Szczególnie ważne, w perspektywie założeń niniejszej publikacji, wydaje się odniesienie się do badań na temat sytuacji oddzielenia dziecka od matki z powodu jego udziału w opiece żłobkowej. Belsky i Rovine sugerują, że istnieje pewne ryzyko rozwoju u jednostki wcześnie oddanej pod opiekę
________________________
51 H.R. Schaffer, Społeczny kontekst rozwoju psychobiologicznego, w: Dziecko w świecie ludzi i przedmiotów, red. A. Brzezińska, G. Lutomski, Poznań 1994, s. 78.
52 M. Tomasello, Dlaczego współpracujemy, Kraków 2016, s. 33-40.
instytucjonalną przywiązania nieufnego/lękowego. Szczególnie niebez-pieczna może być taka rozłąka przed ukończeniem 1. roku życia i wówczas, gdy przebywa tam co najmniej przez cztery miesiące w okresie dłuższym niż dwadzieścia godzin dziennie. W takich warunkach, jak sugerują autorzy, zwiększa się prawdopodobieństwo emocjonalnego nieprzystosowania odbi-jającego się na jego dalszej relacji z matką. Jednocześnie jednak ci sami auto-rzy wskazują, że wiele dzieci wystawionych na to ryzyko rozwija pauto-rzywią- przywią-zanie ufne, nie obserwuje się utrudnień w tworzeniu relacji z matką. Inni badacze dowodzą, że dzieci uczęszczające do żłobka są przyzwyczajone do separacji od rodziców i być może w sytuacji badawczej reagują, okazując niezależność, a nie unikanie czy opór53. Weryfikacje empiryczne wskazują też, że kluczową rolę odgrywa jakość relacji z osobami pełniącymi funkcje opiekuńcze wobec dzieci. H.R. Schaffer, prezentując wyniki badań przepro-wadzonych na dwóch równoległych grupach niemowląt wychowywanych w placówkach opieki instytucjonalnej (z których pierwsza doświadczała ograniczonej ilości stymulacji, zaś druga przebywała w warunkach „ko-rzystniejszych”), wskazuje, że
kiedy w drugim półroczu życia dzieci przywrócono matkom, niemowlęta z grupy pierwszej dopiero po upływie wielu tygodni lub nawet miesięcy okazywały pewne sygnały formowania się przywiązania (…) Niemowlęta z grupy drugiej rozwinęły tę umiejętność znacznie szybciej, w wielu przypadkach już po kilku dniach po powro-cie do domu54.
Wyniki prezentowane przez H. Rudolpha Schaffera, dowodzą, że koniecz-nym warunkiem pomyślnego funkcjonowania dziecka w relacjach społecz-nych są wczesne korzystne doświadczenia z opiekunami i otrzymywanie od nich odpowiedniego wsparcia w rozwoju. „Obecnie wciąż trudno uściślić, jaką formę to wsparcie musi przyjąć, choć wydaje się, że można wykluczyć potrzebę posiadania jednego opiekuna oraz to, iż matkowanie przez kilka osób podczas pierwszego półrocza życia jest szkodliwe”55. Tezę tę zdają się potwierdzać badania koncentrujące się wokół ustalenia relacji między ak-tywnością zawodową rodzicielki a realizacją zadań opiekuńczych wobec dziecka, wskazują, że „przy sprzyjających warunkach dzieci matek pracują-cych mogą mieć korzystniejszą sytuację niż dzieci matek niepracująpracują-cych”56.
Zasadne wydaje się zatem zwrócenie uwagi, że przedmiotem zaintere-sowania pedagogów zajmujących się opieką i edukacją małego dziecka po-winno stać się skoncentrowanie się na tworzeniu możliwie korzystnych
