Stosunkowo wcześnie, bo około 6. miesiąca życia, malec staje się inicjatorem interakcji. Wcześniej jednak uświadamia sobie obecność innego dziecka w swoim otoczeniu, „co koresponduje ze zdolnością do rozpoznawania za-chowania rówieśnika jako wyraźnego bodźca”10. Pierwsze interakcje wiążą się z podaniem zabawki innemu dziecku. Rówieśnik bierze ją lub jej dotyka, nie patrząc jednak na współtowarzysza. Przejęcie zabawki zamyka interak-cję. Częściej pojawiają się próby oddziaływania, które nie są odwzajemnione przez inne dziecko. Nieco później, bo około 8.–10. miesiąca życia, jednostka nie tylko podaje zabawkę, ale próbuje nawiązać z nim protodialog, którego zasadniczym elementem są wokalizacje, gaworzenie i naśladowanie ruchów
________________________
6 T. Musatti, Wczesne relacje rówieśnicze według Piageta i Wygotskiego, w: Dziecko wśród ró-wieśników i dorosłych, red. A. Brzezińska, G. Lutomski, B. Smykowski, Poznań 1995, s. 123.
7 H.R. Schaffer, Rozwój społeczny. Dzieciństwo i młodość, Kraków 2006, s. 355.
8 T. Musatti, Wczesne relacje rówieśnicze..., s. 123.
9 B. Bokus, Nawiązywania interakcji społecznych przez małe dziecko, Wrocław 1984, s. 21.
10 T. Musatti, Wczesne relacje rówieśnicze..., s. 122.
innego dziecka. W tej sytuacji wzajemnego naśladowania ruchów można dopatrywać się pierwocin zabaw równoległych. W sytuacji, gdy inne dziec-ko zabierze mu zabawkę, jednostka reaguje protestem, co zazwyczaj dziec-kończy, zamyka interakcję, gdyż wiąże się z wkroczeniem w przestrzeń działań ma-luchów osoby dorosłej. „Dzieciom sprawia trudność przede wszystkim pod-trzymywanie zachowania, które ustala kontakt z partnerem: inicjatywa dziecka nie jest odwzajemniona, a kontakt społeczny to nadal wydarzenie jednokierunkowe”11.
Nieco później, bo około 10.–11. miesiąca, jednostka podejmuje bardziej wyraźne próby inicjowania zabawy, niewerbalnego zachęcenia innego dziecka do włączenia się w jego aktywność. Częściej jednak niż zaintereso-wanie innym malcem okazuje nieufność wobec niego, a relacje nawiązywa-ne są pod wpływem sugestii, nacisków na prośbę opiekunów. Sytuację spo-tkania córki z innym dzieckiem zatrzymał w kadrze ojcowskich wspomnień Charles Fernyhough:
– Athena, może pokażesz Ani swoje auto?
Athena wskazuje i odwraca się do Anny, nadal pełna obaw.
– Nie bój się – zachęcam, aż wreszcie pokazuje samochód w daleko wyciągniętej rączce, jakby chciała nakarmić krokodyla (…) W skupieniu marszczy czoło, aż bled-nie jej skóra z wysiłku. Wygląda, jakby rozważała szanse tego spotkania (…) Anna zbliża się, niemal fizycznie odpychana wyczuwaną rezerwą Atheny. Jest jedną z tych szczególnych, poruszających się rzeczy, obcych, ale dziwnie żywo reagują-cych. Rzeczy, które się przyglądają. Athena robi kolejny krok do przodu12.
W.C. Bronson zauważył, że dzieci powyżej 1. roku życia często wyko-nują gesty obdarowywania rówieśnika przedmiotami, które trzymają w rę-ce. Założył, że „spostrzeganie wzajemnych związków pomiędzy przedmio-tem a rówieśnikiem oraz wnioskowania o intencji tego ostatniego są prawdopodobnie wstępnymi warunkami gestu obdarowywania rówieśnika, a ponadto zdają się korespondować ze zdolnością dziecka do grania roli ró-wieśnika”13. Ponadto zachowanie obojga dzieci jest ze sobą skoordynowane.
