dla ludu, cieszył się wielkim środowiskowym powodzeniem, był w niektórych przypadkach znaczącą alternatywą dla miasta i jego propozycji. Kultywował tradycje i zwyczaje polskie, krytykował nie‑
prawidłowości społeczno ‑ekonomiczne, dostrzegał wielkich twór‑
ców, wielką literaturę i potrzebę zmian. Teatr amatorski tej epoki stanowił niewątpliwie dobroczynną siłę dla ludu, ale też dla kon‑
dycji całej narodowej kultury.
Okres dwudziestolecia międzywojennego to czas dalszego, zde‑
cydowanie intensywniejszego konstytuowania się teatru narodo‑
wego. Tym, co zasadniczo tworzyło (tworzy) teatr narodowy, są dwie domeny. Pierwsza to obrazy rodzimej obyczajowości i charak‑
teru. Druga zaś to dzieje ojczyste, pomocne w próbach wyjaśniania losów społecznych, narodowych, które są warunkowane różnymi faktami historycznymi37.
Okres II wojny światowej
Lata wojny to okres, kiedy część polskich scen zaprzestała swej działalności, a pozostałe realizowały ją pod auspicjami władz oku‑
pacyjnych, co ewidentnie przyczyniało się do masowego bojkotu uprawiania sztuki w zaproponowanej formule, i to nie tylko przez aktorów, ale także pozostałych pracowników instytucji teatru.
Społeczność teatralna świadoma funkcji, jakie sztuka teatralna może realizować, podejmowała różnorodne działania tajne, konstru‑
ując podziemną strukturę życia teatralnego, która obejmowała:
„— różnego typu przedstawienia;
— twórczość dramaturgiczną i przekładową oraz krytykę teatralną;
— szkolnictwo teatralne;
— prace organizacyjne i programowe”38.
Przedstawienia w tym okresie przygotowywały teatralne zespoły zawodowe, młodzież artystyczna, młodzież szkolna, osoby dorosłe niezwiązane zawodowo z twórczością artystyczną. Na repertuar składała się zarówno klasyka, jak i przedstawienia eksperymentalne.
37 Zob. T. Kudliński: Rodowód…, s. 11—12; J. Osterwa: Reduta i teatr. Artykuły, wywiady, wspomnienia 1914—1947. Oprac. Z. Osiński. Wrocław, Wydawnictwo Wiedza o Kulturze, 1991.
38 K. Braun: Teatr polski 1939—1989. Obszary wolności — obszary zniewolenia.
Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Semper, 1994, s. 29.
To w tym okresie powstał Teatr Rapsodyczny w Krakowie, z takimi postaciami jak: Tadeusz Kudliński, Danuta Michałowska czy Karol Wojtyła. Innym przykładem był podziemny Teatr Niezależny Tade‑
usza Kantora działający od 1942 roku, który z czasem stał się pod‑
stawą do stworzenia nowego projektu Teatru Cricot 2 (1956)39. W latach 1939—1940 w Polsce działało 26 stałych scen drama‑
tycznych w 14 miastach oraz 31 teatrów objazdowych, a ponadto 6 oper oraz liczne teatry rewiowe. Wszystkie te instytucje działały zgodnie z dawnymi tradycjami. W latach 1940—1944 niemal wszyst‑
kie sceny zostały zamknięte. Okres ponownego przywracania życia
„uśpionym” teatrom przypadł na rok 1944, kiedy to stopniowo, wraz z przemieszczaniem się frontu wojennego, uruchamiano kolejne sceny. Warto zauważyć, iż już w maju 1945 roku działało 16 teatrów.
W opisywanym okresie realizowano również inne formy popu‑
laryzowania sztuki: wieczory literackie i poetyckie. Swej aktywno‑
ści nie zaprzestali dramaturdzy, krytycy czy tłumacze. Wydawano podziemną prasę, w której informowano o działalności artystycz‑
nej. Organizowano też konkursy dramaturgiczne. W znacznej mie‑
rze wszelką aktywność artystyczną realizowano pod auspicjami Taj‑
nej Rady Teatralnej.
Okres wojny to systematyczna działalność edukacyjna. Zakaz prowadzenia zajęć przez Państwowy Instytut Sztuki Teatralnej w Warszawie spowodował, że władze Instytutu postanowiły kon‑
tynuować zajęcia w trybie konspiracyjnym. Podobnie działały Insty‑
tuty Teatralne w Krakowie i Wilnie oraz autorskie studia aktorskie.
