Charakterystyczne w tym czasie były kostiumy, maski i koturny.
Nie tylko miały dostarczać widzowi wrażeń estetycznych swym krojem, barwą czy bogatymi zdobieniami, ale przede wszystkim miały odgrywać rolę symboliczną, dostarczać informacji o bohate‑
rze — kim jest z zawodu, jaką pełni funkcję społeczną, jaki jest jego status społeczny, wreszcie jaki jest stan jego ducha i jakie emocje aktualnie przeżywa.
Najważniejszy element stroju (kostiumu) greckiego aktora sta‑
nowiła maska, „która dawała w konwencjonalnych formach wska‑
zówkę co do jego wieku, pozycji społecznej i władającego nim nastroju”24. Maska umożliwiała aktorowi odegranie kilku ról w jed‑
nym spektaklu. Inne typy masek wykorzystywano w tragedii, a inne
— w komedii, inne charakteryzowały mężczyzn, inne — kobiety, wyraźnie przy tym sygnalizując wiek i profesję25.
Kultura rzymska
Najwcześniejsze formy artystyczne, które uświetniały wszel‑
kie uroczystości, były, podobnie jak w Grecji, poświęcone bogom.
W najwyższym stopniu kult ten dotyczył trzech najważniejszych bóstw: Minerwy, Jowisza i Junony. Uroczystości miały zatem cha‑
rakter religijno ‑teatralny. Społeczeństwo rzymskie było od zawsze niezwykle pragmatyczne, dlatego też owym pragmatyzmem próbo‑
wano — nie bez skutku — nacechować różne uroczystości, funda‑
mentalną zasadą teatru rzymskiego czyniąc formułę chleba i igrzysk, która przetrwała długie lata.
Liczne podobieństwa w zakresie dramatu oraz architektury każą sądzić o czerpaniu wzorów z kultury antycznej Grecji i adaptowa‑
niu ich do rzeczywistości rzymskiej. Grecja miała więc być inspiracją i pierwowzorem dla sztuki rzymskiej — przynajmniej w pewnych obszarach. I chociaż Horacy twierdził, że źródeł teatru rzymskiego należy poszukiwać w fesceninnach — uszczypliwych dialogach karnawałowych, to i tak odnajdujemy tu analogię do teatru helleń‑
skiego.
Okres ówczesny w kulturze rzymskiej cechował się rozwojem dramatu historycznego i komedii, a na początku naszej ery —
24 Ibidem, s. 36. Zob. M. Berthold: Historia teatru…
25 Zob. A. Nicoll: Dzieje teatru…, s. 37, 45.
wspaniałej architektury teatralnej. Był to jednocześnie czas, gdy na arenach amfiteatru toczono walki gladiatorów, realizowano widowi‑
ska rewiowe, a wszystko ku uciesze ludu spragnionego rozrywki i emocji. Teatr imperium rzymskiego stanowił wówczas odzwier‑
ciedlenie jego rzeczywistości i jawił się w większym stopniu jako struktura rozrywkowa, ludyczna niż ośrodek sztuki26. Teatr rzymski był niewątpliwie narzędziem władzy, toteż tworzono róż‑
norodne dramaty (sztuki), które miały tematycznie i artystycznie nawiązywać do danej uroczystości, na przykład Ludi Romani, Ludi Plebeii.
Spośród prekursorów teatru rzymskiego warte wyróżnienia są trzy nazwiska: Liwiusz Andronik, adaptator dramatów greckich, Gnejusz Newiusz, twórca rzymskiego dramatu narodowego, i Kwin‑
tus Enniusz, autor Roczników, które przez lata, do czasu powstania Eneidy, uważali Rzymianie za epopeję narodową. Do rozwoju teatru znacząco przyczynił się także Seneka.
W czasach starożytnego Rzymu powstało wiele odmian kome‑
dii, spośród których najbardziej znaną jest fabula palliata odwołująca się do wzorów i obyczajów greckich. Prezentowała ona, podobnie jak w Grecji, różnorodne postaci kobiet i mężczyzn, które miały w ironiczny sposób ukazać i ośmieszyć wady człowieka — zarówno tego z niższych warstw społecznych, jak i z grupy rządzących. Tę formę nieco później zastąpiła inna, mianowicie fabula togata, która przedstawiała już wątki rodzime, z Italii. Kolejny przykład formy teatralnej to fabula Atellana, nawiązująca do treści i postaci formy wcześniejszej i stanowiąca jednocześnie prymitywny rodzaj farsy, w której role pierwotnie odgrywali ludowi mimowie wyposażeni w groteskowe maski, z czasem — także rzymscy aktorzy zawodowi.
