Kolejnym źródłem wiedzy na temat tego, jak rozumiano w ciągu wieków zna-czenie terminu „patriotyzm”, są definicje słownikowe, przy czym w tej części rozważań skupimy się tylko na wybranych kompendiach pooświeceniowych. Małgorzata Brzozowska słusznie zwróciła uwagę, iż
Definicje słownikowe w swoim przeglądzie historycznym dają wgląd w rozwój seman-tyczny pojęcia od czasu jego pojawienia się w słownikach języka narodowego. Przede wszystkim pokazują znaczenia i ich przemiany w dziejach języka i kultury. Chodzi przede wszystkim o obecność (czy brak) poszczególnych znaczeń, ich zakres i kolej-ność oraz podawane przez leksykografów cytaty, frazeologizmy itp. Słowniki ujaw-niają w ten sposób zakres, w jakim nastąpiła stabilizacja semantyki albo jej rozchwia-nie. Ułatwiają wskazanie cech jądrowych znaczenia słowa169.
Zanim przejdziemy do analizy haseł lub definicji słownikowych interesującego nas terminu, warto może przywołać spostrzeżenie Marii Zielińskiej, która uważa, iż „patriotyzm stał się pojęciem, które na stałe zagościło w języku potocznym,
168 Chrześcijański kształt patriotyzmu, op. cit.
169 M. Brzozowska, Kłopotliwa miłość. Patriotyzm…, op. cit., s. 38; zob. W. Chlebda,
W poszukiwa-niu językowo-kulturowego obrazu świata Słowian, [w:] Etnolingwistyka a leksykografia. Tom po-święcony Profesorowi Jerzemu Bartmińskiemu, red. W. Chlebda, Opole 2010.
tracąc tym samym […] związek z refleksją naukową, a co za tym idzie, swą war-stwę epistemologiczną”170.
Jeśli sięgniemy do słowników języka polskiego, to spotkamy dość standardo-we definicje „patriotyzmu” i terminów pochodnych. Najczęściej wskazuje się na miłość do ojczyzny i gotowość do największych poświęceń. Upraszczając nieco zagadnienie, można stwierdzić, że w słownikach dominuje heroiczna definicja intersującego nas terminu.
W Słowniku Samuela Bogumiła Lindego terminy poświęcone patriotyzmowi znalazły się w haśle „patrya”. Są tu: „patryota”, „patryotka”, „patryotyczny”. Zaś hasło „patriotyzm” tak zostało zdefiniowane: „Z męstwa oświeconego wynika patriotyzm, który tylko samym dobrem publicznym oddycha, i heroizm, który mu się poświęca”171. Z kolei „patryota” to: „gorliwy o dobro ojczyzny obywa-tel, przy ojczyźnie jakoby przy swojej własności obstający, […] obywaobywa-tel, który przykłada się usilnie do dobra powszechnego ojczyzny tym wszystkim, czym jeno przyłożyć się i onej przysłużyć może172.
W Słowniku języka polskiego zapisano następujące hasła: „Patryjota”, „Patryjotka”, „Patrjotycznie”, „Patrjotyczność”, „Patrjotyzm”. Gdy zaś chodzi o najbardziej nas
interesujące „Patrjotyczny”, to dowiadujemy się, iż jest to: „obywatelski, właści-wy poczciwłaści-wym, gorliwłaści-wym obywatelom kraju”173. Z kolei „Patryjota” to „gorliwłaści-wy o dobro ojczyzny obywatel, przy ojczyźnie jakoby przy swojej własności obsta-wający; obywatel, który przykłada się usilnie do dobra powszechnego ojczyzny tem wszystkiem, czem jeno przyłożyć się i jej przysłużyć może”174. W haśle tym widoczne są powtórzenia i zapożyczenia ze słownika Lindego.
W słowniku autorstwa Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkie-go w haśle „Patryjotyzm” odnajdujemy taką oto definicję teNiedźwiedzkie-go terminu: „miłość ojczyzny, gorące przywiązanie do kraju rodzinnego”. W tym samym słowniku w haśle „patryjota” czytamy m.in.: „obywatel kochający ojczyznę, gorliwy o dobro swego kraju”, są także terminy pochodne: „patryjota” (tu w znaczeniu: „mający dobre oczy [= patry] do wypatrywania zwierzyny w polu”); „patryjotka” (obok męskiej formy „patryjoty”, także jako rodzaj czapki; „gra z czasów Stanisława
170 M. Zielińska, Patriotyzm jako postawa konstytuująca pokoleniową tożsamość, [w:] Kulturowe
anali-zy patriotyzmu, op. cit., s. 54. Tego rodzaju spostrzeżenia obecne są już w 1899 roku
w wypowie-dzi redaktora „Przeglądu Wszechpolskiego”, który pisał: „Używamy w mowie potocznej i w druku wyrazu «patriotyzm» w znaczeniu tak rozmaitym, stosujemy go tak dowolnie, że widocznie w sa-mem pojmowaniu istoty patriotyzmu, charakteru jego i zadań znaczne zachodzą różnice nawet pomiędzy ludźmi należącymi do jednego kierunku politycznego, jeżeli nie do jednego stronnictwa” (J. L. Popławski, Nasz patryotyzm i nasza taktyka, „Przegląd Wszechpolski” 1899 nr 5, s. 257). 171 S. B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 4: P, Lwów 1858, s. 64.
