W rozwoju struktur poznawczych dziecka do drugiego roku życia dominuje – według J. Piageta – inteligencja sensomotoryczna i dominacja spostrzeże-niowa. Dziecko w okresie poniemowlęcym charakteryzuje dalszy rozwój lokomocji i manipulacji oraz intensywny rozwój języka czynnego w kontek-ście formowania się prostych pojęć dotyczących otaczającej je rzeczywistości i nabycia umiejętności komunikowania się z innymi ludźmi. Aktywność dziecka ma charakter ukierunkowany na przedmioty, które wcale nie muszą być w danym momencie w zasięgu wzroku, umiejętność chodzenia pozwala mu docierać w różne miejsca i odkrywać przedmioty godne jego uwagi.
Dwu- i trzylatek znacząco zmienia wiele reprezentacji i wcześniej po-znanych reguł, doświadcza nowych rzeczy i sytuacji, weryfikuje swoje prze-konania, w sposób niezależny i samodzielny uczy się świata, a więc inten-sywnie się rozwija. Po pierwszych urodzinach z uległego niemowlaka staje się jednostką coraz bardziej samodzielną i niezależną, która w sposób wy-raźny neguje świat dorosłych i stawiane przez nich granice. Potrzebuje tym samym zupełnie innych bodźców i inaczej zaaranżowanej przestrzeni niż to było dotąd, przestrzeni, w której będzie mogło wyrazić siebie i odnajdywać swoje granice19.
W okresie wczesnodziecięcym, między pierwszym a trzecim rokiem ży-cia, dominują zabawy funkcjonalne, które stanowią fundament rozwoju zabaw podejmowanych przez dzieci starsze – zabaw konstrukcyjnych, tema-tycznych czy symbolicznych. Dziecko w tym wieku zaczyna się już intere-sować zabawkami, intensywnie bada je wszystkimi zmysłami i nadaje im cechy istot żywych; misiek maskotka będzie płakał, lalka będzie piła mlecz-ko i siusiała, piesek będzie smutny, bo zgubił mamusię. Zabawy okresu po-niemowlęcego, choć często są inspirowane przez samo dziecko, wymagają
„nadzoru” ze strony opiekuna, który wspiera, gdy pojawia się problem, chwali, dając poczucie zadowolenia z odniesionego sukcesu, zachęca do dalszej aktywności w sytuacji zniechęcenia, pokazuje i podpowiada, gdy dziecko wyraźnie się tego domaga, stwarza sytuacje problemowe i rozbudza ciekawość poznawczą20. C. Rose i G. Dryden – autorzy Zabaw fundamental-nych – łączą zabawę inspirowaną i podejmowaną przez małe dziecko z holi- styczną i polisensoryczną stymulacją rozwojową, co ma sprzyjać
„rozwinię-________________________
19 Badania wskazują, że mózg trzyletniego dziecka jest dwukrotnie bardziej aktywny niż mózg przeciętnego dorosłego, gdyż musi stworzyć nieskończenie wiele połączeń. Liczba sy-naps osiąga szczyt u dziecka 2-3- letniego, a plastyczność jego mózgu jest niewyobrażalna.
20 Tamże, s. 23-27.
ciu pełnej mocy mózgu”21. Przykłady takich zabaw dla dzieci powyżej pierwszego roku życia przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 2. Umiem już tak dużo, ale chcę jeszcze więcej – przykłady zabaw Wiek
dziecka Jaka zabawa? Jakie potrzeby i zadania rozwojowe?
13.–24.
Zabawa klockami, piramidkami, krążkami rozwija – nabywane już wcześniej – umiejętności manipulacyjne. Dostarczamy dziecku 3–4 klocki/krążki, piramidki, zachęcając do ich pię-trzenia, nakładania na trzpień. Przy okazji rozmawiamy z maluchem, liczymy kolejność odkładanych klocków, mówi-my, jaki jest ich kolor i podziwiamy powstałą wieżę. Pozwól-my dziecku przewrócić wieżę, co zapoczątkuje postrzeganie związków logicznych pomiędzy akcją a reakcją. Można także wykorzystać zabawki składające się z kilku części, które moż-na wkładać jedne w drugie.
