System opieki nad dziećmi w wieku do lat trzech został uregulowany w jed-nym akcie prawjed-nym rangi ustawowej, począwszy od 4 lutego 2011 r. Od te-go też momentu prowadzenie działalności polegającej na opiece nad dziec-kiem do lat trzech jest działalnością regulowaną w rozumieniu ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. z 2007 r.
Nr 155, poz. 1095, z późn. zm.) i wymaga wpisu do prowadzonego przez samorząd gminy rejestru. Konsekwencją analiz (nie)skuteczności mechani-zmów wprowadzonych „ustawą żłobkową” stała się jej nowelizacja z 2013 r.
wprowadzająca dość istotne zmiany w opiece nad małym dzieckiem47, któ-rych istotą było:
– zmniejszenie wkładu własnego gminy z 50% do 20% w kosztach reali-zacji zadania przy ubieganiu się o środki finansowe z budżetu państwa na utworzenie i funkcjonowanie instytucji opieki nad dziećmi do lat trzech,
– rozszerzenie katalogu podmiotów, które mają możliwość ubiegania się o tego rodzaju środki. Oprócz gmin o dofinansowanie mogą się starać także osoby fizyczne, prawne oraz jednostki organizacyjne nie posiadające oso-bowości prawnej. W wyniku tych zmian nie tylko gminy, ale także osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej mogą zatrudniać dziennych opiekunów,
– wprowadzenie przepisów, które umożliwiają organizowanie wspólnej obsługi administracyjnej, finansowej i organizacyjnej instytucji opieki nad dziećmi w wieku do lat trzech oraz stworzenie możliwości jej zapewnienia przez jednostki obsługi ekonomiczno-administracyjnej szkół i placówek określonych w ustawie o systemie oświaty48.
________________________
46 Jakość wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem, Gert-Jan Lindenboom, Bert-Jan Buiskool,
<www.europarleuropa.eu/studies>, 22.04.2016.
47 Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 18 listopada 2013 r.
w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o opiece nad dziećmi w wieku do lat trzech (Dz.U., poz. 1457).
48 Tamże.
Ponadto ustawę z 2011 r. dopełniają i porządkują:
– Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2011 r. w sprawie wymagań lokalowych i sanitarnych dotyczących żłobków i klubów dziecięcych (Dz.U. Nr 69, poz. 367),
– Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2011 r. w sprawie zakresu programów szkoleń dla opiekuna w żłobku lub klubie dziecięcym, wolontariusza oraz dziennego opiekuna (Dz.U. Nr 69, poz. 368),
– Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 5 sierpnia w sprawie sprawozdań rzeczowo-finansowych z wykonywania zadań z za-kresu opieki nad dziećmi w wieku do lat trzech (Dz.U. Nr 173, poz. 1035) – rozporządzenie wchodzi w życie z dniem 6 września 2011 r.,
– Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 10 lipca 2014 r. w sprawie wymagań lokalowych i sanitarnych, jakie musi speł- niać lokal, w którym ma być prowadzony żłobek lub klub dziecięcy (Dz.U.
poz. 925)49,
– Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 31 stycznia 2014 r. w sprawie wzorów dokumentów elektronicznych o wpis, zmia- nę oraz wykreślenie w rejestrze żłobków i klubów dziecięcych (Dz.U., poz. 193).
Zadania z zakresu opieki nad małymi dziećmi są zadaniem własnym gminy i zgodnie z art. 55 w związku z art. 54 ustawy nadzór nad żłobkiem, klubem dziecięcym oraz dziennym opiekunem w zakresie warunków i jako-ści świadczonej opieki sprawuje wójt, burmistrz lub prezydent miasta właś- ciwy ze względu na miejsce prowadzenia żłobka lub klubu dziecięcego albo miejsce sprawowania opieki przez dziennego opiekuna, natomiast Rozpo-rządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2011 r. regu-luje standardy dotyczące wymagań lokalowych i sanitarnych w żłobkach oraz klubach dziecięcych (Dz.U. Nr 69, poz. 367).
