Jednym z ważniejszych zadań opiekuna małego dziecka jest budowanie rusztowania, a więc pośredniczenie między jednostką a światem zewnętrz-nym, gdyż, jak zauważa Robert W. Firestone, „dzieci potrzebują dorosłych, którzy odnoszą się do nich bezpośrednio; potrzebują ludzi, którzy są wobec nich otwarci”37. To pośredniczenie odbywa się dzięki dziecięcej wrażliwości na mowę i stworzenia systemu językowego na poziomie podświadomości.
„I tak oto rozwijające się dziecko staje u progu etapu reagowania słownego na inicjatywę otoczenia i wypowiedzi z własnej pobudki”38.
Zdaniem R. Feuersteina pośrednik może być skuteczny bądź niesku-teczny. Skuteczny pośrednik cechuje się tym, że:
________________________
34 A. Ninio, S. Snow, Od komunikacji przedjęzykowej do mowy, w: Psychologia języka dziecka, red. B. Bokus, G.W. Shugar, Gdańsk 2007, s. 313.
35 H.R. Schaffer, Przyswajanie..., s. 111.
36 Tamże.
37 R.W. Firestone, Nietoksyczne rodzicielstwo. Jak mądrze wychowywać dzieci, Warszawa 2007, s. 304.
38 L. Kaczmarek, Nasze dziecko uczy się mowy, s. 21.
– jego zachowania tworzą uporządkowaną całość, są ciągłe i konse-kwentne, w tym sensie, że jedno działanie pojawia się jako następstwo dzia-łania poprzedzającego,
– potrafi na różne sposoby przyciągnąć uwagę dziecka, dobierając środ-ki do aktualnych jego możliwości,
– „opowiada” dziecku rzeczywistość, komentuje przedmioty, które ono obserwuje i czynności, w których uczestniczy,
– w różnorodny i bogaty sposób przedstawia emocje i uczucia, w celu skupienia uwagi dziecka i zainteresowania go światem,
– zachęca dziecko do udziału w interakcji,
– utrzymuje kontakt wzrokowy z dzieckiem i zachęca je do podtrzyma-nia tego kontaktu,
– wyprzedza sytuacje, które mają nastąpić i ukierunkowuje oczekiwania dziecka odnośnie do zdarzeń, w których będzie uczestniczyło,
– skupia uwagę na działaniach i sygnałach wokalnych, werbalnych dziecka,
– zachęca dziecko do aktywności,
– chwali dziecko za przejawy pożądanych zachowań,
– potrafi uatrakcyjnić sytuacje, w których ono uczestniczy, poprzez:
mimikę, ton głosu, gesty, dzięki którym może wprowadzić dziecko w stan wysokiej aktywności39.
Podstawowym elementem koniecznym, by dorosły mógł pełnić funkcję osoby „upośredniającej dziecku rzeczywistość”, jest intrasubiektywność, o której Colwyn Treavarthen pisze, że to „niezmiernie złożony wrodzony mechanizm zapowiadający kooperacyjną inteligencję dorosłych, który sta-nowi podstawę komunikacji interpersonalnej”40. H. Rudolph Schaffer pod-kreśla, że dla osiągnięcia intrasubiektywności niezbędne jest określenie wspólnego tematu, na którym oboje partnerów – dorosły i dziecko – skon-centrują swoją uwagę. W literaturze przedmiotu wyróżnia się dwa rodzaje tej relacji:
– intrasubiektywność pierwotną – dotyczy takich sytuacji, w których uczestnicy wchodzą ze sobą w bezpośrednie relacje,
– intrasubiektywność wtórną – dotyczy sytuacji, w których zaintereso-wanie podmiotów skoncentrowane jest na temacie zewnętrznym, który staje się przedmiotem (obiektem) ich wspólnej uwagi.
Dodatkowo J.C. Gomez dokonał wyodrębnienia: intrasubiektywności jednostronnej i dwustronnej. Ta pierwsza jest cechą niemowlęcia „do poj-mowania emocjonalnego i interpersonalnego znaczenia zachowania innych
________________________
39 A. Brzezińska, J. Janiszewska-Rain, W poszukiwaniu złotego środka. Rozmowy o rozwoju człowieka, Kraków 2005, s. 31-33.
40 H.R. Schaffer, Psychologia rozwojowa. Podstawowe pojęcia, Kraków 2010, s. 158-159.
ludzi”41. Z kolei intrasubiektywność dwustronna dotyczy funkcjonowania partnerów interakcji i ich wzajemnej wrażliwości emocjonalnej, która po-zwala na tworzenie wspomnianego już pola wspólnej uwagi. Wyróżniono dwie strategie stosowane przez dorosłych pozwalające na wczesną interak-cję, której obiektem jest zewnętrzny przedmiot:
– strategia podążania za uwagą – śledzenie przez dorosłego aktualnego przedmiotu uwagi dziecka. Dzięki niej możliwe jest rozwijanie zasobu słownictwa biernego poprzez nazywanie tego, na czym skupi ono uwagę,
– strategia przesuwania uwagi – odciąganie uwagi niemowlęcia i kie-rowania jej na inny przedmiot42. Strategia ta staje się skuteczna i pozwala na upośrednianie rzeczywistości dziecku powyżej 9. miesiąca życia.
