8. Gematria w XVII- i XVIII-wiecznych synagogach zlokalizowanych na obszarze
8.2. Metoda badań
8.2.3. Analiza gematryczna
Na podstawie wartości uzyskanych w trakcie analizy metrologicznej przeprowadzono badania mające na celu uzyskania lingwistycznej reprezentacji dla otrzymanych wartości liczbowych.
Już na etapie określenia wartości miar, jakie stosowano przy wznoszeniu obiektów, dla układu metrycznego, w którym wykonano inwentaryzacje obiektów, można zauważyć, że pewne wartości liczbowe powtarzają się. W kontekście analizy gematrycznej oraz znaczenia abkstraktu, jakim jest liczba, jest to dość ciekawa zależność. Na pierwszy rzut oka nie widać związków łączących poszczególne wymiary bożnic w Polsce z mistyką liter, a ich poszuki-wanie może wydawać się niedorzeczne. Istnieje jednak podstawa ku temu, aby spróbować znaleźć uniwersalną odpowiedź, która mogłaby wytłumaczyć przemiany, jakie dokonywały się w obrębie domów modlitwy, a szczególnie w obrębie sali męskiej.
Gematria stanowi szczególną odmianę mistyki liter, polegającą na przetwarzaniu liter wyrazów w liczby. Zakłada więc rozumienie liter w wyrazie jako znaków graficznych liczb. Ta zależność osadzona zostaje w języku hebrajskim w szczególny sposób. Zgodnie z nauką kabały „kosmos jest kodem imienia Boga i Tory” [53, s. 6]. W przypadku języka hebrajskiego, który jest nie tylko elementem poznawczym, ale również zjawiskiem o stwórczej mocy, sens ezoteryczny uzyskuje kulminację w imieniu Boga [161, s. 30].
Badania przeprowadzone w związku z tą częścią pracy należy określić raczej jako od-wrotnie gematryczne niż jako stricte gematryczne. Każdej wartości liczbowej uzyskanej w wyniku analizy metrologicznej przyporządkowany został bowiem poprawny pod wzglę-dem lingwistycznym odpowiednik. Nie jest on więc ciągiem liter przypadkowym, ale po-siadającym wartość fonetyczną oraz znaczenie. Zsumowanie odpowiadającej każdej z nich wartości liczbowej jest równe wartości poszukiwanych wymiarów. Dlatego można mówić o odwróceniu gematrycznie poprawnej metody postępowania przejawiającej się w alfabe-tyczno-matematycznym zapisie, który pozwala od razu określić, iż konkretny werset posiada określoną wartość. Sytuacja jest skomplikowana tym bardziej, że jednej wartości liczbowej może odpowiadać nieskończona liczba semantycznie i fonetycznie poprawnych związków wyrazowych. Natomiast jedno słowo czy jeden wyraz, a więc poprawny ciąg znaków, będą posiadały zawsze jedną i niezmienną wartość, wynikającą z zastosowania danej metody gematrycznej.
171
Analiza tego zagadnienia przeprowadzona została zgodnie z trzema metodami gematrii, które miały umożliwić poszukiwanie nie wartości słowa, ale sensu i znaczenia liczby. Wszyst-kie metody zostały przyjęte jako uproszczone w odniesieniu do sofitów (formy spółgłosek na końcu wyrazów). Oznacza to, że wartości liczbowe dla poszczególnych głosek, które wystę-pują w odmiennej formie w środku i na końcu wyrazu, zostały ujednolicone z formą podsta-wową we wszystkich wykorzystanych i opisanych poniżej metodach gematrii:
1) Metoda absolutna (mispar hechrachi) – wprowadza podział 22 liter alfabetu na trzy części. Pierwszych 9 liter posiada wartości od 1 (alef) [א] do 9 (tet) [ט]. Kolejnych 9 liter od-powiada wartościom od 10 (jod) [י] do 90 (cadi) [צ]. Pozostałe cztery litery to wartości setek. Oznacza to, że litera kuf [ק] posiada wartość liczbową 100, a ostatnia litera alfabetu taw [ת] 400. W metodzie tej sofity: kaf [ך], mem [ם], nun [ן], pei [ף], cadi [ץ] uzyskały wartości odpo-wiednio: 20, 40, 50, 80, 90 (tab. 8.1).
tabela 8.1. Wartości liczbowe 22 liter alfabetu hebrajskiego stosowane w metodzie mispar hechrachi ת ש ר ק צ/ץ פ/ף ע ס נ/ן מ/ם ל כ/ך י ט ח ז ו ה ד ג ב א 400 300 200 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 Źródło: opr. własne.
