wieka, jako istotnego czynnika upowszechniania kultury teatralnej, i zalecił wszechstronne wykorzystanie teatru w systemie kształce‑
nia i wychowania. W 1983 roku zorganizowano w Poznaniu I Ogól‑
nopolskie Forum Teatrów Szkolnych pod patronatem Ministerstwa Oświaty i Wychowania, na którym odbywały się również warsztaty metodyczne dla nauczycieli i młodzieży”72.
Przykładów działalności teatralnej dzieci i młodzieży w kraju jest wiele: Teatr Ochoty w Warszawie, Centrum Edukacji Teatralnej dla Dzieci i Młodzieży w Gdańsku, Centrum Sztuki Dziecka w Pozna‑
niu i inne. To jednak nie w pełni zaspokaja oczekiwania i potrzeby zainteresowanych uczestnictwem i edukacją teatralną.
Istotną funkcję edukacyjną spełniał przez kilka dekad Telewi‑
zyjny Teatr dla Dzieci i Młodzieży, który w początkach lat dzie‑
więćdziesiątych zaprzestał emisji spektakli. Powszechna dostępność telewizyjnych spektakli aktorskich oraz lalkowych dawała ogromną szansę dzieciom i młodzieży na kontakt z dobrą sztuką. Była też doskonałym materiałem edukacyjnym, wykorzystywanym w edu‑
kacji szkolnej i w procesie wychowania.
Teatr w Polsce po roku 1990
Przypadający na zaranie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stule‑
cia początek transformacji, zasadniczo obejmował zakres polityczny, społeczny i ekonomiczny. Obserwując dokonujące się przemiany, należy zauważyć, że także w przeszłości dotyczyły one zawsze czło‑
wieka, zachodziły z jego inicjatywy, ale też ów człowiek doświadczał ich konsekwencji. Zmiany zachodzą zatem nie tylko w polityce czy w sferze ekonomicznej, ale nade wszystko w kulturze. Nowe treści, formy oraz całe dziedzictwo kulturowe implikują proces harmoni‑
zowania nowych wartości/dążeń z obowiązującymi już w przeszło‑
ści normami, wzorami zachowań, z wytworami kulturowymi, także w sferze poszczególnych dziedzin sztuki73.
Z perspektywy ponad 20 lat permanentnych przemian można stwierdzić, że objęły one bodaj wszystkie sfery aktywności ludzkiej.
Fakt ten wynika nie tylko z różnorodnej aktywności człowieka, jego
72 H. Guzy ‑Steinke, T. Wilk: Uczeń i teatr…, s. 55.
73 Zob. L. Dyczewski: Kultura polska w okresie przemian. Lublin, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1993, s. 10.
zaangażowania, ale także z wzajemnej zależności poszczególnych obszarów, które mniej lub bardziej aktywnie z sobą współdziałają.
Owe zależności dotyczą również sztuki, w tym teatru. Doświadcze‑
nia historyczne wskazujące praktyczne wykorzystanie sztuki teatral‑
nej w codzienności dowodzą, że instytucja ta zawsze pełniła wiele funkcji, w tym społecznych, reagując na nowe zjawiska. Mechanizm ten zadziałał również w okresie zmian.
Będąc doskonałym regulatorem przestrzeni społecznej, twórcy teatralni: scenarzyści, reżyserzy i aktorzy, zawsze obserwują rzeczy‑
wistość, wsłuchują się w jej codzienność, by poczynione obserwacje zawrzeć w swych dziełach. Pisząc nowe lub adaptując dawne dzieła do współczesnych czasów, zwracają baczną uwagę na pozytywne oraz negatywne konsekwencje dokonujących się zmian. Nie znaczy to, że wszyscy twórcy zrewidowali kierunek swej dotychczasowej działalności artystycznej, ale wielu, zwłaszcza przedstawiciele mło‑
dego pokolenia, sięgnęło po tematykę dotyczącą społecznej egzy‑
stencji, tworząc nowy nurt teatru społecznego albo prezentując nowe jego ujęcie. Podstawowym zamysłem kreatorów owego teatru było zwrócenie uwagi społecznej na problemy dotyczące coraz większej populacji ludzi, którzy sobie w tej nowej rzeczywistości z nimi nie radzą, co w konsekwencji wywołuje kolejne problemy. Przeniesienie trudności/problemów do sztuki, przedstawienie ich w artystycznej formie, niekiedy dosłownej, niekiedy metaforycznej, często udziele‑
nie odpowiedzi na nurtujące pytania, pokazanie sposobów rozwią‑
zania problemów — wszystko to stało się podstawą sukcesu teatru wrażliwego na rzeczywistość i doświadczenia społeczne.