________________________
49 W Rozporządzeniu MPiPS z lipca 2014 r. znajduje się „sztywny” zapis dotyczący wy-maganej wysokości pomieszczeń, w jakich przebywają dzieci (co najmniej 2,5 m). Wielu właś- cicieli niepublicznych żłobków i klubów dziecięcych nie może zarejestrować swoich placówek, gdyż w budynkach, jakie dostosowali na potrzeby żłobka, nie są w stanie podnieść sufitu pod wymaganą wysokość (stosunkowo łatwo jest pomieszczenie powiększyć, wybijając ściany, ale niemożliwe jest bez naruszania konstrukcji budynku podnieść sufit). Wielu właścicieli żłob-ków boryka się z nadinterpretacją lokalnych inspektorów, którzy wedle własnego uznania interpretują zapis tego rozporządzenia w odniesieniu do §1.1. Dla właścicieli żłobków brak precyzyjnych zapisów, a tym samym możliwość ich dowolnej urzędniczej interpretacji, skut-kuje niemożliwością zarejestrowania placówki i starania się o dotacje, np. z programu „Ma-luch” czy z Urzędu Miasta. W „Standardach jakości opieki i wspierania rozwoju dzieci do lat trzech” opracowanych przez zespół ekspertów pracujący przy Fundacji Rozwoju Dzieci im.
J.A. Komeńskiego zaleca się, aby w pomieszczeniach, gdzie odpoczywają dzieci, obniżyć sufit.
Wraz ze zmianą ustawy o opiece nad dziećmi poniżej 3. roku życia żło-bek przestał już być instytucją świadczącą wyłącznie usługi zdrowotne, a ponadto pojawiły się perspektywy na uruchomienie nowych, dotąd nie-znanych form sprawowania opieki i edukacji w odniesieniu do małych dzie-ci, a to pociągnęło za sobą konieczność określenia profilu wykształcenia i zakresu kwalifikacji osób, których opiece powierzane są maluchy w żłob-ku, klubie dziecięcym i w instytucji opiekuna dziennego. Jak wynika z zapi-sów ustawowych (art. 16 ustawy), dyrektorem żłobka może być osoba, która ma wykształcenie wyższe i co najmniej trzy lata doświadczenia w pracy z dziećmi albo co najmniej wykształcenie średnie oraz pięć lat doświadcze-nia w pracy z dziećmi. Opiekunem w żłobku lub klubie dziecięcym mo- że być osoba posiadająca kwalifikacje: pielęgniarki, położnej, opiekunki dziecięcej, nauczyciela wychowania przedszkolnego, nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej lub pedagoga opiekuńczo-wychowawczego, ale także oso-ba, która ma co najmniej wykształcenie średnie oraz co najmniej dwuletnie doświadczenie w pracy z dziećmi w wieku do lat trzech albo przed zatrud-nieniem jako opiekun w żłobku lub w klubie dziecięcym odbyła 280-go- dzinne szkolenie, z czego co najmniej 80 godzin w formie zajęć prak- tycznych. Jeżeli osoba, która posiada wykształcenie średnie i co najmniej dwuletnie doświadczenie w pracy z dziećmi do lat trzech nie pracowała z dziećmi w tym wieku przez co najmniej sześć miesięcy bezpośrednio przed podjęciem zatrudnienia jako opiekun, zobowiązana jest w ciągu sze-ściu miesięcy od rozpoczęcia pracy na stanowisku opiekuna odbyć 80-go- dzinne szkolenie w celu uaktualnienia i uzupełnienia wiedzy oraz umiejęt-ności.Przewiduje się również zatrudnianie do pomocy w żłobku lub klubie dziecięcym wolontariuszy, którymi mogą być osoby dobrze dzieciom znane (ciocia, babcia, dziadek), pod warunkiem ukończenia przez nie 40-godzin- nego szkolenia50.
Dobór kadry pracującej w żłobku leży w gestii dyrektora placówki, gdyż ustawa nie zawiera postanowień dotyczących sposobu zatrudniania i kwalifikacji personelu51. Niestety, im młodsze dzieci, tym mniejsze stawia się wymagania dotyczące kwalifikacji kadry. Bycie opiekunem małego dziecka pracującym w sektorze usług opiekuńczo-edukacyjnych odbierane jest ciągle w społecznej świadomości w kategoriach niskiego statusu
zawo-________________________
50 Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz.U. Nr 45, poz. 235).