2) Metoda uproszczona (mispar siduri) – opiera się na wartościach liczbowych od 1 (alef) [א] do 22 (taw) [ת] przypisanych 22 literom alfabetu hebrajskiego (tab. 8.2)
tabela 8.2. Wartości liczbowe 22 liter alfabetu hebrajskiego stosowane w metodzie mispar siduri ת ש ר ק צ/ץ פ/ף ע ס נ/ן מ/ם ל כ/ך י ט ח ז ו ה ד ג ב א 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 Źródło: opr. własne.
3) Metoda redukcyjna (mispar katan) – podobnie jak mispar hechrachi zakłada, że wartości liczbowe pierwszych 9 liter alfabetu hebrajskiego – od alef [א] do tet [ט] – są cyframi od 1 do 9. Kolejnych 9 liter – od jod [י] do cadi [צ] – również ma wartości od 1 do 9. Pozostałe cztery litery – od kuf [ק] do taw [ת] – należy przyporządkować wartościom od 1 do 4. Następuje zatem redukcja wartości liczbowych liter, przyjętych w metodzie mispar hechrachi o wszystkie zera (tab. 8.3).
tabela 8.3. Wartości liczbowe 22 liter alfabetu hebrajskiego stosowane w metodzie mispar katan ת ש ר ק צ/ץ פ/ף ע ס נ/ן מ/ם ל כ/ך י ט ח ז ו ה ד ג ב א
4 3 2 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1
172
8.2.4. analiza metrologiczna
Ze względu na swoją powtarzalność w rożnych Bet ha-Kneset wymiary poszczególnych obiektów wykazują kilka zależności. Da się to zauważyć, zestawiając odpowiadające sobie wielkości (tab. 8.4), ale również poszczególne wartości, odpowiadające różnym wymiarom synagog (tab. 8.5).
Wartość 11 stóp łączy szerokość bimy na osi północ–południe w Synagodze Starej w Rzeszowie i długość bimy na osi wschód–zachód w synagodze w Dukli.
Synagoga w Tarnogrodzie posiada pole centralne założone na kwadracie o wymiarach 15 × 15 łokci. Wartość ta odpowiada wysokości do okapu synagogi w Łańcucie.
Wysokość sali męskiej w synagodze w Pińczowie, jak również wysokość do okapu syna-gogi w Szczebrzeszynie osiągają wartość 16 łokci.
Szerokość sali męskiej na osi północ–południe w synagodze w Chęcinach oraz wyso-kość do okapu synagogi w Orli wynosi 17 łokci.
Centralne pole bożnicy w Tarnogrodzie ma wysokość równą wysokości do okapu syna-gogi w Lesku i wynosi 20 łokci.
Synagoga Nowomiejska w Rzeszowie ma do okapu 21 łokci wysokości. Taka wysokość jest charakterystyczna również dla sali męskiej tej synagogi. Identyczna jest także długość sali męskiej na osi wschód–zachód w synagodze w Zamościu oraz szerokość sali męskiej w synagodze w Bobowej.
Długość 23 łokci to wymiar na osi wschód–zachód synagogi w Pińczowie i sali męskiej w synagodze w Szczebrzeszynie, a miara 23 stóp łączy wysokość sali męskiej w synagodze w Chęcinach z długością pola centralnego na osi wschód–zachód w bożnicy w Orli.
Szerokość na osi północ-południe synagogi w Zamościu i Bobowej to 25 łokci, podobnie jak szerokość na osi północ–południe w synagodze w Zamościu i długość wnętrza sali mę-skiej w Synagodze Starej w Rzeszowie.
Wysokość do okapu synagogi w Chęcinach i Siemiatyczach, ale również szerokość cen-tralnego pola na osi północ–południe w synagodze we Włodawie to 25 stóp,.
Łatwo zauważyć, iż długość synagogi w Orli i Dukli na osi wschód-zachód jest identycz-na i wynosi 33 łokcie, podobnie jak szerokość sali męskiej identycz-na osi północ południe w syidentycz-nago- w synago-dze w Siemiatyczach.
Wartość 33 stóp opisuje wysokość sali męskiej w synagogach w: Zamościu, Szczebrze-szynie, Tykocinie (il. 8.1) i Łańcucie. W niej wyrażona zostaje również wysokość pola central-nego w synagogach w Orli i Łańcucie.
