Rozwój fizyczny stanowi podstawową oznakę rozwoju, dotyczy procesów wzrastania i dojrzewania, obejmuje między innymi sprawność motoryczną człowieka. Trwa przez cały okres ontogenezy, czyli od poczęcia do starości, lecz nie jest jednolity, choć uderzająco przewidywalny, jako że każde dziec-ko – niezależnie od swojego geokulturowego pochodzenia15 – nabywa te
________________________
14 B. Odowska-Szlachcic, Terapia integracji sensorycznej, Gdańsk 2012, s. 9.
15 A. Jopkiewicz, Dojrzałość dzieci sześcioletnich w zakresie rozwoju fizycznego, w: Dziecko sześcioletnie w szkole, red. J. Karczewska, M. Kwaśniewska, Kielce 2009, s. 28.
same sprawności ruchowe w tej samej logicznej kolejności: sięga po przed-miot i go chwyta około połowy pierwszego roku życia, a zaczyna chodzić po około dwunastu miesiącach swojego życia.
Wiesław Osiński zauważył, że:
przemiany zachodzące w motoryczności ludzkiej postępują od wręcz rozbrajającej niezdarności noworodka i niemowlęcia, poprzez coraz bardziej sprawne i celowe ruchy dziecka, w pełni ukształtowane, ale dość schematyczne czynności osoby dorosłej, aż do nieuchronnego wstecznego, inwolucyjnego ubóstwa ruchowego starca16.
W odniesieniu do rozwoju fizycznego przyjęło się stosować podział uwzględniający określony cenzus czasowy i przypadające na ten czas zada-nia ruchowe. Na okres dzieciństwa i młodość przypada tzw. anafaza, której cechą charakterystyczną w tym czasie jest intensywny rozwój i wzrost orga-nizmu. Aktywność fizyczna i ruchowa, jaką podejmują dzieci, korzystnie stymuluje ich wszechstronny rozwój, pomaga wytworzyć coś, co można by określić jako „kapitał fizjologiczny” będący rezerwą podczas dalszych pro-cesów inwolucyjnych. Poza tym ruch jest tą aktywnością, która pozwala re-kompensować zmęczenie psychiczne związane z nauką, a także pozwala korygować ewentualne odchylenia w rozwoju psychofizycznym.
Okres noworodkowy (od urodzenia do 1. miesiąca życia)
Po dziewięciu miesiącach życia w łonie matki noworodek przychodzi na świat. Waży około 3 kilogramów, mierzy około 50 centymetrów i jest całko-wicie bezradny, zależny od innych osób17. I chodź czuje własne ciało, pręży się i przeciąga, to nie potrafi jeszcze wykonać żadnego planowanego ruchu.
Tych użytecznych ruchów będzie się uczył długo, niemal przez całe dzieciń-stwo, gdyż dojrzewanie układu motorycznego przebiega wolno, znacznie wolniej niż na przykład dojrzewanie sensoryczne. Upłynie kilka lat, zanim dziecko samodzielnie zapnie guzik, zasznuruje buty czy naje się, korzystając ze sztućców. Jeszcze więcej czasu upłynie, nim dziecko chwyci za pióro, by wykonać precyzyjne ruchy grafomotoryczne.
________________________
16 W. Osiński, Motoryczność człowieka – jego struktura, zmienność i uwarunkowania, Poznań 1993, s. 39.
17 Wielu badaczy dostrzega pojawiające się dość dynamicznie zjawisko akceleracji w od-niesieniu do współczesnych noworodków urodzonych w krajach wysoko uprzemysłowio-nych. Coraz więcej rodzi się dużych dzieci – powyżej 4 kilogramów, szybciej pojawia się ząbkowanie i kostnienie kośćca. Jednakże pojawia się postępujące zjawisko ograniczania co-dziennej aktywności ruchowej dzieci i młodzieży. Za: K. Kamińska, Nauczyciel wychowania przedszkolnego wobec wielokulturowości, Łódź 2007, s. 399.