51 Pracownicy placówek publicznych prowadzonych przez gminy mają status pracowni-ków samorządowych i wobec tych osób ma zastosowanie ustawa z 2008 r. (Dz.U. Nr 223, poz. 1458 z późn. zm.) oraz wydane na jej podstawie rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 marca 2009 r. w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych (Dz.U. z 2013 r., poz. 1050).
dowego, choć coraz częściej postuluje się już, aby zrezygnować z nazwy
„opiekun małego dziecka” i zastąpić ją nazwą lepiej oddającą to, czym w istocie zajmują się osoby pracujące z maluchami – „wychowawca małego dziecka”52. Jak wynika z raportu Komisji Europejskiej Key Data on Early Childhood Education and Care In Europe – 2014 Edition, w ponad dwóch trze-cich państw opiekę nad małym dzieckiem mogą sprawować osoby bez dy-plomu licencjata53. Jest to zjawisko niepokojące, ponieważ standardy jakości opieki nad małymi dziećmi to nie tylko spełniający wymogi budowlane, sanitarne i przeciwpożarowe budynek, wyposażenie placówki w atestowane meble i sprzęty, atrakcyjny plac zabaw, ale także – a może przede wszyst-kim – troska o bezpieczeństwo psychiczne i fizyczne malucha oraz umiejęt-ność współpracy z jego rodzicami. Szacunek dla dziecięcych uczuć i ży- czliwość w bezpośrednich z nimi kontaktach, tworzenie inspirującego środowiska i ciepłe relacje z rodzicami wymagają autentycznego profesjona-lizmu opiekunów dziecięcych. Ukończenie studiów, kursów czy skróconych szkoleń nie powinno – w sposób formalny i mentalny – zamykać możliwości ciągłego dokształcania się, podnoszenia kwalifikacji opiekunów pracujących w żłobkach i klubach dziecięcych. Do pracy z małymi dziećmi i ich rodzi-nami potrzebny jest refleksyjny praktyk, wrażliwy i szanujący odmienność, gdyż potrzeby odbiorców usług dla maluchów są bardzo różne, często zde-terminowane kulturowo, etnicznie czy religijnie54. Opiekun małego dziecka musi umieć szanować dziecięce upodobania związane na przykład ze spa-niem, z odżywianiem się, z czynnościami higieniczno-pielęgnacyjnymi. Są dzieci, które nie zasną położone do żłobkowego łóżeczka, bo rodzice zawsze kołyszą je przed snem czy głaszczą po główce, inne nie zasną przy zasunię-tych kotarach, bo w domu pali się zawsze przyciemniona lampka. Są i takie,
________________________
52 Wychowawca-opiekun, wychowawca-pedagog społeczny, pedagog społeczny, nauczy- ciel edukacji wczesnodziecięcej – tak określani są pracownicy merytoryczni, czyli osoby pracu-jące bezpośrednio z dziećmi w różnych krajach europejskich.
53 Wyjątkiem są kraje skandynawskie i nadbałtyckie, w których placówki zajmujące się dziećmi do 3. roku życia działają jako jedna struktura administracyjna wraz z placówkami przedszkolnymi i od wszystkich nauczycieli edukacji wczesnodziecięcej wymaga się wyższego wykształcenia. Jednak w większości krajów unijnych za opiekę i edukację różnych wiekowo grup dziecięcych odpowiadają inne ministerstwa, co skutkuje zróżnicowaniem wymagań wo-bec kadry. W Polsce opieką i edukacją dzieci poniżej 3. roku życia zajmuje się Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, a edukacją dziecka od 3. roku życia – Ministerstwo Edukacji Naro-dowej.
54 W Raporcie OECD z 2007 r. po raz pierwszy pojawił się wyraźnie zaakcentowany pro-blem uznawalności kompetencji kadry pedagogicznej pracującej w sektorze usług dla naj-młodszych dzieci. W komunikacie końcowym znalazła się następująca konkluzja: „należy większą uwagę skupić na jakości szkolenia wychowawców najmłodszych dzieci i na tworze-niu programów nauczania”. P. Oberhuemer, I. Schreyer, Nauczyciel, czyli kto?, „Dzieci w Euro-pie”, 2009, I, 15(3), s. 9-10.