Wysokości sal męskich synagog w Dukli i Siemiatyczach są identyczne i wynoszą 27 stóp.
Sala męska synagogi w Tarnogrodzie (rys. 8.2) założona została na kwadracie o wy-miarach 28 × 28 łokci. Miara ta jest tożsama z długością na osi wschód–zachód w synagodze w Łańcucie.
173
tabela 8.4. Zestawienie wymiarów analizowanych synagog, wyrażonych w miarach stosowanych w dawnej Polsce
Parametr
Synagogi w: Pińczowie Synagoga Stara
w Rzeszowie Zamościu Szczebrzeszynie Chęcinach Średnia długość sali na osi
E–W 23 łokci 61 stóp 26 łokci 29 łokci 97 ćwierci Średnia szerokość sali na osi
N–S 123 ćwierci 55 stóp 25 łokci 51 stóp 34 łokcie Średnia wysokość sali do
okapu 87 ćwierci 81 ćwierci 31 stóp 16 łokci 25 stóp Średnia długość wnętrza sali
na osi E–W 69 ćwierci 25 łokci 21 łokci 23 łokci 39 stóp Średnia szerokość wnętrza
sali na osi N–S 73 ćwierci 22 łokcie 39 stóp 39 stóp 17 stóp Średnia wysokość wnętrza
sali 16 łokci 77 ćwierci 33 stopy 33 stopy 23 stopy Średnia długość pola
centralnego na osi E–W – – 13 stóp – – – – – –
Średnia szerokość pola
centralnego na osi N–S – – 11 stóp – – – – – –
Średnia wysokość pola
centralnego – – 65 ćwierci – – – – – –
il. 8.2. Plan synagogi w Tarnogrodzie [21] il. 8.1. Plan synagogi w Tykocinie [21]
174
Tykocinie Orli Lesku grodzie Tarno
Synagoga Nowo miejska w Rze szowie Średnia długość sali na osi
E–W 36 łokci 33 łokcie 63 stopy 32 łokcie 101 stóp Średnia szerokość sali na osi
N–S 36 łokci 63 stóp 49 stóp 32 łokcie 67 stóp
Średnia wysokość sali do
okapu 18 łokci 17 łokci 20 łokci 41 stóp 21 łokci Średnia długość wnętrza sali
na osi E–W 123 ćwierci 57 stóp 53 stóp 28 łokci 115 ćwierci Średnia szerokość wnętrza
sali na osi N–S 123 ćwierci 107 ćwierci 39 stóp 28 łokci 53 stopa Średnia wysokość wnętrza
sali 33 stopy 35 stóp 37 stóp 19 łokci 21 łokieć Średnia długość pola
centralnego na osi E–W 33 ćwierci 23 stopy – – 15 łokci 37 ćwierć Średnia szerokość pola
centralnego na osi N–S 33 ćwierci 11 łokci – – 15 łokci 9 łokieć Średnia wysokość pola
centralnego 35 stóp 33 stopy – – 20 łokci 39 stopa
Bobowej Dukli Łańcucie Włodawie Siemiatyczach
Średnia długość sali na osi
E–W 27 łokci 33 łokcie 28 łokci 43 łokcie 43 łokcie Średnia szerokość sali na osi
N–S 25 łokci 30 łokci 53 stopy 99 stóp 33 łokcie Średnia wysokość sali do
okapu 39 ćwierci 14 łokci 15 łokci 77 ćwierci 25 stóp Średnia długość wnętrza sali
na osi E–W 24 łokcie 55 stóp 47 stóp 123 ćwierci 121 ćwierci Średnia szerokość wnętrza
sali na osi N–S 21 łokci 49 stóp 85 ćwierci 57 stóp 117 ćwierci Średnia wysokość wnętrza
sali 51 ćwierci 27 stóp 33 stopy 73 ćwierci 27 stóp Średnia długość pola
centralnego na osi E–W 7 łokci 11 stóp 6 łokci 29 stóp – – Średnia szerokość pola
centralnego na osi N–S 8 łokci 29 ćwierci 6 łokci 25 stóp – – Średnia wysokość pola
centralnego 55 ćwierci – – 33 stopy 73 ćwierci – – * Kolorem zaznaczone są wymiary powtarzające się w odpowiadających sobie wielkościach. Źródło: opr. własne.