Jaka jest więc anatomia prostego ruchu? Jaką rolę odgrywa w jego ini-cjowaniu kora mózgowa, jaką rdzeń kręgowy, a jaką móżdżek?
Weźmy dla przykładu prostą czynność zginania prawej ręki, czyli napinania mięś- nia dwugłowego ramienia. Ponieważ jest to ruch dowolny, polecenie napięcia, czyli skurczu mięśnia wydaje kora mózgowa, a konkretnie obszary ruchowe jej lewego płata czołowego18.
Tak więc kora mózgowa pobudza neurony ruchowe, których ciała ko-mórkowe zlokalizowane są w rdzeniu, zaś móżdżek odpowiada za koordy-nację i czasowe zgranie ruchów, dzięki temu, że odbiera informacje bezpo-średnio z kory mózgowej, jak i z narządów zmysłu.
W okresie noworodkowym obserwujemy bardzo charakterystyczne od-ruchy wrodzone (atawistyczne), nazywane też odruchami obronnymi, po-zwalającymi oseskowi przeżyć w tych pierwszych dniach po urodzeniu.
W tej premotorycznej fazie występują odruch ssania i oddychania, pełzania i kroczenia oraz odruch Moro i Babińskiego19.
Bardzo charakterystyczny fizjologicznie u nowo narodzonego dziecka jest jego zaokrąglony kręgosłup znajdujący się w stanie całkowitej kifozy.
Stanowi to efekt ułożenia płodu w macicy i na „prostowanie” kręgosłupa trzeba będzie poczekać kilka miesięcy, do czasu, gdy niemowlak zacznie siedzieć.
Dla prawidłowego rozwoju ruchowego istotna jest także pozycja ukła-dania nóżek przez noworodka podczas jego noszenia. Maluch brany na ręce podkurcza nóżki, odwodząc je jednocześnie na boki, przyjmując tzw. pozy-cję żabki20.
Okres niemowlęcy (od 1. miesiąca życia do ukończenia 1. roku)
W początkowym okresie niemowlęctwa – w tak zwanej fazie promotorycz-nej – pojawiają się chaotyczne, impulsywne ruchy określane jako „błędne”, mające nikły związek z rzeczywistością. Proste umiejętności ruchowe poja-wiają się około 2. miesiąca życia i zakończą się w 12.–13. miesiącu, gdy dziecko zacznie chodzić bez pomocy.
Między 1. a 3. miesiącem życia niemowlę zaczyna osiągać symetrię cia-ła, a podczas leżenia na brzuszku podnosi głowę i górną część tułowia
pro-________________________
18 E. Eliot, Co tam się dzieje? Jak rozwija się mózg i umysł w pierwszych pięciu latach życia, Po-znań 2010, s. 360.
19 Odruch kroczenia pojawiający się u wszystkich noworodków – także wcześniaków – wskazuje na jego bardzo wczesne ukonstytuowanie się w okresie filogenezy. Jego początek datuje się na 24. tydzień po zapłodnieniu, zaś jego wygaszanie ma miejsce około 6.–8. tygodnia życia.
20 W. Dega, A. Szulc, Ortopedia, Warszawa 2003.
sto w linii kręgosłupa, próbuje – nieskutecznie jeszcze – sięgać po zabawkę, na której na kilka sekund się koncentruje. Oznacza to, że dziecko uzyskuje względną kontrolę nad mięśniami tułowia i głowy, za co odpowiadają ob-wody ruchowe znajdujące się w pniu mózgu. Pod koniec 3. miesiąca życia zaczyna siadać z pomocą (podciągane za rączki) i pojawia się już chwyt do-wolny. Nim niemowlę skończy 4. miesiąc życia, powinno już przewracać się z brzuszka na plecy.
Między 4. a 7. miesiącem życia zaczyna się kontrolowane sięganie i chwytanie przedmiotów, co jest możliwe również dzięki temu, że malu-szek zaczyna samodzielnie siadać. Potrafi także przekręcić się z pleców na brzuszek. Coraz częściej przygląda się swoim dłoniom, wkładając do buzi paluszki.