Prezentowanie na scenie tego, co bezpośrednio dotyczy widza, przyczyniło się do pozyskania społeczeństwa dla tej dziedziny sztuki, która częściej wykazywała zainteresowanie lokalną społecz‑
nością niż miejscowe władze. Dodatkowym walorem teatru społecz‑
nego było i nadal jest odejście od utrwalonego historycznie miejsca akcji/prezentowania sztuki na rzecz przestrzeni miejskiej. Owo zbli‑
żenie, wyjście do widza, nie tylko pozwoliło pozyskać szerszą pub‑
liczność, lecz także z czasem zainicjować działania indywidualne i grupowe w sferze aktywizacji na rzecz modernizacji własnej prze‑
strzeni życia. Podejmowane działania społeczne, stosowane prak‑
tyki okołoteatralne potwierdzają słuszność kierunku zmian, ale też pewną kontynuację, z przeszłości bowiem niektóre aspekty owych praktyk też są nam znane74.
74 Zob. T. Wilk: Rewitalizacja społeczna poprzez współczesną sztukę teatralną w ocenie reprezentantów (twórców i odbiorców) sztuki dramatycznej Legnicy, Nowej
127
Teatr w Polsce po roku 1990
Minione dwie dekady w teatrze to próba rekonstrukcji tego, co cenne i wartościowe z przeszłości, ale też czas ujawniania się postaw niepokornych, dla wielu obrazoburczych, przekraczających dawno ustalone granice tego, co sceniczne/publiczne. Przykładem są pro‑
jekty Krystiana Lupy, Jana Klaty czy Krzysztofa Warlikowskiego75. O ile obecnie zauważalny jest rozwój nowych form teatral‑
nych, realizowanych w teatrach dramatycznych czy alternatywnych zarówno dla dorosłych, jak i dla młodego pokolenia, o tyle w rewi‑
talizacji teatru telewizyjnego udało się to tylko w odniesieniu do dorosłych. Od ponad dwudziestu lat nie podjęto próby reaktywacji, jakże cennej inicjatywy, telewizyjnego teatru dla dzieci i młodzieży, formy, która przez lata cieszyła się ogromnym zainteresowaniem.
Funkcję edukacyjną pełnią nieliczne teatry szkolne, krzewiąc i kon‑
tynuując idee zarysowane w okresie odrodzenia. Liczba istnieją‑
cych teatrów szkolnych jest niewielka, jeśli zważyć na liczbę ucz‑
niów w naszym kraju. W rzeczywistości edukacja teatralna jest nie w pełni satysfakcjonująca, mimo że ministerialne zalecenia nakła‑
dają obowiązek edukacji w tym zakresie.
Reasumując historyczną perspektywę teatru polskiego, należy zauważyć, że był on w sposób szczególny uwarunkowany histo‑
rycznie, funkcjonował w okresach wojennych i zniewolenia, poli‑
tycznych i społecznych zawirowań konstytuujących rzeczywistość ludzkiej egzystencji. To wszystko kształtowało i formowało teatr, który z kolei podejmował próby ukazywania rzeczywistości w mniej lub bardziej realistycznej perspektywie, z nadzieją na refleksję i aktywność.
Już w przeszłości teatr polski zajmował ważne miejsce w kul‑
turze kraju oraz poza jego granicami. Poza aspektem artystyczno‑
‑rozrywkowym teatr zasadniczo od początku swego istnienia rea‑
gował na realia społeczne, polityczne i obyczajowe. Dość szybko wypracował sobie wśród polskiej publiczności pozycję instytucji narodowej.
„Teatr polski odegrał ważną rolę w rozwoju teatru na świecie”76 za sprawą takich postaci jak Tadeusz Kantor, Jerzy Grotow‑
ski, Leszek Mądzik, Józef Szajna, Konrad Swinarski, Erwin Axer, Huty i Wałbrzycha. Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2010.
Zob. Teatr w miejscach nieteatralnych. Red. J. Tyszka. Poznań, Wydawnictwo Fun‑
dacji Humaniora, 1998.
75 Zob. J. Krakowska: Teatr. Rekonstrukcje. Warszawa, Instytut Sztuki Pol‑
skiej Akademii Nauk, 2004; I. Łabędzka: Teatr niepokorny. Poznań, Wydawnic‑
two Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 2003.
76 K. Braun: Teatr polski…, s. 9.
Henryk Tomaszewski czy Jerzy Jarocki. Już od lat pięćdziesiątych XX wieku teatr polski aktywnie uczestniczył w międzynarodowych gremiach teatralnych oraz festiwalach, wzbogacając światowy roz‑
wój teatru, wskazując nowe, alternatywne kierunki poszukiwań w sferze treści oraz inscenizacji.