wa-________________________
53 H.R. Schaffer, Rozwój społeczny..., s. 155.
54 Tegoż, Społeczny kontekst..., s. 85.
55 Tamże.
56 H.R. Schaffer, Psychologia dziecka, s. 116.
runków rozwoju w sytuacji, gdy relacje z matką przebiegają w sposób nie-prawidłowy. Za szczególnie niebezpieczne uznaje się wszelkie przejawy wrogości: od fizycznego zadawania bólu, przez ukierunkowaną na dziecko ekspresję złości (np. krzyk), do innych sposobów celowego wywoływania poczucia krzywdy i cierpienia (przywoływanie, a następnie odrzucanie)57. Równie niekorzystne są zachowania opiekunów podejmowane w celu za-straszenia dziecka, na przykład wtargnięcia w jego przestrzeń osobistą, takie jak: nagłe ukazywanie się dziecku, ciche zbliżanie się od tyłu, podrzucanie, mimo że dziecko okazuje strach. M. Czub zauważa z kolei, że takie zacho-wania najczęściej podejmowane są z chęci zabawy, a nie powodozacho-wania krzywdy, nie zmniejsza to jednak ich wyraźnej szkodliwości58. Niekorzystny wpływ na rozwój dziecka ma też okazywanie strachu przez opiekunów w trakcie kontaktów z nim. Tego typu zachowania dorosłych (a także alko-holizm, niski status socjoekonomiczny rodziny, zaburzenia psychiczne opie-kunów) prowadzą do dezorganizacji przywiązania jednostki, które w póź-niejszych latach życia przejawia się między innymi nieprawidłowymi relacjami z rówieśnikami, brakiem emocjonalnej więzi z innymi ludźmi, za-burzeniami opozycyjno-buntowniczymi, objawami lęku, reakcjami depre-syjnymi59. W sytuacji nieprawidłowego funkcjonowania najbliższego śro-dowiska dziecka jak najbardziej zasadne wydaje się wsparcie rodziny przez inne osoby, które mogą zbudować z nim pozytywne relacje sprzyjające ko-rzystnym zamianom rozwojowym i niwelowaniu szkód, jakie przynosi rela-cja z matką. Takie stanowisko potwierdzają dostępne wyniki badań wskazu-jące, że dzieci o typie przywiązania lękowego lub unikającego wobec podstawowego obiektu przywiązania (matki), w wyniku doświadczeń po-zytywnych z innymi opiekunami, zmieniają styl przywiązania na ufny60.
Dostępne wyniki badań przeprowadzonych nad dziećmi w Szwecji przebywającymi w żłobkach wskazują na korzystny rozwój w sferze spo-łecznej tej grupy61. W tym nurcie eksploracji eksponuje się kwestię nasta-wienia matki w sytuacji rozłączenia z dzieckiem, która może w sposób zna-czący determinować mniej lub bardziej pomyślną adaptację swojej pociechy do warunków instytucji. Jak się okazuje, niektóre matki odczuwają bardzo silny lęk przed rozstaniem z malcem, który z kolei „interferuje z optymalną opieką nad dzieckiem”62. Wyniki badań wskazują, że matki, doświadczające
________________________
57 M. Czub, Wiek niemowlęcy. Jak rozpoznać potencjał dziecka, w: Psychologiczne portrety czło-wieka, red. A.I. Brzezińska, Gdańsk 2005, s. 77.
58 Tamże, s. 78.
59 Tamże, s. 80.
60 A. Gopnik, Dziecko filozofem, s. 194.
61 R. Vasta, M.M. Haith, S.A. Miller, Psychologia dziecka, s. 482.
62 Tamże, s. 483.
silnych emocji negatywnych w sytuacji rozstania z dzieckiem i podjęcia pra-cy zawodowej, ujawniają niewrażliwy styl sprawowania opieki nad nim de-terminujący lękowo-unikający styl przywiązania.
Podsumowanie
Opiekunowie odgrywają kluczowe role w procesie poznawania przez dziecko siebie i świata zewnętrznego. Od ich umiejętności systematycznego i konsekwentnego budowania relacji z dzieckiem zależy jakość jego bycia w świecie. W tabeli przedstawiono specyfikę relacji najmłodszych z doro-słymi partnerami we wczesnym okresie rozwoju jednostki.
