudyczny Żydów aszkenazyjskich i zagorzały zwolen-nik sytuowania bimy w centrum.

Podest, którego prototypem był amud 58 i  z  którego odczytywano słowo Boga, mimo podległości szafie na rodały [71, s. 22] stał się w tym czasie niezwykle ważny. W XVII i XVIII wieku bima-podpora (il. 3.1) uzyskała niezwykłe znaczenie. Centralna bima flankowana czte-rema filarami pełniła bowiem funkcję symboliczną podobną do tej, jaką nadano iglicy ko-ścioła gotyckiego. W procesie kształtowania idealnych wnętrz dziewięciopolowych, a więc zakładanych na kwadracie, horyzontalna przestrzeń audytorium (sali męskiej) została prze-ciwstawiona elementowi wertykalnemu w postaci bimy59, która niczym pień drzewa podtrzy-mywała w środku koronę sklepienia60.

Poza bimą, której forma świadczy o jej niezwykłej roli, równie ważnym, albo nawet waż-niejszy element, był Aron ha-Kodesz61 (il. 3.2). Te szafy na rodały, które powstawały

w oma-il. 3.1. Przekroje bim w synagogach w Tykocinie (a) i Łańcucie (b) [21]

39

wianym okresie, stawały się coraz bardziej okazałe. Uściślić trzeba jednak, że coraz większa była nie tyle wnęka (hebr. Aron ha-Kodesz), co dekoracyjne obramienie, które można byłoby porównać do retabulum.

Charakterystyczne dla sali męskiej jest obniżenie poziomu posadzki w stosunku do po-ziomu terenu, ale i popo-ziomu przedsionka dobudowywanego do brył synagog w późniejszym czasie. Powód stosowania tego rozwiązania był często dyskutowany przez badaczy. Za pier-wotną przyczynę uważano przepisy religijne zawarte w psalmie: „Z głębokości wołam do Ciebie Panie” [137, Ps 130]. Wskazują na to Majer Bałaban, Rachel Wischnitzer, Carol Krinsky [99, s. 21] czy William Rosenau [154, s. 25]62.

Innym istotnym przedmiotem dociekań jest kwestia przestrzeni dla kobiet w synago-gach. Babiniec63 wywodzi się, jak wynika z Talmudu, z zewnętrznego „sądu” dla kobiet (hebr.

ezrat naszim) w świątyni jerozolimskiej⁶⁴. To rozdzielenie przestrzeni ze względu na płeć było

odpowiedzią na fragment zamieszczony w pochodzącym z X wieku Seder Elyahu Rabba: „Męż-czyzna nie powinien modlić się pośród kobiet, ponieważ ich obecność mogłaby go rozpraszać”. W Polsce babińce wznoszono od XVI wieku w parterze jako aneksy dobudowywane od zachodu, południa i pólnocy lub na piętrze nad puliszami (przedsionkami) po stronie

za-il. 3.2. Aron ha-Kodesz w synagogach w: Pińczowie (a), Szczebrzeszynie (b) i Zamościu (c) [21]

40

chodniej. Zdarzało się jednak, jak choćby w synagogach włoskich, że babiniec znajdował się pod salą męską, gdy ta była zlokalizowana na ostatniej kondygnacji budynku [99 s. 29]. Od połowy XVII wieku elementami synagog przeznaczonymi dla kobiet stały się we Włoszech galerie obiegające salę męską, a w Holandii empory nad nawami bocznymi. Niezależnie od zastosowanego rozwiązania obecność babińców wskazuje na coraz większy udział kobiet w publicznym rytualne [155, s. 557].

W XIV wieku w synagodze w Regensburgu, jak również Staro-Nowej Szkole w Pradze wzniesiono dodatkowe pomieszczenia służące celom gminy. Przełom XVI i XVII wieku przy-niósł zmiany w sposobie sprawowania liturgii synagogalnej, co doprowadziło do powszech-nego obudowywania synagog dodatkowymi pomieszczeniami. Przede wszystkim wynikało to z wyrugowania z wnętrz sal męskich funkcji innych niż kultowe. Dlatego też wznoszono aneksy, które miały pełnić rolę między innymi sali kahalnej czy bet midraszu (domu nauki).