172 Ibidem.
173 Słownik języka polskiego, cz. 2: P–Ż, Wilno 1861, s. 978. 174 Ibidem.
Poniatowskiego”; zabawka); „patryjotyczny”; „patryjotyzm”. Jest także „patry-jotnik”, czyli „mniemany patryjota, niby patryjota”175. Wielokrotnie wcześniej przywoływana opozycja „patriota dobry” ↔ „patriota zły” w słowniku tym przybrała postać „patryjota” ↔ „patryjotnik”.
W Słowniku języka polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego w haśle „patriota” czytamy m.in.: „ten kto kocha swoją ojczyznę i naród, do którego należy,
kto gotów jest do pracy i poświęceń dla ich dobra”. Są także hasła: „patriotka”, „patriotycznie”, „patriotyczny” i „patriotyzm”176.
Czasem porównanie jednego hasła w dwu różnych edycjach tego samego słow-nika pozwala ujawnić ciekawe manipulacje ideologiczne. Jako przykład wybraliśmy hasło „patriotyzm” w dwu wydaniach Słownika języka polskiego pod redakcją Mie-czysława Szymczaka. Dla łatwiejszego porównania zestawiamy je w kolumnach:
Edycja z 1979 Edycja z 1994
Patriotyzm m IV, D. -u, MS. -zmie, blm «postawa spo-łeczno-polityczna i forma ideologii łącząca przywią-zanie do własnej ojczyzny, poczucie więzi społecznej oraz poświęcenie dla własnego narodu z szacunkiem dla innych narodów i poszanowaniem ich suwerennych praw»: Niekłamany, prawdziwy patriotyzm. Budzić, rozpalać patriotyzm. Patriotyzm regionalny, lokalny «przywiązanie do miejscowości lub regionu, z którego się pochodzi lub z którym się jest związanym». Patrio-tyzm socjalistyczny «typ patrioPatrio-tyzmu łączący postępo-we treści tradycyjnej postawy patriotycznej z ideolo-gią socjalistyczną»177.
Patriotyzm m IV, D. -u. MS. -zmie, blm «miłość ojczyzny, własnego narodu połączona z gotowością ofiar dla nich»: Niekłamany, praw-dziwy, szczery, gorący patriotyzm. Budzić, rozpalać patriotyzm. Pa-triotyzm regionalny, lokalny, «przy-wiązanie do miejscowości lub re-gionu, z którego się pochodzi lub z którym się jest związanym»178.
Zmiana systemu politycznego w Polsce po 1989 spowodowała, że autorzy z hasła „patriotyzm” usunęli najbardziej kompromitujące fragmenty. Czy pisanie o „pa-triotyzmie socjalistycznym” wynikało z rzeczywistych przekonań politycznych autorów, czy może było tylko wymuszonym „ukłonem” w stronę decydentów komunistycznych?
175 Słownik języka polskiego, red. A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 4: P–Prożyszcze, Warszawa 1908, s. 89. 176 Zob. Słownik języka polskiego, t. 4: P–Prę, red. W. Doroszewski, zastępcy red. S. Skorupka,
H. Au-derska, Warszawa 1964, s. 189–190.
177 Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 2: L–P, Warszawa 1979, s. 621. Podobną definicję patriotyzmu zamieszczono w Słowniku wyrazów obcych, red. J. Tokarski, Warszawa 1971: „pa-triotyzm [od rzecz. patriota] postawa społ.-polit. i forma ideologii, łącząca przywiązanie do wła-snej ojczyzny oraz poświęcenie dla własnego narodu – z szacunkiem dla innych narodów i po-szanowaniem ich suwerennych praw”.
W Słowniku współczesnego języka polskiego wprawdzie zamieszczono pięć podstawowych haseł: „patriota”, „patriotka”, „patriotycznie”, „patriotyczny” i „patriotyzm”, ale są one bardzo skrótowe, by nie rzec – pobieżne. Na szcze-gólną uwagę zasługuje definicja „patriotyzmu”. To „postawa wobec ojczyzny, narodu, przejawiająca się rzetelną pracą, przedkładaniem nadrzędnych wartości (np. niepodległości, suwerenności) nad własne cele, gotowością do ich obrony nawet za cenę życia”179. Znaczące w tej definicji jest wskazanie, iż to „rzetelna praca” została wymieniona jako pierwsza, a więc uznano ją za najważniejszą cechę miłości ojczyzny.