Absolwentami niniejszych form kształcenia byli między innymi Zofia Mrozowska i Andrzej Łapicki40.
Jednocześnie prowadzono debaty dotyczące nowej wizji teatru polskiego po zakończeniu wojny. Spośród postaci żywo zaintereso‑
wanych potrzebą zmian warto wspomnieć postać Juliusza Osterwy, krytyka przedwojennego teatru: „Moralny aspekt uprawiania teatru, osobisty rozwój i postawę każdego pojedynczego człowieka tea‑
tru widział bowiem Osterwa jako podwalinę »wielkiej przemiany«, jakiej miał ulec teatr polski — wraz z całym narodem […]. Prze‑
miana teatru miała mieć za cel pełne i ofiarne podjęcie przez teatr służby narodowi oraz — w oparciu o silny katolicyzm Osterwy — służby Bogu”41. Wizja nowego teatru obejmowała w ocenie Osterwy
39 Zob. ibidem, s. 30—31.
40 Zob. K. Braun: Teatr polski…, s. 34.
41 Ibidem, s. 36.
111
Okres II wojny światowej
zarówno architekturę budynków, ich wyposażenie, jak i zasady funkcjonowania zespołów teatralnych. Twórca ten przewidywał utworzenie trzech typów teatrów, które realizowałyby różny reper‑
tuar oraz różne społeczne zadania. Byłyby to:
„1. Teatr powszechny dostępny dla szerokich warstw, prezentujący repertuar klasyczny;
2. Teatr dla znawców i ludzi bardziej przygotowanych, wyspecjali‑
zowany w repertuarze najnowszym, rodzimym i zagranicznym;
3. Teatr dla młodzieży, będący rodzajem artystycznego »szpitala«, zapewniający młodzieży leczenie z urazów wojny i korygowa‑
nie wad oraz wychowywanie jej na dobrych obywateli; reper‑
tuarem […] byłaby wielka poezja narodowa, materią pracy zaś nie spektakle, ale raczej seanse robocze […], zbiorowe analizy i dyskusje”42.
Juliusz Osterwa dostrzegał również konieczność prowadzenia działań okołoteatralnych, lecz integralnie związanych z działal‑
nością teatru. Temu miały służyć stowarzyszenia teatralne. Dal to wspólnota teatralna zorientowana na służbę społeczeństwu przez służbę sztuce, w tym teatrowi. Realizacji projektów miały służyć biblioteki, muzea, poradnie językowe, pracownie techniczne, sale widowiskowe. Działania te miały obejmować krzewienie idei sztuki, prowadzenie pedagogizacji społeczeństwa, wspieranie jednostki w rozwoju, także w sytuacjach traumatycznych. Były to zatem dzia‑
łania kompensacyjne i profilaktyczne43.
Znakomity kreator Juliusz Osterwa układał swe projekty w Kra‑
kowie i nie był w tym zamyśle odosobniony, jednocześnie bowiem w Warszawie Leon Schiller, Edmund Wierciński i Stefan Jaracz z gronem przyjaciół opracowywali własne wizje przebudowy powo‑
jennego teatru polskiego.
O istocie, sile i potrzebie sztuki teatralnej w okresie wojny naj‑
lepiej świadczy fakt, że aktywność teatralną, realizowaną przez zespoły amatorskie w okresie wojny, podejmowano zarówno w oddziałach wojskowych (teatr wojskowy), jak i w zakładach karnych, obozach koncentracyjnych oraz jenieckich. Zróżnicowane formy teatralne były swoistym fenomenem, szczególnie jeśli zwa‑
żyć, że łączyły widzów i aktorów, pozwalały przetrwać wartościom, budowały poczucie jedności i wiary44.
42 Ibidem. Zob. S. Marczak ‑Oborski: Teatr czasu wojny. Polskie życie teatralne w latach drugiej wojny światowej (1939—1945). Warszawa, PIW, 1967.
43 Zob. K. Braun: Teatr polski…, s. 36.
44 Zob. ibidem, s. 41—43.
Okres wojny nie spowodował zaprzestania działalności teatralnej młodzieży. Jakkolwiek teatr szkolny działał w ograniczonym zakre‑
sie w podziemiu, to jednak był obecny w codziennym życiu spo‑
łecznym.