Słowa klucze: rozwój ruchowy, rozwój fizyczny, rozwój psychomotoryczny, motoryka, motoryka duża, motoryka mała, propriocepcja, koordynacja wzrokowo-ruchowa i ruchowo-słuchowa
Wstęp
Istnieje wiele teorii i modeli rozwoju motoryczności człowieka. Bogdan Cza-bański skłania się ku asocjacjonizmowi, co oznacza, że uczymy się czynności motorycznych, wykorzystując funkcję pamięci, utrwalania wrażeń i wy-obrażeń przez skojarzenie (asocjację). Pojęcie odruchu warunkowego, który jest odruchem nabytym w życiu osobniczym, wprowadził Iwan Pawłow, a Burrhus Skinner pojęcie reakcji sprawczych1. Maria Tyszkowa pisze, że „sze-reg czynności motorycznych, a także większość werbalnych, a nawet umy-słowych, przebiega automatycznie. Chodzenie przy sprawnym aparacie ru-chu nie wymaga udziału świadomości, podobnie jak szereg czynności samoobsługowych”2.
Napoleon Wolański zauważa, że „w zagadnieniu motoryczności czło-wieka istnieje tak wielki zamęt pojęciowy, jaki nie charakteryzuje chyba żadnej innej, możliwej do obiektywnych badań naukowych dziedziny ak-tywności życiowej człowieka”3. W obszarze związanym z ruchem funkcjo-nuje wiele pojęć, np. czynności motoryczne, rozwój motoryczny, rozwój ruchowy, rozwój fizyczny, rozwój psychomotoryczny, sprawność fizyczna, aktywność fizycz-na, aktywność ruchowa. Ich definiowania podjęli się między innymi Ryszard Przewęda, Maria Tyszkowa, Iwona Kiełbasiewicz-Drozdowska, Józef Dra-bik, Bogdan Czabański, Jerzy Barankiewicz, Andrzej Krawański i Wiesław Osiński. Spróbuję uporządkować te pojęcia, odwołując się do ujęć zapropo-nowanych m.in. przez wspomnianych autorów.
________________________
1 B. Czabański, Kształcenie psychomotoryczne, Wrocław 2000, s. 9.
2 M. Tyszkowa, Aktywność i działalność dzieci i młodzieży, Warszawa 1977, s. 23-24.
3 N. Wolański, J. Petrizkova, Sprawność fizyczna a rozwój człowieka, Warszawa 1995, s. 501.
Rozdział
2
Pojęciem czynności motorycznych posługuje się m.in. M. Tyszkowa, podkreślając, że umożliwiają one zmianę miejsca organizmu w przestrzeni oraz aktywne oddziaływanie na przedmioty. Ich podstawą jest system na-rządów ruchu, którym zawiadują ośrodki ruchowe w mózgu4. Autorka wy-odrębnia dwa rodzaje czynności motorycznych:
– lokomocyjne – umożliwiają dokonywanie zmian położenia ciała (sia-danie, wstawanie, obracanie się) oraz przemieszczania się w przestrzeni (pełzanie, raczkowanie, chodzenie, bieganie),
– manipulacyjne – należą do najwyżej rozwiniętych i najbardziej specy-ficznych czynności człowieka. Polegają na ruchowym oddziaływaniu na przedmioty zewnętrzne, na ich przekształcaniu za pomocą ruchów rąk5.
Zdaniem Ryszarda Przewędy, rozwój motoryczny jednostki wyraża się tym, że „wraz ze wzrastaniem, różnicowaniem i dojrzewaniem narządów i układów pojawiają się nowe ruchy, dziecko uczy się złożonych czynności, jego motoryczne zachowanie jest coraz bardziej celowe i inteligentne”6. Mówiąc o motoryczności, wspomniany autor wyodrębnił trzy jej typy:
– motoryczność produkcyjną, – motoryczność sportową,
– motoryczność wyrazową (ekspresyjną).
Jak podkreśla badacz, czynności ruchowe, zwłaszcza należące do dwóch pierwszych rodzajów motoryczności, składają się z różnych elementów, do których można zaliczyć: treść, ideę, cechy i formę ruchu7. Wiesław Osiński, modyfikując klasyfikację Przewędy, opisał sprawność motoryczną w kon-tekście mechaniczno-biologicznym, behawioralno-kulturowym, motorycz-nym i fizjologiczno-medyczmotorycz-nym, bo przecież motoryczność człowieka to splot czynności ruchowych, jakie dokonują się w przestrzeni fizycznej i spo-łecznej jako wynik zmiany położenia ciała lub tylko pewnych jego części8.
W literaturze psychologicznej funkcjonuje pojęcie rozwoju psychomoto-rycznego, który odnosi się do „konsekwencji w funkcjonowaniu psychicz-nym jednostki wynikających z rozwoju postawy (wzrastający stopień kon-troli postawy ciała i koordynacji ruchów), lokomocji (przemieszczania się jednostki) i manipulacji (zdolności wykorzystania dłoni w celu precyzyjnego uchwycenia przedmiotu i obracania nim)”. Podkreśla się, że w pierwszym roku życia rozwój motoryczny jest ściśle związany ze zmianami w zakresie psychicznym. Należy dodać, że rozwój motoryczny umożliwia jednostce
________________________
4 M. Tyszkowa, Aktywność i działalność…, s. 18-19.
5 Tamże.
6 R. Przewęda, Rozwój somatyczny i motoryczny, Warszawa 1981, s. 125.
7 Tamże, s. 127.
8 R. Przewęda, J. Dobosz, Kondycja fizyczna polskiej młodzieży, Warszawa 2003, s. 180.
w tym okresie rozwoju rozwiązywanie problemów umysłowych bez użycia mowy (tzw. myślenie w działaniu)9.