Dziecko w wieku 12–18 miesięcy jest skupione na własnej motoryce, starsze – dostrzega już przedmioty, które może wy-korzystywać do aktywności ruchowej. Inicjujmy więc zabawy z wykorzystaniem dużych kształtek, poduch sensorycznych, krążków do siedzenia, wałków, na które maluch może się wspinać, może je przekraczać i na nie siadać, a następnie sa-modzielnie wstawać, może z nich się zsuwać i na nie naskaki-wać. Zachęcamy dziecko do korzystania z jeździków – pcha-czy podczas nauki chodzenia, sadzajmy dziecko na hamaku i huśtawce, turlajmy się z nim, wirujmy i kołyszmy się, obra-cajmy się z dzieckiem wokół własnej osi. Budujmy tory prze-szkód, tunele, mosty, bawmy się na matach sensorycznych, dyskach sensorycznych, piankowych kostkach o różnej twar-dości i wielkości, dotykowych krążkach. Pozwólmy się wspi-nać na drabinki i ławeczki gimnastyczne, dajmy dzieciom miękkie piłeczki do masażu (z wypustkami), piłeczki pianko-we, kolczasty ring, wałek sensoryczny, piłkę gimnastyczną i piłkę hop. Zabawy te stymulują aktywność psychomotorycz-ną, czyli związek pomiędzy istotą postrzegania ruchu, samym ruchem, działaniem i związanymi z tym przeżyciami, wpływa-ją korzystnie na układ przedsionkowy, wspomagawpływa-ją koordy-nację i orientację w przestrzeni.
Zachęcamy dziecko, aby podjęło aktywność przy stoliczku manipulacyjnym, przy ściance/tablicy manipulacyjnej. Zaba-wa stymuluje motorykę małą, koordynację wzrokowo-rucho- wą, rozwija wyobraźnię przestrzenną, muzyka uruchamiana przyciskami przez dziecko zachęca do skupienia uwagi na
________________________
21 C. Rose, G. Dryden, Zabawy fundamentalne. Przewodnik od narodzin do 6 lat, Gdańsk 2009, s. 17.
Zmysłowe dozna-nia – integracja sensoryczna
Butelkowe inspiracje
słuchaniu, do kiwania się w jej rytm, do tańczenia, stymuluje także kształtowanie się elementów prozodycznych. Bardzo inspirujące doznaniowo są tablice zmysłowe wysadzane ka-myczkami, muszelkami, materiałami o różnej fakturze, tablice edukacyjne, na których znajdują się kłódki do zamykania, zamki błyskawiczne do suwania, zamki w których można przekręcać klucz.
Degustacja kolorowej galaretki
Dzieci mają możliwość samodzielnej degustacji galaretki: rącz-kami „badają” jej smak, konsystencję, ciepłotę, zwracają uwagę na jej różne kolory. Nakładają na łyżeczkę lub nakłuwają wi-delcem i zjadają.
Odkrywanie zapachów
Stymulujemy zmysł węchu, wprowadzając zapachy produk-tów spożywczych, owoców, warzyw, ziół. Wspólnie z dziećmi zakładamy ziołowy ogródek, degustujemy sok z cytryną, wą-chamy olejki zapachowe. Podczas doświadczeń z zapachami opisujemy, skąd pochodzi dany zapach, nazywamy go, w przypadku ziół prosimy, by maluchy rozkruszyły je w ręce i powąchały, by wycisnęły kropelkę cytryny, zamoczyły palu-szek w miodzie. Podczas tych doświadczeń należy zachować ostrożność w odniesieniu do dzieci, które mogą być uczulone na jakiś składnik.
Jak powstaje ten dźwięk?
Dorosły przygotowuje materiały z recyklingu, puszki, pudeł-ka, opakowania plastikowe, tekturowe tuby po ręcznikach kuchennych czy folii, patyczki, denka od plastikowych bute-lek, które posłużą do wykonania instrumentów: instrumenty perkusyjne z pudełek plastikowych, piszczałka z patyczków kreatywnych, tamburyno z dwóch odciętych denek od plasti-kowych butelek, między które wkładamy kamyki, kapselki, fasolę, marakasy z butelek po jogurcie, do których wkładamy kamyczki, fasolę lub gruboziarnisty piasek.
Co to jest i jakie to jest?
Dorosły gromadzi przedmioty o różnych kształtach, fakturze, rozmiarach, które znajdują się w magicznym woreczku. Dziec-ko wyciąga przedmiot (np. gumową piłeczkę, która dodatDziec-ko- dodatko-wo wydaje dźwięk po naciśnięciu), a dorosły pyta: Co to jest?
Jakie to jest? Jeżeli dziecko ma trudności z nazwaniem, dorosły opisuje przedmiot i podaje jego nazwę. W woreczku można zgromadzić przedmioty z tej samej kategorii, ale różniące się kolorem, wielkością, fakturą: piłki duże – małe, czerwone – niebieskie, twarde – miękkie, z wypustkami… Zabawy stymu-lujące zmysł czucia, dotyku są ważnym elementem w rozwoju inteligencji ruchowej.
