Ambona polska jest pewnie „najbardziej patriotyczną amboną chrześcijańskiego świata” – pisał ks. prof. Janusz Stanisław Pasierb202. Niepozorne kazania pa-triotyczne stawały się niezwykle silnym orężem w walce z zagrożeniami, jakie pojawiały się przed narodem polskim w całej jego długiej historii. Kazania po-święcone miłości ojczyzny nawoływały do obrony państwa i religii przed ob-cymi najeźdźcami, rozpalały dążenia niepodległościowe, wspierały odrodzoną Polskę w okresie międzywojennym, a w historii najnowszej broniły robotników i rolników przed narzucaną przez komunizm ateizacją, pozbawianiem podsta-wowych praw oraz niszczeniem godności ludzkiej i chrześcijańskiej. Mijały stulecia, a z ambon kościelnych wciąż ponawiano prośby, nakazy i napomnienia dotyczące obrony państwa i religii. W Polsce – co już podkreślono wyżej – jak chyba w żadnym innym kraju patriotyzm był i jest ściśle związany z religią, a religia wspiera i stanowi intelektualne, a także moralne zaplecze miłości oj-czyzny. Kazania patriotyczne stały się ważnym komponentem rodzimej kultu-ry. O jej sile tak mówił w pamiętnym przemówienia Jan Paweł II w UNESCO w Paryżu 2 czerwca 1980:
Jestem synem narodu, który przetrzymał najstraszliwsze doświadczenia dziejów, któ-rego wielokrotnie sąsiedzi skazywali na śmierć – a pozostał przy życiu i pozostał sobą. Zachował własną tożsamość i zachował pośród rozbiorów i okupacji własną suweren-ność jako naród – nie biorąc za podstawę przetrwania jakichkolwiek innych środków fizycznej potęgi, jak tylko własna kultura, która się okazała w tym przypadku potę-gą większą od tamtych potęg. […] Istnieje podstawowa suwerenność społeczeństwa, która wyraża się w kulturze narodu. Jest to ta zarazem suwerenność, przez którą rów-nocześnie najbardziej suwerenny jest człowiek”203.
201 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, Warszawa 1983, s. 120–121.
202 J. S. Pasierb, Miejsce kaznodziejstwa w kulturze polskiej, [w:] idem, Pionowy wymiar kultury, Kra-ków 1983, s. 103.
203 Jan Paweł II, Przemówienie w siedzibie UNESCO, [w:] Przemówienia i homilie Ojca Świętego
Ja-na Pawła II, red. J. Poniewierski, Kraków 1997, s. 277–278; zob. M. Polak, Patriotyzm w Ja-naucza- w naucza-niu Jana Pawła II, [w:] Wymiary patriotyzmu i nacjonalizmu. Studia…, op. cit.; K. Czuba, Etos patriotyczny Polaków. Nauczanie Jana Pawła II, [w:] Oblicza patriotyzmu. Rozprawy…, op. cit.; Jan Paweł II nauczycielem patriotyzmu, red. A. Bałabuch, Świdnica 2008.
a. Patriotyczne kazania staropolskie i osiemnastowieczne
Każda antologia jest owocem starannej selekcji i często niełatwych decyzji, które teksty w niej zamieścić, a które pominąć. Wybór kazań patriotycznych z epoki staropolskiej i XVIII wieku jest szczególnie trudny ze względu na olbrzymie ich zróżnicowanie, wszak obok tekstów najznakomitszych (wielokrotnie wyda-wanych drukiem) istnieje bardzo duża liczba kazań mniej wybitnych, średnich i całkiem słabych. Aby przekazać reprezentatywny – w przekonaniu piszącego te słowa – wybór, postanowiono sięgnąć po przykłady z każdej spośród tych grup. Przystępując do analizy zawartości tomu, warto może pamiętać o przy-słowiu, którym posłużył się ks. Atanazy Ludwik Kierśnicki w swoim kaza-niu poświęconym mówcom kościelnym: „Jeszcze się taki, zwłaszcza kościelny mówca nie urodził, który by mową swoją wszystkim słuchaczom dogodził”204. Kazania patriotyczne zebrane w tej antologii, a powstałe do roku 1795, dzielą się na dwie zasadnicze grupy:
1. Kazania staropolskie (5 tekstów) 2. Kazania XVIII wieku (9 tekstów).
Ten szczególny rodzaj symetrii (przez niektórych może być odbierany jako nadreprezentacja tekstów z XVIII wieku) wynika z kilku przyczyn. Po pierwsze, w XVIII wieku powstaje i bardzo szybko rozwija się pojęcie „patriotyzmu”, co znajduje swoje potwierdzenie w edycji znacznej liczby rozpraw teoretycznych i tekstów publicystycznych poświęconych temu zagadnieniu. Po drugie, wiek XVIII jest szczególnym okresem w dziejach Polski, kiedy to z jednej strony pod-jęty zostaje wytężony zryw patriotyczny części społeczeństwa, zmierzający do uratowania ojczyzny, z drugiej zaś, na skutek działania wrogów wewnętrznych i zewnętrznych, następuje upadek państwa. Tym tragicznym wydarzeniom to-warzyszyła olbrzymia działalność edytorska, a szczególnie drukowanie kazań patriotycznych. Wybór tekstów w antologii ma odzwierciedlać tę nadzwyczajną sytuację, zarówno polityczną, jak i edytorską.
Dokonując wyboru patriotycznych kazań staropolskich, pamiętano, że w tym okresie nie funkcjonował termin „patriotyzm”, brak też teoretycznych rozważań poświęconych temu zagadnieniu. Niemniej jednak nasi przodkowie „kochali ojczyznę” rozumianą jako państwo polskie, państwo obojga narodów
i dla niej oddawali życie.
Z bogatej tradycji homiletycznej polskiego średniowiecza w antologii kazań patriotycznych zamieszczono dwa teksty związane ze słynnym zwycięstwem
nad Krzyżakami pod Grunwaldem w 1410 roku. Bitwa ta zapisała się w pol-skich dziejach jako jeden z kamieni węgielnych pamięci historycznej Polaków, kultywowanej do dziś w kulturze narodowej. Upamiętniają ją w tym tomie: Jana z Kluczborka (około 1370–1436) Kazanie o godności królewskiej na cześć króla
Władysława Jagiełły, królowej Anny Cylejskiej i wielkiego księcia litewskiego Witolda,
powstałe około 1410–1411 oraz anonimowy tekst Sermo de divisione apostolorum o incipicie: Convocavit Ihesus XII discipulis. To drugie kazanie zostało odczyta-ne z rękopisu kodeksu znajdującego się w Bibliotece Paulinów w Krakowie na Skałce (rkps B 23)205. Oba te teksty przełożył z łaciny dr Robert Sawa z Lublina, filolog klasyczny, tłumacz z języków klasycznych, humanista, znawca literatury wczesnonowożytnej, członek projektu Lubelska Biblioteka Staropolska. Series Nova, który zmarł w trakcie realizacji tego projektu 24 lutego 2018. Warto jeszcze wspomnieć, że pomimo podjętych starań nie udało się odczytać kazania Łukasza z Wielkiego Koźmina De sancto Briccio et rege in missa Universitatis (rkps BJ 2215, k. 162v–168) wygłoszonego 13 listopada 1410 i zawierającego pochwałę króla Władysława Jagiełły oraz jego obronę przed zarzutami wysuwanymi przez pro-pagandę krzyżacką. Wystąpiły bowiem problemy natury paleograficznej – tekst tego kazania jest już w wielu miejscach nieczytelny.