które do zaśnięcia potrzebują odrobiny mleka podanego w butelce, jeszcze inne trzeba mocno otulić ich „domowym” kocykiem. By sprostać tym pod-stawowym, ale jakże istotnym potrzebom najmłodszych, konieczny jest życzliwy dialog i partnerstwo z ich rodzicami, a nie wprowadzanie w pla-cówce rygorystycznych, równych dla wszystkich zasad, w myśl przekona-nia, że żłobek to nie dom, a opiekunka to nie mama, która indywidualnie zatroszczy się o każde dziecko. Opiekunowie w żłobkach – szczególnie pu-blicznych – muszą odejść od podejścia wyłącznie medyczno-higienicznego i skupić się także na samym dziecku, na jego potrzebach rozwojowych związanych z eksploracją poznawczą, z rozwojem społecznym i emocjonal-nym55. Oznacza to, że w pozarodzinnych formach opieki nad dziećmi do lat trzech należy podejmować różne zadania edukacyjne, a nie tylko opiekuń-czo-pielęgnacyjne. Nasuwa się więc pytanie, jak pracować z najmłodszymi?
Czym się kierować, ustalając standardy dla danej placówki? Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 nie określa wytycz-nych dotyczących prowadzenia zajęć opiekuńczo-wychowawczych i edu- kacyjnych w żłobku i klubie dziecięcym, nie zawiera upoważnienia do wydania rozporządzenia w sprawie zakresu programowego zajęć czy też jednolitego programu pracy (programu edukacyjnego) realizowanego w ra- mach usług dla dzieci poniżej 3. roku życia. Wynika z tego, że:
wiedzę na temat sposobu prowadzenia zajęć w żłobku i klubie dziecięcym opieku-nowie powinni nabyć podczas kształcenia i wymaganego w art. 16 ust. 2 ustawy co najmniej dwuletniego doświadczenia w pracy z dziećmi w wieku do lat trzech lub szkolenia dla opiekuna w żłobku lub klubie dziecięcym. Ministerstwo Pracy i Poli-tyki Społecznej nie prowadzi prac nad zmianą przepisów w zakresie wprowadzenia jednolitego dla wszystkich żłobków programu edukacyjnego i obowiązku jego reali-zowania56.
Dyrektor Departamentu Polityki Rodzinnej uważa, że „wprowadzenie jed-nolitego programu edukacyjnego byłoby kolejnym wymogiem, którego spełnienie byłoby konieczne, aby prowadzić żłobek i w konsekwencji mo-głoby ograniczyć rozwój tych instytucji”57. Zapis ten jest niejasny i kłóci się
________________________
55 Są żłobki, w których uwaga opiekunów skupiona jest na wyczesywaniu ciemieniuchy, w których maluchy wiele czasu spędzają na wspólnym „nocnikowaniu, w których sale przy-pominają szpitalne oddziały”. Teresa Ogrodzińska i Monika Rościszewska-Woźniak z Funda-cji Rozwoju Dzieci im. J.A. Komeńskiego zwracają uwagę na fakt, że podczas gdy na zacho-dzie Europy trwają debaty o stymulowaniu dwulatków, w Polsce „małym zacho-dzieciom tylko podcieramy pupy”.
56 Informacje zamieszczone w tekście pojawiły się w korespondencji, jaką podjął z Depar-tamentem Polityki Rodzinnej MPiPS Przemysław Ziembora, przedstawiciel Stowarzyszenia Żłobków Niepublicznych ProRodzina.