175
tabela 8.5. Zestawienie wymiarów analizowanych synagog, wyrażonych w miarach funkcjonujących w dawnej Polsce
Parametr
Synagogi w Pińczowie Synagoga Stara
w Rzeszowie Zamościu Szczebrzeszynie Chęcinach Średnia długość sali na osi
E–W 23 łokcie 61 stóp 26 łokci 29 łokci 97 ćwierci Średnia szerokość sali na osi
N–S 123 ćwierci 55 stóp 25 łokci 51 stóp 34 łokcie Średnia wysokość sali do
okapu 87 ćwierci 81 ćwierci 31 stóp 16 łokci 25 stóp Średnia długość wnętrza sali
na osi E–W 69 ćwierci 25 łokci 21 łokci 23 łokcie 39 stóp Średnia szerokość wnętrza
sali na osi N–S 73 ćwierci 22 łokcie 39 stóp 39 stóp 17 łokci Średnia wysokość wnętrza
sali 16 łokci 77 ćwierci 33 stopy 33 stopy 23 stopy Średnia długość pola
centralnego na osi E–W – – 13 stóp – – – – – –
Średnia szerokość pola
centralnego na osi N–S – – 11 stóp – – – – – –
Średnia wysokość pola
centralnego – – 65 ćwierci – – – – – –
Tykocinie Orli Lesku grodzie Tarno
Synagoga Nowo miejska w Rzeszowie Średnia długość sali na osi
E–W 36 łokci 33 łokcie 63 stopy 32 łokcie 101 stóp Średnia szerokość sali na osi
N–S 36 łokci 63 stopy 49 stóp 32 łokcie 67 stóp
Średnia wysokość sali do
okapu 18 łokci 17 łokci 20 łokci 41 stóp 21 łokci Średnia długość wnętrza sali
na osi E–W 123 ćwierci 57 stóp 53 stopy 28 łokci 115 ćwierci Średnia szerokość wnętrza
sali na osi N–S 123 ćwierci 107 ćwierci 39 stóp 28 łokci 53 stopy Średnia wysokość wnętrza
sali 33 stopy 35 stóp 37 stóp 19 łokci 21 łokci
Średnia długość pola
centralnego na osi E–W 33 ćwierci 23 stopy – – 15 łokci 37 ćwierć Średnia szerokość pola
centralnego na osi N–S 33 ćwierci 11 łokci – – 15 łokci 9 łokieć Średnia wysokość pola
176
Bobowej Dukli Łańcucie Włodawie Siemiatyczach
Średnia długość sali na osi
E–W 27 łokci 33 łokcie 28 łokci 43 łokcie 43 łokcie Średnia szerokość sali na osi
N–S 25 łokci 30 łokci 53 stopy 99 stóp 33 łokcie Średnia wysokość sali do
okapu 39 ćwierci 14 łokci 15 łokci 77 ćwierci 25 stóp Średnia długość wnętrza sali
na osi E–W 24 łokcie 55 stóp 47 stóp 123 ćwierci 121 ćwierci Średnia szerokość wnętrza
sali na osi N-S 21 łokci 49 stóp 85 ćwierci 57 stóp 117 ćwierci Średnia wysokość wnętrza
sali 51 ćwierci 27 stóp 33 stopy 73 ćwierci 27 stóp Średnia długość pola
centralnego na osi E–W 7 łokci 11 stóp 6 łokci 29 stóp – – Średnia szerokość pola
centralnego na osi N–S 8 łokci 29 ćwierci 6 łokci 25 stóp – – Średnia wysokość pola
centralnego 55 ćwierci – – 33 stopy 73 ćwierci – – * Kolorem zaznaczone są wymiary powtarzające się.
Źródło: opr. własne.
Bima bożnicy w Tykocinie podobnie jak sala męska synagogi w Orli są wysokie na 35 stóp.
Miarą powtarzającą się aż w pięciu synagogach jest 39 stóp.. Opisuje ona szerokość sali męskiej w bożnicach w: Zamościu, Szczebrzeszynie i Lesku (tab. 8.4), a także wysokość bimy w Synagodze Nowomiejskiej w Rzeszowie oraz długość sali męskiej na osi wschód–zachód w synagodze w Chęcinach (tab. 8.5).
Synagogi we Włodawie i w Siemiatyczach mają taką samą długość na osi wschód–za-chód, równą 43 łokciom.
Wymiarem łączącym synagogi w Lesku i w Dukli jest 49 stóp. W obu przypadkach od-nosi się on do szerokości na osi północ–południe, jednak w pierwszym obiekcie opisuje syna-gogę, w drugim wnętrze sali męskiej.