Poczytaj mi i czytaj ze mną
Dorosły przygotowuje dla dziecka plastikowe butelki napeł-nione różnymi substancjami i przedmiotami: butelka z miał-kim piaskiem, z grochem, z wodą zabarwioną farbką, z wodą z odrobiną oleju, z błyszczącymi drobinkami papieru, z mu-szelkami, guzikami… Zachęcamy dziecko do eksperymento-wania z butelkami: przesypyeksperymento-wania, potrząsania, uderzania o siebie dwóch buteleczek, toczenia butelki, masowania włas- nej nogi butelką, ustawiania butelek jedna za drugą, kręcenia butelką, popychania jej, trzymania jedną ręką, obiema rękoma.
Inicjacje czytelnicze: czytanie dziecku i z dzieckiem książeczek, wspólne oglądanie ilustracji, zadawanie pytań odnoszących się do ilustracji i odpowiadanie na nie, zachęcanie do wskazywa-nia na ilustracjach motywów związanych z tekstem (zapropo-nuj dziecku, by pokazało paluszkiem obrazek, by dotknęło rączką ilustracji). Bliski kontakt z książką, ze słowem mówio-nym powiększa zasób dziecięcego słownictwa, dokonuje się integracja wzrokowo-słuchowa.
W przestrzeni placówki (domu) warto wygospodarować frag-ment ściany pomalowanej farbą tablicową Fluggera lub pokry-tej fototapetą do rysowania, by dać upust dziecięcej potrzebie bazgrania, rysowania22. Malowanie i rysowanie to nie tylko doskonała zabawa dla dziecka, ale także przejaw jego rozwoju percepcyjnego, estetycznego i twórczego. Aktywność twórcza małego dziecka to przede wszystkim eksperymentowanie ko-lorem, wykorzystywanie tworzywa przyrodniczego i niety-powe wykorzystanie przedmiotów codziennego użytku, a także modelowanie w dłoniach masą plastyczną, tworzenie dowolnych kształtów.
Realizujemy z dzieckiem zabawy językowe w połączeniu z muzyką i tańcem, uwrażliwiamy rytmicznie i stwarzamy sytuację napięcia emocjonalnego, oczekiwania na punkt kul-minacyjny w zabawie („a my wszyscy bęc”).
Dorosły gromadzi układanki, puzzle, karty z kolorowymi ob-razkami, klocki drewniane z wzorami do układania barwnej mozaiki, piankowe klocki do budowania sześcianów, maty z labiryntem, torami samochodowymi, sortery i kreatywne, manipulacyjne tablice, sześciany piramidki, labirynty prze-strzenne. Zachęcamy dzieci do aktywności, która będzie sprzyjała układaniu ilustracji tematycznych i tworzeniu ozdobnych aplikacji. Wykorzystanie wymienionych powyżej
________________________
22 Malowanie przez dzieci po ścianach ma tylu zwolenników, co przeciwników. Nie- wątpliwie, większość dzieci miała za sobą „przygodę ścienną” ku zmartwieniu rodziców. Mo-że więc warto dać im taką możliwość, wygospodarowując niewielką przestrzeń do ściennego malowania.
Jak się czujesz – memominki
materiałów do zabaw manipulacyjno-konstrukcyjnych pozwo-li usprawniać motorykę małą (motorykę palców, równoczesne używanie obu rak) i koordynację wzrokowo-ruchową, a po-przez kreatywne manipulowanie przedmiotami i na przedmio-tach dziecko zmienia ich wygląd, poznaje jego funkcje i obser-wuje związki przyczynowo-skutkowe. Układanki przestrzenne (np. labirynty, fale) rozwijają wyobraźnię i logiczne myślenie, dają – manipulującemu układanką dziecku – poczucie spraw-stwa (dziecko przemieściło koraliki z jednej części układanki na inną). Układanie puzzli według wzoru doskonali pamięć wzrokową, rozwija pole widzenia tak ważne podczas nauki czytania, uczy spostrzegawczości i cieszy dziecko z ukończo-nego dzieła.