Kolejnym tekstem staropolskim jest słynne Kazanie wtóre z Kazań
sejmo-wych Piotra Skargi SJ (1536–1612). Mimo iż doczekało się ono wielu wydań,
w tym także edycji krytycznych, zostało zamieszczone w tej antologii. Trud-no bowiem pominąć jeden z najważniejszych tekstów patriotycznych w całych dziejach polskiej homiletyki. Grupę siedmnastowiecznych kazań reprezentują dwa teksty wybitnych kaznodziejów. Pierwszym z nich jest kazanie Interregnum
albo sieroctwo apostolskie… Jacka Mijakowskiego OP (1608–1647), który
skon-trastował czas polskiego bezkrólewia z „sieroctwem apostolskim”. Zestawienie sfery sacrum ze sferą profanum, tak charakterystyczne dla całej kultury barokowej, pozwoliło mu w krytyczny sposób przedstawić wydarzenia w czasie polskiego
interregnum. Głos ten odczytywany był jako opowiedzenie się za tronem
dzie-dzicznym w Polsce. Tak też będzie on rozumiany w następnym stuleciu. Dru-gie kazanie Tryumf przezacnej konwokacyjej… autorstwa Jakuba Olszewskiego (około 1585–1634) dotyczy zwycięskiej kampanii smoleńskiej Władysława IV oraz planów politycznych króla zmierzających do wykorzystania tego sukcesu militarnego.
205 Niezwykle cennym opracowaniem na temat wiktorii grunwaldzkiej w kaznodziejstwie jest stu-dium prof. Krzysztofa Brachy; zob. idem, Święto wiktorii grunwaldzkiej w kaznodziejstwie
pol-skim późnego średniowiecza, [w:] Conflictus magnus apud Grunwald 1410. Między historią a tradycją. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej „Grunwald – Tannenberg – Žalgiris” zorganizo-wanej 20–24 września 2010 r. w Malborku i Krakowie, red. K. Ożóg, J. Trupinda, Malbork 2013,
s. 231–247. Autorzy opracowania wyrażają Panu Profesorowi wdzięczność za cenne uwagi, któ-re znalazły swe odbicie w tej publikacji.
Zebrane w tym tomie patriotyczne kazania powstałe w XVIII wieku two-rzą liczną i bardzo zróżnicowaną grupę zarówno pod względem zawartości merytorycznej, jak i poziomu oratorskiego. Ich rozkład chronologiczny nie jest równomierny. Tylko dwa teksty – co wydaje się zrozumiałe z punktu widzenia naszej historii – powstały w pierwszej połowie XVIII wieku, pozostałe zaś sie-dem – w jego drugiej połowie. Grupę tę otwiera kazanie Na Popielec Jana Wol-skiego SJ (1659–1729). Jezuicki kaznodzieja przypomniał w nim osiągnięcia militarne z przeszłości polskich królów i hetmanów, przeciwstawiając dawną, znakomitą przeszłość Polski i jej sukcesy militarne złej współczesności. Autorem drugiego kazania na Niedzielę XXI po Świątkach jest Atanazy Ludwik Kierśnicki SJ (1678–1733). Mimo iż kaznodzieja ten był znany, popularny i chwalony, jego tekst jest typowym wytworem retoryki i homiletyki barokowej. Roi się w nim od różnego rodzaju konceptów, zaskakujących skojarzeń oraz gier językowych. Pod-stawowe przesłanie tekstu zawiera się w opozycji: dawna dobra przeszłość – zła teraźniejszość; to ta właśnie troska o współczesną Polskę była główną przyczyną, dla której kazanie to znalazło się w niniejszej antologii.
Grupę kazań powstałych w drugiej połowie XVIII wieku otwiera Kazanie
na sejmie ordynaryjnym warszawskim… autorstwa Macieja Józefa Łubieńskiego
(1715–1770). Jest to kazanie sejmowe i w tym sensie stanowi ono kontynuację oraz nawiązanie m.in. do Kazań sejmowych Piotra Skargi. O ile jednak kazno-dzieja nadworny Zygmunta III Wazy oraz inni kaznodzieje z przełomu XVI i XVII wieku kreślili w swoich tekstach obraz wielu zagrożeń mogących spaść na Rzeczpospolitą, o tyle głównym problemem Łubieńskiego jest jedynie to, aby sejm nie został zerwany. Kaznodzieja uważał, że „dojście” sejmu, czyli jego obrady zapobiegną wszystkim grożącym państwu niebezpieczeństwom. Sejm z 1754 roku został jednak zerwany. Kolejnym tekstem zamieszczonym w anto-logii jest kazanie Na niedzielę XIV. po Świątkach. O powinności kochania
i ratowa-nia ojczyzny Konstantego Awedyka SJ (1708–1771). Już sam tytuł wskazuje, że
patriotyzm, a więc kochanie i ratowanie ojczyzny, jest obowiązkiem wszystkich obywateli (tu przede wszystkim szlachty). Kazanie to cieszyło się uznaniem u współczesnych, skoro ks. Lucjan Oxa przepisał znaczną jego część do wyda-nego przez siebie tekstu: Kazanie miane… w czasie ogłoszonej od nieprzyjaciela
wojny…, Warszawa [1792].