57 Tamże.
z wymaganiami, jakie stawia się przed właścicielami żłobków i klubów dziecięcych chcących się starać o dotacje z miejskich urzędów. W ofercie, jaką składają oferenci, jednym z kryteriów szczegółowych jej wyboru jest przedstawienie programu edukacyjnego i programu współpracy z rodzica-mi. Jak pokazuje praktyka, oferenci – którzy mają różne wykształcenie i do-świadczenie pedagogiczne – bardzo indywidualnie interpretują zapis doty-czący owego programu edukacyjnego, przybierającego np. postać planu dnia lub będącego dokumentem, w którym wymienia się różne aktywności dzieci i czas ich trwania. W innym przypadku to po prostu wyszczególnienie zajęć, jakie oferuje placówka lub opis metod pracy z dziećmi. Nie mając żad- nego obligatoryjnego wzorca, czym jest i jak powinien wyglądać program edukacyjny dla placówek zajmujących się opieką i edukacją dzieci poniżej 3. roku życia, wymóg stworzenia takiego dokumentu nie powinien stanowić kryterium decydującego o otrzymaniu bądź nieotrzymaniu dotacji. Jedyny-mi materiałaJedyny-mi, z jakich mogą korzystać właściciele żłobków i opiekuno- wie tam pracujący, są Standardy jakości opieki i wspierania rozwoju dzieci do lat trzech przygotowane i upublicznione w 2012 r. przez Fundację Rozwoju Dzieci im. J.A. Komeńskiego oraz Program opiekuńczo-edukacyjny dla żłob- ków i klubów dziecięcych przygotowany przez Instytut Małego Dziecka im.
A. Lindgren na początku 2014 r. Warto w tym miejscu nadmienić, że w Da-nii – począwszy od 2004 r. – wdrażana jest ustawa dotycząca edukacji wczesnodziecięcej, w której znalazł się „program rozwoju kompetencji w obszarach związanych z przyrodą, ludzkim ciałem, zachowaniami spo-łecznymi, językiem i wartościami kultury”58.
1. Realizacja celów i zadań wynikających z przepisów ustawy z dnia 4 lute-go 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat trzech ma na celu wspierać ro-dziców powracających po urlopie macierzyńskim do pracy zawodowej, ale też rodziców zaczynających dostrzegać placówki opieki nad dziećmi jako miejsce, w którym dokonuje się rozwój małego człowieka pod wpływem profesjonal-nych oddziaływań zatrudnionej tam kadry opiekunów i inprofesjonal-nych specjalistów.
Tym samym zmieniają się poglądy na rolę, jaką odgrywa sektor usług dla ma-łych dzieci; żłobki przestały już pełnić funkcję placówek o charakterze „pomocy społecznej”, a postrzega się je jako miejsce, w którym przestrzega się praw dziecka: do samorozwoju, do bezwarunkowej akceptacji, do popełniania błę-dów i poszukiwania niestandardowych rozwiązań.
________________________
58 A. Galardina, Włoscy pedagogistas, „Dzieci w Europie”, 2009, 1(3), s. 19-20 WARTO ZAPAMIĘTAĆ
2. Barierami uniemożliwiającymi lub ograniczającymi zaspokajanie po-trzeb społecznych w zakresie objęcia profesjonalną opieką dzieci poniżej 3. ro-ku życia są:
– niewystarczająca liczba miejsc w publicznych żłobkach i, co za tym idzie, długie listy oczekujących,
– wysokie koszty opieki w jednostkach niepublicznych nie posiadających dofinansowania z urzędu miasta lub ze środków unijnych,
– wysokie koszty organizacji opieki indywidualnej dla dzieci, – zbyt mała liczba opiekunek na rynku pracy,
– godziny otwarcia placówek niedostosowane do potrzeb osób pracujących zawodowo.
3. Odpowiadając na potrzeby rodziców – klientów usług dla najmłodszych dzieci – w placówkach opieki nad dzieckiem do lat trzech podejmowane są działania opiekuńcze w wymiarze biologicznym, działania wychowawcze w wymiarze społecznym, działania edukacyjne w wymiarze psychoruchowym oraz działania organizacyjne w wymiarze przestrzennym. Jak wynika z ba- dań, rodzice-respondenci oczekują, aby żłobek, do którego ewentualnie posłali-by swoje dziecko, zagwarantował ich pociesze poposłali-byt w warunkach zbliżonych do tych domowych, aby otoczona została profesjonalną opieką – także w zakre-sie pielęgnacji i higieny, by holistycznie stymulowano jej rozwój poprzez reali-zację dostosowanego do potrzeb i możliwości malucha programu edukacyj- nego.