Z kolei badania Marka H. Bornsteina pozwalają dostrzec i wyodrębnić spośród innych kategorii relacji kategorię interakcji opiekun – dziecko, słu-żącą upośrednianiu rzeczywistości. Wspomniany autor określił ją mianem interakcji dydaktycznej.
Takie interakcje zawierają strategie opiekunów polegające na stymulowaniu i pobu-dzaniu dzieci względem świata znajdującego się poza parą, na ukierunkowaniu ich uwagi na własności, przedmioty lub wydarzenia w otoczeniu, na wprowadzaniu, upośrednianiu lub dostarczaniu okazji, by obserwować, naśladować, mówić i uczyć się43.
W tabeli przedstawiono, na czym polega upośrednianie rzeczywistości przez opiekuna według wybranych autorów.
Tabela 2. Upośrednianie rzeczywistości w relacji dorosły – dziecko w ujęciu wybranych autorów44
Działania podejmowane przez opiekuna wobec dziecka
M.H. Bornstein – interakcja dydak-tyczna
– interakcja społeczna
– zachęcanie dziecka do zwracania uwagi na oto-czenie
– stosowanie technik werbalnych lub niewerbal-nych w celu koncentracji uwagi dziecka – dostosowanie oddziaływań opiekuna do
mo-mentu rozwojowego dziecka tzw. okresu sensy-tywnego
– dostosowanie sposobu budowania interakcji z dzieckiem do jego indywidualnych preferencji
________________________
41 Tamże, s. 159.
42 Tamże, s. 163.
43 M.H. Bornstein, Pomiędzy opiekunami a ich potomstwem. Dwa rodzaje interakcji i ich kon- sekwencje dla rozwoju poznawczego, w: Dziecko wśród rówieśników i dorosłych, red. A. Brzezińska, G. Lutomski, B. Smykowski, Poznań 1995, s. 43.
44 Ujęcie K. Kuszak.
M. Tomasello – czynności wspólnej uwagi
– zachęcanie dziecka do kierowania uwagi na ten sam przedmiot i podejmowanie wspólnej ak-tywności z nim związanej
B. Rogoff – ukierunkowane uczestnictwo;
– tutoring
– procedura stosowana przez dorosłych w celu pomocy dziecku w rozwiązaniu sytuacji pro-blemowej
– dorosły jest towarzyszem zabawy
– dorosły rozmawia z dzieckiem jak rówieśnik – dorosły stosuje mowę dziecinną
– dorosły chwali dziecko
– wspólnie z dzieckiem emocjonalnie angażuje się w zadanie
D. Wood, H.R. Schaffer
– rusztowanie – kierowanie uwagi na przedmioty – ustalanie sekwencji działań
– dzielenie zadań na mniejsze elementy – uwypuklanie cech zasadniczych
– podtrzymywanie ukierunkowania na cel H.R. Schaffer – poprzedniki
społeczne
– interakcje z opiekunem sprzyjające reorganizacji psychicznej dziecka, które:
1) prowadzą do stanu pobudzenia, a następnie
„dojrzewania” dziecka do realizacji jakiegoś zadania,
2) działania antycypujące dorosłych, tj. traktowa-nie dziecka, jakby było na bardziej zaawanso-wanym poziomie rozwoju, niż to jest w rze-czywistości (np. mówienie do dziecka, które jeszcze nie rozumie znaczeń przekazywanych za pomocą mowy)
H.R. Shaffer, J. Brunner
– wzajemność – dialog opiekuna z dzieckiem jest wynikiem ich wspólnego uczestnictwa, „spełniane przez nich role są nie tylko od siebie zależne, ale także wymienne”*
– początkowo inicjatorem interakcji jest dorosły, około 10. miesiąca relacje zaczyna inicjować dziecko
H.R. Schaffer – rutynowość inter- akcji
– wspólne działanie dorosłego i dziecka staje się z czasem sprawne
– skróceniu ulega czas trwania poszczególnych sekwencji
– zwiększa się liczba wymian – interakcja przybiera różne formy
– dziecko wie, że jego zachowanie stanowi „część sekwencji określanej przez zachowanie obojga partnerów”**
D. Stern – zestrajanie uczucio-we
– opiekun reaguje na pobudzenie ruchowe dziec-ka własnym pobudzeniem, które wyraża się wokalną odpowiedzią (wykrzyknieniami) syme-tryczną do ruchowego pobudzenia dziecka***
D.W. Winnicot – dostosowanie emo-cjonalne
D.W. Winnicot – dawkowanie świata – dostosowanie czynności opiekuna do potrzeb dziecka, dzięki temu „życie wewnętrzne zostaje wzbogacone tym, co postrzega w życiu ze-wnętrznym”****
**** H.R. Schaffer, Rozwój języka w kontekście, w: Dziecko w zabawie i świecie języka, Poznań 1995, s. 107.
**** Tamże.
**** B. Cramer, Pierwsze dwa lata. Co się dzieje pomiędzy matką, ojcem i dzieckiem, Gdańsk 2003, s. 40-41.
**** D.W. Winnicot, Dziecko, jego rodzina i świat, Warszawa 1993, s. 74.