Czytelnik ma także okazję zapoznać się z Kazaniem o miłości ojczyzny na
rozpoczęcie Trybunału G. W. Ks. L., którego autorem jest wybitny kaznodzieja
polskiego oświecenia ks. Michał Karpowicz (1744–1805). Mówca ten, porów-nywany przez współczesnych do ks. Piotra Skargi, wygłosił je na rozpoczęcie prac Trybunału Wielkiego Księstwa Litewskiego. To kolejne już kazanie, któ-rego tytułowa fraza „o miłości ojczyzny” bezpośrednio zapowiada problematykę patriotyczną. W historii polskiego kaznodziejstwa istnieje pokaźna grupa tek-stów wygłoszonych z okazji rozpoczęcia i zakończenia posiedzeń trybunałów.
Karpowicz wskazuje na miłość ojczyzny, którą powinni kierować się sędziowie trybunału, sprawując swoją funkcję. W literaturze patriotycznej wielokrotnie pojawiały się nawoływania, aby obywatele składali dobrowolne ofiary na rzecz ojczyzny. Jednym z pierwszych postanowień Sejmu Czteroletniego było wydanie uchwały o dobrowolnej ofierze. Z tego właśnie powodu Józef Męciński OFM (1748–1814) wygłosił Kazanie o dobrowolnej ofierze na naglące potrzeby ojczyzny. Częstokroć w historii państwa polskiego skarbiec państwowy był pusty, nie było środków na zażegnanie palących problemów i zagrożeń, jednak najczęściej w Polsce brakowało pieniędzy na utrzymanie i powiększenie liczebności wojska. Na te wezwania – jednym z nich jest prezentowane tu kazanie – spontanicznie odpowiadali przedstawiciele różnych stanów Rzeczypospolitej.
Kolejnym tekstem patriotycznym zamieszczonym w antologii jest Kazanie
o prawdziwej miłości ojczyzny… na dzień świętego Stanisława autorstwa
Benedyk-ta Józefa Czajkowskiego. W uroczystość św. SBenedyk-tanisława 8 maja król SBenedyk-tanisław August Poniatowski obchodził swe imieniny. Dlatego też dzień ten traktowano prawie jak święto państwowe. Dla uczczenia monarchy powstawało wiele wier-szowanych i prozatorskich utworów okolicznościowych. Tekst Czajkowskiego jest jednym z ciekawszych w tej grupie. W kalendarzu politycznym ostatnich lat I Rzeczypospolitej szczególne miejsce zajmowała pierwsza rocznica uchwalenia Konstytucji 3 maja. Uczciło ją wielu twórców, pisząc utwory okolicznościowe. W grupie tej znalazł się także Antoni Malinowski OP (1742–1816), autor
Ka-zania w dzień 3 Maja… 1792 r. Kazanie to było ważnym składnikiem
uroczy-stości związanych z położeniem kamienia węgielnego pod budowę świątyni Opatrzności Bożej jako votum za uchwalenie konstytucji, przybliża też atmosferę święta państwowego i religijnego, w jakim uczestniczyli nie tylko mieszkańcy Warszawy. Tę część antologii zamyka Kazanie z okazji powstania narodu… au-torstwa Nepomucena Adriana Dębskiego (około 1750–po 1800). Nawiązuje ono bezpośrednio do ostatniego zrywu patriotycznego w I Rzeczypospolitej, czyli wybuchu i przebiegu powstania kościuszkowskiego. Klęska powstania i upadek państwa nie kończyły dziejów polskiego patriotyzmu, ani też nie przerwały tworzenia i drukowania kazań patriotycznych.