4. Żłobki i kluby dziecięce muszą funkcjonować jako placówki o najwyż-szych uniwersalnych standardach przedmiotowo-społecznych w odniesie- niu do:
– nowoczesnej i funkcjonalnej infrastruktury: przestronne wnętrza, jasne pomieszczenia, odpowiednie wyposażenie w meble, sprzęty i pomoce edukacyjne oraz zabawki,
– kadry, która ma kwalifikacje zgodne z wymaganiami przewidzianymi ustawą, permanentnie się doskonali w zakresie szeroko pojętej opieki i edukacji wczesnodziecięcej, współpracy z rodziną dziecka i specjalista-mi, mogącymi wspierać osoby pracujące z małymi dziećmi w wypełnianiu przez nie funkcji „opiekuna-wychowawcy małego dziecka”, kadry, która jest zdolna do autorefleksji i własnych poszukiwań zawodowych,
– programu edukacyjnego, opiekuńczo-wychowawczego, jaki jest realizo-wany w danej instytucji, a który umożliwi ograniczanie nierówności roz-wojowych i wyrównywanie szans, szczególnie w odniesieniu do dzieci ze środowisk defaworyzowanych.
BIBLIOGRAFIA
Aktywność zawodowa i edukacyjna a obowiązki rodzinne w Polsce w świetle badań empirycznych, red. E.I. Kotowska, U. Sztanderska, I. Wóycicka, Scholar, Warszawa 2007
Balcerzak-Paradowska B., Możliwość godzenia obowiązków zawodowych z rodzinnymi, w:
Praca kobiet w sektorze prywatnym. Szanse i bariery, red. B. Balcerzak-Paradowska, In-stytut Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie, Warszawa 2003
Balcerzak-Paradowska B., Polityka rodzinna w krajach Unii Europejskiej – wnioski dla Polski, Biuletyn RPO, materiały nr 67, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2009
Boguszewski R., Kobieta pracująca, Fundacja Centrum Badania Opinii – 503, BS/28/2013, Warszawa 2013
Brzezińska A., Psychologiczne portrety człowieka, GWP, Gdańsk 2005
Burnetko K., Mateja A., Wszystko o Ewie, Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa 2011 Galardina A., Włoscy pedagogistas, „Dzieci w Europie”, 2009, 1, 15(3)
Jakość wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem, red. L. Part, Parlament Europejski, Dyrekcja Generalna ds. Polityki Wewnętrznej 2013
Kapuściński R., Lapidarium VI, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 2007
Macierzyństwo a praca zawodowa. Z perspektywy kobiet-matek, Raport z badania jakościowe-go dla Fundacji Świętejakościowe-go Mikołaja, Projekt współfinansowany ze środków UE w ramach EFS, Warszawa 2006
Mały rocznik statystyczny Polski, GUS, Warszawa 2011
Oberhuemer P., Schreyer I., Nauczyciel, czyli kto?, „Dzieci w Europie”, 2009, 1, 15(3), s. 9-13
Piętka‐Kosińska K., Ruzik‐Sierdzińska A., Żłobki w Polsce. Badanie empiryczne i jakościowe, MPiPS, Warszawa 2010
Polska w Europie – przyszłość demograficzna, red. Z. Strzelecki, A. Potrykowska, RRL, War-szawa 2012
Rościszewska-Woźniak M., Standardy jakości opieki i wspierania rozwoju dzieci do lat 3. Żło-bek, Fundacja Rozwoju Dzieci im. J.A. Komeńskiego, Warszawa 2012
Sadowska-Snarska C., Elastyczne formy pracy –szanse i zagrożenia, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2008
Sadowska-Snarska C., Rozwiązania wspierające równowagę między życiem zawodowym i osobi-stym. Praktyka polskich przedsiębiorstw, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2008
Sadowska-Snarska C., System instytucjonalnej opieki nad dzieckiem w aspekcie godzenia życia zawodowego z rodzinnym, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymsto-ku, Białystok 2007
Schaffer H.R., Psychologia dziecka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007 Stevenson L., Seven Theories of Human Nature, Oxford University Press, New York 1974 Szałajska-Kułakowska I., Tkaczyńska A., Tkaczyńska H., Małe dzieci warte poznania.
Pro-gram opiekuńczo-edukacyjny dla żłobków i klubów dziecięcych, Instytut Małego Dziecka im. A. Lindgren, Poznań 2014
Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz.U. Nr 45, poz. 235)
Wczesny start w Europie – różnorodność systemów edukacji i opieki nad najmłodszymi, Komisja Europejska, Wydawnictwo Eurydice, Warszawa 2014