Komedie wystawiane ówcześnie w Rzymie były ilustracją sytuacji panujących w dwóch przeciwstawnych obszarach: ubóstwa i bogac‑
twa, a także prezentacją stylu życia (zabawy) arystokracji.
Znaczącą rolę w budowaniu teatru przyszłości odegrali w cesar‑
stwie rzymskim mimowie. Początkowo ich główne zadanie spro‑
wadzało się do wypełniania czasu, w przerwie pomiędzy tragedią a komedią. Wolno im było prezentować żartobliwe scenki. Była to jedyna ówczesna forma teatralna, która dopuszczała występy kobiet w roli tancerek.
Sztuka pantomimiczna treści do swych przedstawień czer‑
pała między innymi z religii chrześcijańskiej. Wyszydzano i paro‑
diowano to, czego nie rozumiano, a co było nowe i odbiegało od
26 Zob. M. Berthold: Historia teatru…, s. 140.
51
Kultura rzymska
obowiązujących praw oraz norm. Owe działania z czasem przy‑
nosiły skutki odwrotne niż zamierzone, jako że część aktorów — mimów, zostawało wyznawcami nowej religii mimo prześladowań ze strony panujących. Jedną z ofiar okrutnych praktyk był aktor Genezjusz, którego kościół w późniejszych latach ogłosił patronem aktorów27.
Ten okres dramatu rzymskiego wieńczą różne formy farsy. Warto zaznaczyć, że nawet najbardziej prymitywne z jej form pełniły funk‑
cje społeczne i artystyczno ‑estetyczne.
Teatru rzymskiego nie identyfikowano tak długo i powszech‑
nie ze świątynią, jak w Grecji. W Rzymie teatr był tylko teatrem i może dlatego przez lata senat nie zezwalał na wznoszenie muro‑
wanych budowli; godził się tylko na drewniane, które w każdej chwili można było w miarę szybko zdemontować. Niemal 100 lat przed naszą erą zapoczątkowano stosowanie dekoracji — natura‑
listycznych malowideł, które umieszczano na obrotowych grania‑
stosłupach, tak by odpowiednio dopasować scenografię do tekstu.
Podobnie jak w Grecji, techniczne zdobycze cywilizacyjne wyko‑
rzystywano i tutaj. Były to różnorodne machiny umożliwiające rea‑
lizację efektów specjalnych, podnoszące tym samym atrakcyjność przedstawienia. Na szczególną uwagę zasługuje wprowadzenie kur‑
tyny, bez której trudno wyobrazić sobie współczesny teatr klasyczny.
Pierwszy rzymski teatr murowany powstał za czasów Pompeju‑
sza. W następnych latach, za panowania kolejnych władców, kon‑
struowano teatry, z których każdy zdawał się bardziej okazały, przy‑
ozdobiony kolumnami, posągami, z wyodrębnionymi sektorami dla publiczności.
Oprócz rozwijających się form dramatycznych, opartych na wzorach greckich, jednocześnie powstawały formy przeznaczone dla mas — igrzyska, walki ze zwierzętami, które miały dostarczyć odbiorcom „mocnych wrażeń”. Tak więc niezależnie od scen (budyn‑
ków) konstruowanych z myślą o dramacie literackim powstawały specyficznie rzymskie formy budowli widowiskowej, to jest amfi‑
teatry. Rzymski teatr cesarstwa nie zyskał charakteru narodowego.
Nie podjęto kontynuowania myśli nielicznych autorów dramatów scenicznych. Nawet wielki Seneka (jego twórczość dramatyczna) nie zdołał „przebić” oczekiwań mas na wyścigi rydwanów, zapasy czy błazenady będące rozrywką na najniższym poziomie.
Teatr rzymski chylił się więc ku upadkowi, jednej z przyczyn tego stanu poza wspomnianymi upatrywano również — oczywiście
27 Zob. ibidem, s. 167.
znacznie później — w pozycji społecznej, jaką zajmowali aktorzy, a była ona zgoła odmienna od sytuacji aktorów greckich. Rzym‑
scy aktorzy dramatyczni nigdy nie cieszyli się poważaniem społecz‑
nym, przekazy mówią wręcz o pogardzie dla tego zawodu. Sytuacja stała się jeszcze trudniejsza, gdy na scenie pojawili się mimowie, a wraz z nimi kobiety. Mim zresztą triumfował nawet wtedy, gdy po upadku imperium rzymskiego teatr dramatyczny pozostał za
„kulisami życia”28.