b. Patriotyczne kazania ostatnich dwóch stuleci
Wyłonienie kazań patriotycznych z ostatnich ponad dwustu lat zamieszczonych w tej części tomu wymagało także dużego wysiłku. Lata od upadku I Rzeczypo-spolitej i jej wejścia w ciemną noc niewoli aż do dzisiaj obfitują w dramatyczne wydarzenia. Tym samym tematyka patriotyczna pojawiała się często w centrum zainteresowań. Przy założeniu, że uwaga badawcza antologii skupia się przede wszystkim na tekstach znaczących, a jednocześnie mało znanych, w drugiej części niniejszego tomu zamieszczono i wyjaśniono 17 kazań patriotycznych
wybitnych kaznodziejów tych czasów. W porządku chronologicznym są to: Jan Paweł Woronicz, Aleksander Jełowicki, Izaak Cylkow, Tadeusz Chromecki, Ozjasz Thon, Władysław Bandurski, Józef Teodorowicz, Jan Kapica, Stanisław Okoniewski, Henryk Hlebowicz, Jan Zieja, Jan Paweł II, Mirosław Drzewiecki, Ignacy Tokarczuk, Jerzy Popiełuszko, Kazimierz Majdański i Marek Jędraszew-ski. Grono kaznodziejów patriotycznych ostatnich stuleci reprezentują wybitni biskupi i kapłani. Niektórzy z nich są już kanonizowani (Jan Paweł II) lub be-atyfikowani (Henryk Hlebowicz, Jerzy Popiełuszko).
Konieczność dokonania trudnego wyboru sprawiła, że pośród kazań patrio-tycznych z tych wieków nie znalazły się teksty takich kaznodziejów, jak: Woj-ciech Samin, Aleksy Prusinowski, Hieronim Kajsiewicz, Józef Caputa, Zygmunt Ludwik Janicki, Antoni Szlagowski, Władysław Chotkowski, Józef Sebastian Pelczar, Nikodem Cieszyński, Stefan Momidłowski, Józef Kłos, Józef Gawlina, Bolesław Kominek, Stefan Wyszyński, Roman Andrzejewski, Antoni Pacyfik Dydycz i wielu innych.
Warto także zwrócić uwagę na kontekst kulturowy i polityczny, w którym powstawały i głoszone były kazania patriotyczne XIX, XX i XXI stulecia. Mając na uwadze pożytek odbiorcy, starano się przybliżyć wielkie wydarzenia patrio-tyczne z historii Polski, ich rocznice i związanych z nimi przywódców. Dlatego też w antologii znalazły się kazania upamiętniające setną rocznicę przysięgi Ta-deusza Kościuszko, dwusetlecie ślubów lwowskich Jana Kazimierza, odzyskanie niepodległości po latach rozbiorów, bolesne doświadczenia II wojny światowej oraz wydarzenia ostatnich dziesiątków lat, takich jak sierpień 1980, stan wojenny, zbrodnię katyńską i katastrofę smoleńską. Tematyka patriotyczna pojawiała się wielokrotnie w kaznodziejstwie polskim przy okazji pogrzebów bohaterów na-rodowych. Jednakże zabiegając o przejrzystość genologiczną, nie zamieszczano w tym tomie kazań pogrzebowych, tym bardziej że niektórym z nich był już poświęcony tom drugi niniejszej serii Kazania w Kulturze Polskiej.
Dokonując wyboru tekstów patriotycznych, uwzględniono także kryterium retorycznej różnorodności. Dlatego też w drugiej części tomu znalazły się pełne patosu kazania Jana Pawła Woronicza, Jana Kapicy i Stanisława Okoniewskiego, w których odczuwa się powiew wielkiej historycznej chwili. Kazanie Mirosła-wa Drzewieckiego ujęte jest w formę modlitwy, a homilia Jana Pawła zawiera przejmującą adhortatio. Zamieszczone w tym tomie kazania patriotyczne były głoszone w różnych miejscach: w okazałych katedrach (w Krakowie, Warszawie, Lwowie, Wrocławiu) i znanych kościołach (sanktuarium jasnogórskie), w sy-nagogach Warszawy i Krakowa, w kraju i za granicą (w Paryżu). Czasem są to miejsca tak nietypowe, jak obóz wojskowy, w którym do Legionów głosił kaza-nie bp Władysław Bandurski, czy most szopienicki pod Sosnowcem, gdzie Jan Kapica w krótkim przemówieniu witał oddziały polskie wkraczające na tę część Śląska, która wróciła do Polski w wyniku plebiscytu i III Powstania Śląskiego.