Tabela 2. Rozwój relacji małego dziecka z dorosłym partnerem
Miesiące Osiągnięcia rozwojowe
0–2 miesięcy – zharmonizowanie podstawowych procesów biologicznych dziecka z wymaganiami otoczenia
2–5 miesięcy – wzrost uwagi kierowanej na świat zewnętrzny, w szczególności na ota-czających ludzi
– interakcje twarzą w twarz z opiekunem
5–8 miesięcy – przesunięcie przedmiotu uwagi z ludzi na przedmioty – kontakty z partnerem koncentrują się wokół przedmiotów
– tworzenie wspólnego pola uwagi skoncentrowanego na przedmiocie 8–18 miesięcy – wzajemność i intencjonalność w relacjach z partnerem
– związek z opiekunem staje się bardziej symetryczny
– aktywność dziecka dotyczy więcej niż jednego aspektu otoczenia – dziecko osiąga gotowość do udzielania pomocy obcym dorosłym od 18 miesięcy – w interakcje społeczne wkomponowane są aspekty słowne
– rozwija się samoświadomość
– dostosowywanie działań dziecka do działań partnera
Źródło: opracowanie własne na podstawie: H.R. Schaffer, Wczesny rozwój społeczny, w: Dziecko w świecie ludzi i przedmiotów, red. A. Brzezińska, G. Lutomski, Poznań 1994, s. 98-99; M. Tomasello, Dlaczego współpracujemy, Kraków 2016, s. 33 i dalsze.
Pamiętać należy, że dorosły może upośredniać dziecku rzeczywistość w sposób mniej lub bardziej efektywny. Do zachowań skutecznych należy zaliczyć:
– tworzenie uporządkowanej całości, sensowności i ciągłości, tzn. że jedno zachowanie dorosłego wywołuje inne,
– zwracanie uwagi dziecka na różne sposoby, stosownie do jego zacho-wań w sposób elastyczny,
– komentowanie czynności i opisywanie przedmiotów, na których dziecko skupia wzrok,
– przedstawianie emocji w różnorodny sposób, – zachęcanie dziecka do odpowiadania,
– utrzymywanie z dzieckiem kontaktu wzrokowego, – uprzedzanie, zapowiadanie sytuacji, która ma nastąpić, – unikanie wypowiedzi w formie rozkazów i nakazów, – chwalenie zachowań i działań dziecka,
– wykorzystywanie różnych sytuacji, by umożliwić dziecku zrozumie-nie ciągłości zdarzeń, uchwycezrozumie-nie zależności między przyczyną a skutkiem, – odgrywanie zachowań i sytuacji z przesadną modulacją głosu, mimi-ką, gestami63.
1. Dziecko przychodzi na świat z biologiczną gotowością do kontaktu z drugim człowiekiem.
2. Relacja z pierwszym opiekunem jest dla jednostki relacją prototypową dla kolejnych interakcji budowanych z innymi ludźmi.
3. Opiekunowie w sposób wrażliwy reagują na naturalne zainteresowanie dziecka otaczającą je rzeczywistością i wzmacniają to zainteresowanie za po-mocą ściśle określonych dźwięków kierowanych w jego stronę. Ten sposób komunikacji określony został mianem mowy dorosłych kierowanej do dzieci.
4. W trakcie wczesnej relacji z opiekunem dziecko poznaje zasady współ-tworzenia dialogu. Ta wczesna relacja z dorosłym polegająca na wymianie sy-gnałów niewerbalnych i dźwięków parajęzykowych nosi nazwę protodialogu.
5. Jednym z ważniejszych zadań opiekuna małego dziecka jest upośrednia-nie rzeczywistości i budowaupośrednia-nie rusztowania między światem zewnętrznym a dzieckiem. Upośrednianie rzeczywistości jest czynieniem jej dostępną i zro-zumiałą dla dziecka. Dzieje się tak wówczas, gdy zachowania dorosłego tworzą uporządkowaną całość, są ciągłe i konsekwentne w tym sensie, że jedno działa-nie pojawia się jako następstwo działania poprzedzającego, dorosły potrafi na różne sposoby przyciągnąć uwagę dziecka, dobierając środki do aktualnych je-go możliwości, „opowiada” mu rzeczywistość, komentuje przedmioty, które dziecko obserwuje i czynności, w których uczestniczy, w różnorodny i bogaty sposób przedstawia emocje i uczucia, w celu skupienia jego uwagi i zaintereso-wania go światem, utrzymuje kontakt wzrokowy z dzieckiem i zachęca je do podtrzymania tego kontaktu, wyprzedza sytuacje, które mają nastąpić i ukie-runkowuje oczekiwania dziecka odnośnie do zdarzeń, w których będzie uczest-niczyło itp.