Dorosły przygotowuje obrazki/ karty/zdjęcia/pacynki przed-stawiające różne sposoby wyrażania emocji i przytacza histo-ryjki, których morał jest odzwierciedlony na obrazkach. Pyta dzieci: Dlaczego dziewczynka płacze? Dlaczego chłopiec ma smutną minę? Kto jest radosny, a kto się złości? Zachęcamy dzieci do pokazania, jak się cieszą, po czym poznać, że są smutne. Przygotowujemy buźki, na które dzieci przyklejają odpowiednie atrybuty związane z emocjami, nastrojem: od-powiedni układ ust, oczy, brwi. Czas poświęcony na odczyty-wanie dziecięcego nastroju i mówienie o codziennych emo-cjach nie jest stracony, rozmowy sprzyjają uświadamianiu dzieciom okoliczności, w jakich emocje im towarzyszą. Ko-niecznie – w ramach rodzicielskiej edukacji – należy rodziców zapoznać z prawami dziecka.
Podsumowując podjęte wątki, trzeba wyraźnie podkreślić, że zabawa dla małego dziecka jest okazją do uczenia się i zdobywania ważnych do-świadczeń. I choć L. Wygotski pisze, że we wczesnym etapie rozwoju „ma-my do czynienia z czymś w rodzaju zabawy, lecz nie jest ona jeszcze przez dziecko uświadamiana”23, z całą pewnością pełni ważną funkcję dla jego prawidłowego rozwoju, gdyż pozwala maluchowi być aktywnym i działać.
Z kolei działanie i poznawanie świata, nawiązywanie kontaktu z osobami i przedmiotami stanowią podstawową potrzebą małego dziecka.
WARTO ZAPAMIĘTAĆ
1. Zabawa w rozwoju dziecka odgrywa ogromną rolę, której nie należy sprowadzać wyłącznie do przyjemności i rozrywki. Nie ma lepszego sposobu na naukę niż właśnie poprzez zabawę.
________________________
23 L. Wygotski, Wczesne dzieciństwo, w: Dziecko w zabawie i świecie języka, red. A. Brzeziń-ska, T. Czub, G. Lutomski, B. Smykowski, Poznań 1995, s. 29.
2. Pierwsze tygodnie życia to czas, gdy małe dziecko już zaczyna się samo-dzielnie spontanicznie bawić, potrząsając grzechotką, przekładając z rączki do rączki podany mu przedmiot, przyglądając się i wodząc za światłem i dźwię-kiem płynącymi z pozytywki, badając własne paluszki i wydając nieartykuło-wane dźwięki. Czynnościom higieniczno-pielęgnacyjnym powinno towarzyszyć czułe głaskanie, masowanie, dotykanie, obejmowanie ze strony opiekuna i we-sołe zabawy paluszkowe.
3. Zabawy dziecka nigdy nie są bezsensowne! One zawsze mają jakiś sens i cel, którego my, dorośli, często nie rozumiemy, stąd nasze zdziwienie, gdy się przyglądamy – zatraconym w jakiejś niezrozumiałej dla dorosłego – aktywności małego dziecka.
4. Dziecko, by się mogło zatracić w zabawie, nie potrzebuje dorosłego, ale chętnie skorzysta z bezpiecznej przestrzeni bogatej w różnorodność. Towarzy-stwo innych dzieci również będzie dla malucha istotnym rozwojowo bodźcem.
5. Zabawa jest okazją do kształtowania postaw prospołecznych, do przyj-mowania obowiązku sprzątania po skończonej zabawie, odkładania zabawek na swoje miejsce.
6. Zabawowa aktywność malucha może się przejawiać w różnorodnych czynnościach i zachowaniach ukierunkowanych na określony cel lub wynik, np.
manipulowanie, przesypywanie czy potrząsanie. Dzięki tym działaniom dziecko poznaje otaczający je świat.
BIBLIOGRAFIA
Eliot L., Co tam się dzieje?, przeł. A. Jankowski, Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2003
Fischer-Tietze R., Nie ma głupich dzieci, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2002
Gopnik A., Meltzoff A., Kuhl P., Naukowiec w kołysce. Czego o umyśle uczą nas małe dzieci, Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2004
Harlow H.F., The nature of love, „American Psychologist” 2010, 13
Hurlock E., Rozwój dziecka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1961 Kielar-Turska M., Jak pomagać dziecku w poznawaniu świata, WSiP, Warszawa 1992
Piaget J., Dokąd zmierza edukacja, przeł. M. Domańska, Państwowe Wydawnictwo Na-ukowe, Warszawa 1977
Renz-Polster H., Zrozumieć dzieci. Jak kształtuje nasze dzieci ewolucja, Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2009
Rose C., Dryden G., Zabawy fundamentalne. Przewodnik od narodzin do 6 lat, Wydawnictwo Transfer Learning Solution, Gdańsk 2009
Znaniecki F., Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, Państwowe Wydawnictwo Na-ukowe, Warszawa 1974