Gest przekazania przedmiotu wywołuje gest sięgnięcia po niego, co wskazu-je, że partnerzy opanowali wzajemną relację przedmiot – rówieśnik14. Tulia Musatti i M. Verba wyodrębniły dwa wzorce relacji między dziećmi rocz-nymi i dwuletnimi:
– wzorzec pierwszy, w którym aktywność dziecka jest wywołana przez działanie rówieśnika, zaś dziecko zainspirowane aktywnością rówieśnika
________________________
11 H.R. Schaffer, Rozwój społeczny..., s. 355.
12 Ch. Fernyhough, Dziecko w lustrze. Świat dziecka od narodzin do trzech lat, Warszawa 2011, s. 111-112.
13 T. Musatti, Wczesne relacje rówieśnicze..., s. 127.
14 Tamże.
wykonuje podobne działania na innych przedmiotach lub tych samych przedmiotach,
– wzorzec drugi, w którym dziecko proponuje, aby rówieśnik podjął działania, które bezpośrednio odnoszą się do jego działań15.
Przedmiot, oprócz tego, że koncentruje zainteresowanie i aktywność dzieci (aktywność motoryczna, zabawa „na niby”), pozwala również skon-centrować uwagę i zainteresowania jednocześnie kilkorga maluchów i służy tworzeniu pierwszych relacji rówieśniczych. Badania eksperymentalne przeprowadzone przez C. de Stefano, w których uczestniczyły dzieci osiem-nastomiesięczne w następujących sytuacjach:
– brak przedmiotów służących do zabawy, – małe przedmioty pozwalające na manipulacje, – duże urządzenia służące do zabawy,
– zarówno małe przedmioty, jak i duże urządzenia służące do zabawy, wskazały, że kontakt małego dziecka z rówieśnikiem możliwy jest dzięki pośrednictwu przedmiotu służącego do zabawy. Dostrzeżono, że brak za-bawek utrudniał, a czasem wręcz uniemożliwiał kontakt z innym dziec-kiem16, a ponadto generował pojawienie się negatywnych emocji.
Interesujące obserwacje na temat inicjowania relacji z rówieśnikami przez dzieci nieco starsze (2–3-letnie) prezentują: Maria Caiati, Svjetlana Delač i Angelika Müller. Wskazują one kilka sposobów nawiązywania relacji z rówieśnikiem lub grupą innych dzieci17:
1) prośba
Ewa chce bawić się w kąciku dla lalek z Milianą i Dorotą. Pyta o pozwolenia i w odpo-wiedzi otrzymuje jasne: „nie”. Najpierw gorzko płacze, ale kiedy dostrzega, że nic jej to nie pomoże, idzie smutna dalej.
2) zaczepianie
Dominik próbuje nawlec drewnianą kulkę na nitkę. Ewa ponownie stara się nawiązać kontakt. Drażni go, zabiera mu kulki, droczy się z nim. Dominik wyjątkowo nie pozwala się zdenerwować i przyjmuje wszystko ze stoickim spokojem. Dziewczynka idzie dalej rozczarowana, aby szukać nowych kontaktów.
3) przymilanie się
Ewa podejmuje kolejną próbę. Kładzie się niepostrzeżenie na dywanie, gdzie bawi się grupa dzieci. Nina dostrzega ją i uważa, że musi bronić terytorium, bijąc Ewę kukiełką.
(…) Ewa nie próbuje bronić się przed atakiem (…) „ja będę psem” – nikt jej nie słucha.
________________________
15 Tamże, s. 130.
16 B. Bokus, Nawiązywania interakcji społecznych..., s. 22.
17 M. Caiati, S. Delač, A. Müller, Czy wszystko mi wolno?, Kielce 2003, s. 72.
Ona nie rezygnuje. Uśmiecha się, kiwa głową i pociąga nosem, a potem przyjaznym gło-sem powtarza swoją propozycję: „będę kochanym, bardzo grzecznym pgło-sem”18.
Powyższe przykłady wskazują, że dzieci około trzeciego roku życia od-krywają mniej i bardziej skuteczne sposoby nawiązywania relacji z rówie-śnikami. Warto nadmienić, że dostępne badania odnoszące się do dzieci 20–30-miesięcznych i starszych dowodzą, iż inicjują one relacje z innymi dziećmi, co więcej, zdolne są do rozwijania z nimi przyjaznych kontaktów pod warunkiem, że miały z nimi wcześniej pozytywne relacje19. Łatwiej zatem dzieciom nawiązać kontakt z osobami, które już znają, niż z dziećmi obcymi.