________________________
63 A. Brzezińska, J. Janiszewska-Rain, W poszukiwaniu złotego środka..., s. 31-33.
WARTO ZAPAMIĘTAĆ
6. Około 8. miesiąca życia dziecko kształtuje tzw. mechanizm odniesienia społecznego. Od tego momentu jednostka przenosi doświadczenia zdobyte podczas relacji z pierwszym opiekunem na relacje z innymi osobami. Jeżeli pierwsze doświadczenia są pozytywne, mają podstawy do nawiązywania pozy-tywnych interakcji z nowymi opiekunami.
BIBLIOGRAFIA
Bornstein M.H., Pomiędzy opiekunami a ich potomstwem. Dwa rodzaje interakcji i ich konsek- wencje dla rozwoju poznawczego, w: Dziecko wśród rówieśników i dorosłych, red. A. Brze-zińska, G. Lutomski, B. Smykowski, Zysk i S-ka, Poznań 1995
Brzezińska A., Janiszewska-Rain J., W poszukiwaniu złotego środka. Rozmowy o rozwoju człowieka, Znak, Kraków 2005
Cramer B., Pierwsze dwa lata. Co się dzieje pomiędzy matką, ojcem i dzieckiem, Gdańskie Wy-dawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003
Czub M., Wiek niemowlęcy. Jak rozpoznać potencjał dziecka, w: Psychologiczne portrety człowie-ka, red. A.I. Brzezińsczłowie-ka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005 Firestone R., Nietoksyczne rodzicielstwo. Jak mądrze wychowywać dzieci, Jacek Santorski & Co
Agencja Wydawnicza, Warszawa 2007
Gerhardt S., Znaczenie miłości. Jak uczucia wpływają na rozwój mózgu, Uniwersytet Jagiel-loński, Kraków 2004
Gopnik A., Dziecko filozofem, Prószyński i S-ka, Warszawa 2010
Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1970
Kielar-Turska M., Rozwój sprawności językowych i komunikacyjnych, w: Diagnoza logopedycz-na. Podręcznik logopedyczny, red. E. Czaplewska, S. Milewski, Gdańskie Wydawnic-two Pedagogiczne, Gdańsk 2012
Kościelska M., Trudne macierzyństwo, WSiP, Warszawa 1998
Ninio A., Snow S., Od komunikacji przedjęzykowej do mowy, w: Psychologia języka dziecka, red. B. Bokus, G.W. Shugar, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007 Obuchowska J., Kochać i rozumieć, Media Rodzina, Poznań 1996
Schaffer H.R., Przyswajanie zasad dialogu, w: Dziecko w zabawie i świecie języka, Zysk i S-ka, Poznań 1995
Schaffer H.R., Psychologia dziecka, PWN, Warszawa 2005
Schaffer H.R., Psychologia rozwojowa. Podstawowe pojęcia, Wydawnictwo Uniwersytetu Ja-giellońskiego, Kraków 2010
Schaffer H.R., Rozwój języka w kontekście, w: Dziecko w zabawie i świecie języka, Zysk i S-ka, Poznań 1995
Schaffer H.R., Rozwój społeczny. Dzieciństwo i młodość, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel-lońskiego, Kraków 2006
Schaffer H.R., Społeczny kontekst rozwoju psychobiologicznego, w: Dziecko w świecie ludzi i przedmiotów, red. A. Brzezińska, G. Lutomski, Zysk i S-ka, Poznań 1994
Schaffer H.R., Wczesny rozwój społeczny, w: Dziecko w świecie ludzi i przedmiotów, red.
A. Brzezińska, G. Lutomski, Zysk i S-ka, Poznań 1994
Siegel D.J., Rozwój umysłu. Jak stajemy się tym, kim jesteśmy, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009
Sillamy N., Słownik psychologii, Książnica, Warszawa 1994
Słownik psychologii, red. J. Siuta, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2005 Tomasello M., Dlaczego współpracujemy, Kopernicus Center Press, Kraków 2016 Vasta R., Haith M.M., Miller S.A., Psychologia dziecka, WSiP, Warszawa 2004
Winnicot D.W., Dziecko, jego rodzina i świat, Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza, Warszawa 1993