Drugą część antologii najpiękniejszych polskich kazań patriotycznych otwie-ra Kazanie przy uroczystym poświęceniu orłów i chorągwi polskich wojsku
narodo-wemu nadanych ks. Jana Pawła Woronicza (1757–1829). Kaznodzieja, przyszły
biskup krakowski, a pod koniec życia arcybiskup warszawski i prymas Króle-stwa Polskiego, w świadomości ogółu ucieleśniał ideały narodowe. Po bolesnych doświadczeniach rozbiorów i zaniku państwowości polskiej Woronicz wraz z całym narodem polskim wiązał ogromne nadzieje na wskrzeszenie Rzeczy-pospolitej z cesarzem Francuzów. Napoleon Bonaparte uznawany był wówczas za narzędzie Opatrzności. Po serii spektakularnych zwycięstw nad zaborca-mi wzbudzał on powszechny entuzjazm. Dlatego też uważano, że mógł tego dokonać tylko „posłaniec Boży”206. Kazanie przy uroczystym poświęceniu orłów
i chorągwi polskich Woronicz głosił w ogrodach pałacu Krasińskich
w Warsza-wie 3 maja 1807 w 16. rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 maja. Nawiązując do tego wiekopomnego aktu, kaznodzieja odwoływał się do tradycji i chlubnej przeszłości Polski, aby przez rozpamiętywanie cnót i zasług dawnych Polaków budzić nadzieję, że pomimo grzechów, które je teraz przesłoniły, w następnych pokoleniach zabłysną one na nowo207.
Upadek powstania listopadowego zmusił około 10 tysięcy Polaków do opusz-czenia swego kraju208. W Paryżu powstał krąg twórców skupiony wokół Wiel-kiej Emigracji, który przez pewien czas stanowił centrum kultury polsWiel-kiej. Tu w latach trzydziestych i czterdziestych XIX wieku powstały i ukazały się dru-kiem dzieła polskich wieszczów: Adama Mickiewicza (Dziady drezdeńskie, Pan
Tadeusz, Księgi Narodu i Pielgrzymstwa Polskiego), Juliusza Słowackiego (Kordian, Anhelli, Balladyna, Lilla Weneda, Beniowski, Ksiądz Marek i in.), Zygmunta
Kra-sińskiego (Irydion, Nie-Boska komedia, Przedświt, Psalmy przyszłości). Tu tworzył także Cyprian Kamil Norwid oraz wielu innych poetów i pisarzy. Na emigracji działał także polski geniusz muzyczny – Fryderyk Chopin. Rozwijało się tam również polskie kaznodziejstwo skupione wokół Polskiej Misji Katolickiej i nowo powstałego Zgromadzenia Księży Zmartwychwstańców. W 1844 arcybiskup Paryża Denys Auguste Affre przekazał Polskiej Misji Katolickiej we Francji do użytkowania kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (l’Église No-tre-Dame-de-l’Assomption, 263 bis, rue St-Honoré), który odtąd odgrywał rolę głównej świątyni polskiej emigracji w Paryżu. Pierwszym rektorem misji został ks. Aleksander Jełowicki (1804–1877). Wśród emigracji polskiej cieszył się on opinią dobrego kaznodziei. Mówił współczesnym językiem literackim z wielkim
206 Zob. J. Knapik, Cyrus czy Nabuchodonozor? Biblijne konteksty obrazu Napoleona w polskim
kazno-dziejstwie XIX w., „Nasza Przeszłość” 97 (2002), s. 167–190.