Drugie z wymienionych pojęć – sprawność fizyczna, to według eksper-tów Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) „zdolność do efektywnego wy-konania pracy mięśniowej” (1968). Według twórców Europejskiego Testu Sprawności Fizycznej „Eurofit” na sprawność fizyczną składają się kompo-nenty organiczne, motoryczne i kulturowe, przy czym istotna jest także własna aktywność jednostki i jej zaangażowanie ruchowe.
Józef Drabik uważa, że „sprawność fizyczna to właściwość złożona. Za-leży od płci, wieku, budowy ciała, stanu zdrowia, uzdolnień i umiejętności ruchowych, poziomu rozwoju zdolności motorycznych, motywacji, stanu psychicznego, wydolności narządów pracy, treningu, stylu życia i wielu innych czynników”10.Używa on także pojęcia „aktywność fizyczna”, które definiuje jako „kluczowy i integralny składnik zdrowego stylu życia. Bez niej niemożliwa jest jakakolwiek strategia zdrowia, jego utrzymania i po- mnażania, a u dzieci – prawidłowy rozwój. Jej brak jest głównym i niezależ-nym czynnikiem ryzyka chorób układu krążenia”11.
Niewątpliwie wspólny wątek wybranych dla przykładu definicji to po-gląd, że aktywność fizyczna jest niezbędna człowiekowi na każdym etapie jego życia i w każdej grupie wiekowej. Znaczenie ruchu zmienia się i ewo-luuje wraz z wiekiem człowieka, zawsze jednak pozostaje jednym z głów-nych czynników warunkujących pole zdrowia, jako że sprawność fizyczna stanowi determinantę naszego zdrowia, dobrego samopoczucia, ogólnego dobrostanu (wellness)12. Wiesław Osiński dodaje jeszcze, że „aktywność fi-zyczna jest podstawowym stymulatorem rozwoju psychosomatycznego człowieka i głównym czynnikiem fizycznego oddziaływania, które zacho-dzą w procesach wychowania i kształcenia fizycznego”13. Jednostka podej-muje aktywność fizyczną w celu zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, z konieczności i obowiązku, ale także po to, by zrealizować „ma-rzenia ruchowe” w tańcu, który jest jedną z najbardziej naturalnych form ludzkiej aktywności, czy w sporcie. Znając indywidualne cechy poziomu motorycznego w kontekście strukturalnym, energetycznym,
koordynacyj-________________________
9 M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, Psychologia rozwojowa i wychowawcza wie-ku dziecięcego, Warszawa 1992, s. 86.
10 J. Drabik, Aktywność fizyczna w edukacji zdrowotnej społeczeństwa, cz. I, Gdańsk 1995, s. 22.
11 Tegoż, Aktywność fizyczna w treningu zdrowotnym osób dorosłych, cz. II, Gdańsk 1996, s. 215.
12 Definicja Wellness & SPA pojawiła się po raz pierwszy już w 1961 roku na bazie dwóch pojęć Well-being i Fitness-Sport for all, oznaczając styl życia, proces harmonijnego rozwoju człowieka, uwzględniając wszystkie aspekty jego życia, to znaczy emocjonalny, cielesny, du-chowy, intelektualny, a także relacje z otoczeniem. W skład wellness wchodzi fitness.
13 W. Osiński, Zarys teorii wychowania fizycznego, Poznań 1996, s. 29.
nym i psychicznym, będzie można podejmować decyzje o charakterze per-spektywicznym, w odniesieniu do różnych obszarów życia człowieka, na przykład diety, profilaktyki zdrowotnej, organizacji wypoczynku czy pod-czas podejmowania decyzji o czynnym uprawianiu sportu. Istotnym ele-mentem aktywności ruchowej jest czynnik emocjonalny, pozwalający czer-pać satysfakcję osobistą i kształtować charakter jednostki podejmującej różne zachowania motoryczne. Takie rozumienie aktywności ruchowej określane jest mianem psychomotoryki.
Należy także wspomnieć o osobach, których aktywność ruchowa jest ograniczona lub jej po prostu nie ma. Mówimy wówczas o hipokinezji lub akinezji, a zjawisko to odnosimy do osób niepełnosprawnych. Niepełno-sprawność uniemożliwia lub znacząco ogranicza podejmowanie aktywności ruchowej, co w różnym stopniu upośledza funkcjonowanie i wydolność układu krążenia, oddechowego, nerwowego, odpornościowego i ruchowe-go. Przy długotrwałym unieruchomieniu dochodzi do trwałych zmian orto-statycznych, w kończynach dolnych pojawia się zastój chłonki oraz krwi żylnej, zmniejsza się pułap tlenowy, minutowa pojemność serca i ogólna ob-jętość krwi, a także masa i siła mięśniowa. Dochodzi do demineralizacji ko-ści, występują zaburzenia czucia i zakłócenia koordynacji ruchowej, poja-wiają się zaburzenia psychosomatyczne, jak choćby częstsze niż zwykle bóle głowy i podatność na występowanie depresji. Coraz częściej diagnozuje się także zaburzenia układu przedsionkowo-proprioceptywnego, co objawia się zakłóceniami w odbiorze doznań związanych z ruchem i zmianami w ruchu. Mówimy wówczas o dyspraksji, o zaburzeniach sensomotorycz-nych. U osób z tym zaburzeniem obserwuje się nieprawidłową realizację za-dań ruchowych, niewłaściwe napięcie mięśniowe i deficyty w zakresie utrzymania równowagi, świadomości przestrzennej i koordynacji oraz płynności ruchowej. Nieprawidłowo funkcjonujący układ przedsionkowy daje obraz podwrażliwości lub nadwrażliwości grawitacyjnej14.