W przypadku synagog dzisiejszego Podkarpacia wspólne są 53 stopy. Tyle wyno-si bowiem długość sali męskiej na owyno-si wschód–zachód synagogi w Lesku. W synagodze w Łańcucie i w Synagodze Nowomiejskiej w Rzeszowie jest to wymiar na osi północ–połu-dnie, przy czym w pierwszej z bożnic opisuje szerokość synagogi, w drugiej szerokość sali męskiej.
Szerokość na osi północ–południe Synagogi Starej w Rzeszowie i długość na osi wschód– zachód synagogi w Dukli wynosi 55 stóp.
177
Do zewnętrznych wymiarów dwóch synagog: do szerokości na osi północ–południe sy-nagogi w Orli oraz do długości na osi wschód–zachód w Lesku odnosi się natomiast miara 63 stóp.
Wspólna dla szerokości sali męskiej synagogi w Pińczowie oraz wysokości sali mę-skiej synagogi we Włodawie jest wartość 73 ćwierci, natomiast dla wysokości sali męmę-skiej Synagogi Starej w Rzeszowie oraz wysokości do okapu synagogi we Włodawie wartość 77 ćwierci.
Ostatnią znamienną wartością są 123 ćwierci, będące długością i szerokością sali mę-skiej synagogi w Tykocinie, a także szerokością na osi północ–południe synagogi w Pińczo-wie i długością sali męskiej synagogi we Włodaw Pińczo-wie.
Na podstawie wyników otrzymanych po przeliczeniu miar stwierdzono, że prawie wszystkie synagogi219, które powstały przed 1764 rokiem, zostały rozmierzone w łokciu krakowskim. Synagoga siemiatycka została wytyczona w oparciu o miarę łokcia warszaw-skiego. Oznacza to, że ze względu na wymiar łokcia mogła powstać po 1764 roku, a nie w 1755220.
W przypadku dwóch budowli wartości łokcia warszawskiego zostały zastosowane w sposób szczególny. Pierwszą z nich jest synagoga w Łańcucie, której powstanie datuje się na 1761 rok, czyli rok wydania przywileju. Maksymalny błąd w przeliczeniu wymiarów tej synagogi wynosi mniej niż 1 cal (2,25 cm) i tyczy się wyłącznie wysokości bimy. Jeżeli chodzi o pozostałe wymiary, to maksymalna różnica wynosi 0,94 cm w przypadku długości wnętrza na osi północ–południe. Ponieważ wymiary obiektu odpowiadają mierze wprowa-dzonej zgodnie z prawem trzy lata później niż przywilej na budowę synagogi, można inter-pretować to dwojako. Założyć, że już w momencie budowy obiektu około 1761 roku w Łań-cucie obowiązywała miara warszawska albo że, co jest bardziej prawdopodobne, budowa obiektu była realizowana po 1764 roku.
Drugą budowlą jest synagoga w Orli, której wszystkie elementy zostały rozmierzone w miarach łokcia krakowskiego. Pole centralne, sklepienie oraz nadbudowę ścian zewnętrz-nych wykonano natomiast w 4. ćwierci XVIII wieku, co wymusiło zastosowanie łokcia war-szawskiego. Dla wielkości, w których wykorzystano miarę łokcia krakowskiego, a więc długości i szerokości zewnętrznych murów synagogi, maksymalna i minimalna różnica w wymiarze wynosiła 0,5 i 0,1 cm. Ze względu na liczne przebudowy wnętrza, które wiązały się z wielokrotnym przebijaniem otworów okiennych, pogrubianiem ścian, wymianą tynków, rozbieżność, która pojawia się w wymiarze, wynosi od 1,4 do 1,7 cm. Największa różnica jest w wysokościach pola centralnego i wynosi od 4,8 do 7,4 cm (od 2 do 3 cali).
Przeprowadzona analiza metrologiczna zezwala więc na umiejscowienie w czasie pew-nych przemian w strukturze obiektów.
Analizując ogólne wyniki uzyskane w trakcie badań metrologicznych, należy zwrócić uwagę, iż różnice wynikłe przy przeliczaniu mieszczą się w przedziale od 0,01 do 6,4 cm. Prze-dział ten jest bardzo szeroki i różnice wynoszą prawie 3 cale, a więc wybiegają znacznie poza
178
dopuszczalną wartość 1 cala. Należy jednak zaznaczyć, że jest tak tylko w czterech ze 116 analizowanych wartości, a więc w pojedynczych przypadkach. Dla wszystkich wymiarów rozbieżności nie przekraczają 0,5% danej wartości.