207 K. Panuś, Bóg i historia w kazaniu Jana Pawła Woronicza wygłoszonym w dniu 3 maja 1807 roku, „Analecta Cracoviensia” 25 (1993), s. 325–331.
zaangażowaniem osobistym i patriotycznym, często zaszczycał tułaczy specjal-nymi zaproszeniami i przyciągał urozmaicospecjal-nymi nabożeństwami. W antologii kazań patriotycznych zamieszczone zostało jego Kazanie na dwóchsetną
roczni-cę ślubu Jana Kazimierza wygłoszone w Paryżu w kościele Wniebowzięcia dnia
1 kwietnia 1856. Nawiązując do tzw. Ślubów lwowskich złożonych przez króla przed cudownym obrazem Matki Bożej Łaskawej we Lwowie, ks. Jełowicki podkreślał, że nie zostały one dochowane. „Nie dotrzymała Polska żadnego z tych ślubów, i cóż dziwnego, że za to przeniewierstwo spadły na nią plagi”.
W antologii kaznodziejstwa patriotycznego znalazły się dwa teksty wybit-nych kaznodziejów żydowskich: Izaaka Cylkowa (1841–1908) i Ozjasza Thona (1870–1936). Pierwszy z nich to: Mowa miana dnia 26 września 1878 r. przy
otwarciu Nowej Synagogi w Warszawie. Cylkow, głosząc ją w języku polskim
w obecności rosyjskiego generała-gubernatora Pawła Kotzebue i innych dygni-tarzy, wykazał się dużą odwagą. Wciąż bowiem obowiązywał zakaz wygłaszania kazań w języku polskim wydany przez zaborcę po stłumieniu powstania stycz-niowego209. Od tej pory wszystkie kazania w tej synagodze mówione były już po polsku. Tym samym Cylkow metodą faktów dokonanych przywrócił język polski religijności postępowych Żydów210.
Drugi z zamieszczonych w tomie tekstów, reprezentujących patriotyczne ka-znodziejstwo żydowskie w języku polskim, to przemówienie Ozjasza Thona wy-głoszone do młodzieży szkolnej 16 czerwca 1898 pt. W 100-lecie urodzin Adama
Mickiewicza. Mówca ten pełnił funkcję kaznodziei i rabina synagogi postępowej
Tempel w Krakowie, a jednocześnie przeciwstawiał się asymilacji i podziałom w judaizmie. Jako lider organizacji syjonistycznej pozytywnie wypowiadał się o polskiej kulturze i udziale w niej Żydów211. W latach 1919–1935 Thon zasia-dał w parlamencie II Rzeczypospolitej, nie tylko reprezentując organizacje sy-jonistyczne, ale starając się dbać o dobro całej społeczności żydowskiej212. Thon uchodził za niezrównanego mistrza żywego słowa, a sława jego kazań synago-galnych, głoszonych w krakowskim Templu po polsku, rozchodziła się daleko213.
209 M. Galas, Reforma judaizmu w kazaniach i mowach Izaaka Cylkowa, [w:] Izaak Cylkow (1841–1908)
życie i dzieło, red. idem, Kraków–Budapeszt 2011, s. 84.
210 A. Jagodzińska, „Brat mój, człowiek kosmaty, a ja człowiekiem gładkim” – o ewolucji stosunku Żydów
postępowych do tradycyjnych, [w:] Izaak Cylkow (1841–1908)…, op. cit., s. 27.
211 M. Galas, Ozjasz (Jehoszua) Thon (1870–1936) kaznodzieja i rabin, [w:] O. Thon, Kazania
(1895–1906), wstęp H. Pfeffer, M. Galas, Kraków–Budapeszt 2010, s. 5–10.
212 H. Pfeffer, Ozjasz Thon 1870–1936, op. cit., s. 28. Zbiór mów Thona z pierwszego okresu ukazał się w jidysz w Warszawie w 1922 roku. Działalności politycznej Thona poświęcono wiele uwa-gi, patrz szerzej: J. Falowski, Posłowie żydowscy w Sejmie Ustawodawczym 1919–1922, Często-chowa 2000, idem, Mniejszość żydowska w parlamencie II Rzeczypospolitej: (1922–1939), Kraków 2006; S. Rudnicki, Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa 2004; C. Brzoza,
Żydow-ska mozaika polityczna w Polsce 1917–1927. Wybór dokumentów, Kraków 2003.