Ósmy miesiąc życia jest dość przełomowy, ponieważ wiele dzieci za-czyna się pionizować. Mogą się podtrzymać pchacza czy łóżeczka i wstać z pozycji klęczącej. W tym okresie również pełzają i raczkują. Wcześniej, wierzgając nóżkami, dziecko wzmacniało mięśnie nóg i tułowia. Umiejęt-ność samodzielnego wstawania bez podpórek nabędą, mając około roku i wówczas też większość z nich zacznie chodzić, jeszcze nieudolnie, nie mo-gąc się zatrzymać ani zmienić kierunku chodu. Na doskonalenie tej umiejęt-ności przyjdzie czas w dalszych miesiącach, tym bardziej że umiejętność chodzenia i stania zależy nie tylko od dojrzałości aparatu motorycznego, ale także od aparatu proprioceptywnego (czucie własnego ciała), przedsionko-wego i zdolności wzrokowych21. W tym też czasie dziecko podnosi przed-mioty, używając chwytu pęsetowego, upuszcza je, obserwując ich spadanie, zadowolone klaszcze w dłonie.
Okres poniemowlęcy (od 1. roku życia do ukończenia 3. roku, określany również jako okres wczesnego dzieciństwa)
Dziecko skończyło pierwszy rok życia, doświadczyło już wielu różnych za-chowań ruchowych i nadszedł czas, aby nabywało kolejne sprawności wy-konywania ruchów dowolnych, tym bardziej że nadal trwa ustalony przez naturę proces dojrzewania nerwowo-mięśniowego. Należy jednak pamiętać, że umiejętności motoryczne dane przez naturę muszą być wyćwiczone, dla-tego tak ważna jest stymulacja rozwojowa w ciekawie zagospodarowanej przestrzeni. Siłą napędową tego procesu jest ideomotoryka, opanowanie umiejętności chodzenia otwiera bowiem przed dzieckiem szerokie
możliwo-________________________
21 Receptory układu proprioceptywnego – czucia głębokiego – znajdują się w mięśniach, ścięgnach i stawach. Prawidłowo funkcjonujący układ przedsionkowo-proprioceptywny umożliwia odbieranie doznań związanych z ruchem. Za: B. Odowska-Szlachcic, Terapia inte-gracji sensorycznej, s. 9.
ści percypowania najbliższego otoczenia. Istotne, aby ćwiczeniom mięśni nóg i nerwowych dróg ruchowych towarzyszyła stymulacja polisensorycz-na. Dziecko powinno być bujane, huśtane i obracane wokół własnej osi, po-winno mieć czas na powtórzenia i utrwalanie nabywanych sprawności ru-chowych po to, by ruchy były coraz bardziej płynne i harmonijne nie tylko podczas chodzenia, biegania i wspinania się, ale także w kontekście koordy-nacji ruchowo-wzrokowej czy ruchowo-słuchowej. W efekcie powstaje czyn- ność psychiczna, której modelem jest schemat czynnościowy. Dziecko uczy się, dostrajając swoje ruchy do kształtu przedmiotów, ich wielkości, oddale-nia, a świadomość własnego ciała pozwala mu orientować się w przestrzeni i przyjmując własny punkt odniesienia, internalizować kierunki.
Okres poniemowlęcy to także doskonały czas, kiedy dziecko intensyw-nie kształci sprawność rąk, co przekłada się na opanowaintensyw-nie umiejętności po-sługiwania się przedmiotami codziennego użytku i podejmowanie aktyw-ności samoobsługowej: obserwujemy już samodzielne jedzenie i ubieranie się. Dziecko coraz chętniej sięga po klocki, układanki i puzzle, po piłki i za-bawki, które inspirują do zabaw manipulacyjnych i konstrukcyjnych. Dużą radość sprawiają dzieciom zabawy ruchowe, podczas których ganiają się, chodzą po ławeczkach, wspinają się po schodach, zjeżdżają ze zjeżdżalni i zaczynają jeździć na trójkołowym rowerku.