W Uniwersalnym słowniku języka polskiego w haśle „patriota” sparafrazowa-no część definicji ze słownika pod redakcją Witolda Doroszewskiego. W kom-pendium tym są też hasła pokrewne: „patriotka, „patriotycznie”, „patriotyczny” i „patriotyzm”180. W słowniku tym powielono, podobnie jak w wielu innych, schemat leksykograficzny, w którym problematykę patriotyzmu zamyka się w pięciu podstawowych hasłach.
W wydanym w 2005 Słowniku 100 tysięcy potrzebnych słów odnotowano tyl-ko dwa hasła: „patriota” („człowiek tyl-kochający swoją ojczyznę”) i „patriotyzm lokalny” („silne przywiązanie do własnej miejscowości lub własnego regionu, powodujące stawianie spraw lokalnych ponad sprawy ogólnokrajowe”). Znaczący jest tu brak hasła „patriotyzm”. Prawdopodobnie według autorów tegoż słowni-ka słowo „patriotyzm” nie jest słowem potrzebnym współczesnemu Polakowi. Autorzy wydają się sugerować, iż postawą pożądaną i zalecaną jest „patriotyzm
lokalny”, ale „patriotyzm” to już prawdopodobnie słowo podejrzane (często ko-jarzone z nacjonalizmem, a nawet faszyzmem?), a więc lepiej o nim nie wspomi-nać181. Oto przykład kompendium silnie zideologizowanego, zdominowanego przez poprawność polityczną i myśl liberalno-lewicową, a może nawet lewacką. W Słowniku wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych Władysława Kopaliń-skiego patriotyzm definiowany jest jako: „miłość ojczyzny, własnego narodu, połączona z gotowością do ofiar dla niej, z uznaniem praw innych narodów i szacunkiem dla nich”182. W słowniku tym nie ma hasła „patriota”. Zdefinio-wano pojęcie patriotyzmu, ale nie opisano podmiotu tego zjawiska. Taki zabieg edytorski rodzi pytania, czy jest możliwy patriotyzm bez patriotów, czy w tej sytuacji nie mamy do czynienia z patriotyzmem jako abstrakcyjnym pojęciem, z którym nikt się nie identyfikuje.
W Słowniku frazeologicznym języka polskiego Stanisława Skorupki znajduje się hasło „patriotyczny”, w którym czytamy: „1. Czyn p.; dar p.; manifestacja
179 Zob. Słownik współczesnego języka polskiego, t. 2: P–żyzny, Warszawa 1998, s. 24.
180 Zob. Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 3: O–Q, Warszawa 2003, s. 390. 181 Słownik 100 tysięcy potrzebnych słów, red. J. Bralczyk, Warszawa 2005, s. 542.
p-a. 2. Obowiązek p.; p. obywatel, mieszkaniec (miasta, kraju). 3. Pieśń, poezja, liryka, twórczość (literacka), literatura p-a; wiersz p. 4. Postawa p-a (obywateli). 5. Przemówienie p-e. 6. Uczucie p-e; p. zapał”183. Z punktu widzenia piszących te słowa w haśle tym zabrakło na przykład takich zwrotów frazeologicznych, jak: „nabożeństwo patriotyczne” czy „kazanie patriotyczne”, jest co prawda „przemó-wienie patriotyczne”, ale odnosi się ono do sfery świeckiej. W całym haśle nie ma odniesień do sfery sacrum (religii i Kościoła), a przecież w ciągu wieków to właśnie tu najpełniej rozkwitał patriotyzm.
Kolejny słownik to tom opracowany przez Krystynę Długosz-Kurczabową, w którym w haśle „Ojciec” znajdują się odesłania do: „Patria”, „patriota” („człowiek kochający swoją ojczyznę, oddany swemu narodowi”) i „patriotyzm” („miłość do ojczyzny”)184. Przeglądając hasła w tym kompendium, trudno nie odnieść wra-żenia, że „patriotyzm” został „ukryty” w innym haśle, czyżby autorka uważała, że to pojęcie wstydliwe?
Na tym kompendium kończymy ten skrótowy przegląd, z przekonaniem, iż z jednej strony przywołane słowniki powielają schematy; z drugiej – podlegają, przynajmniej część z nich, bieżącym modom ideologicznym. Za podsumowanie niniejszych rozważań o patriotyzmie niech posłuży opinia Jerzego Szackiego, który pisze:
Myślę, że o patriotyzmie mówi się u nas jednocześnie za dużo i za mało. Za dużo, bo przy lada okazji urządza się krasomówcze popisy i konkursy, kto jest lepszym patrio-tą, w których deklaracje umiłowania ojczyzny przesłaniają nierzadko meritum spraw, o które w danej chwili chodzi […]. Tym niemniej sądzę, że o patriotyzmie mówi się jednak także za mało, albowiem stosunkowo rzadko czyni się go przedmiotem spokoj-nej i pogłębiospokoj-nej refleksji, która nie tylko miarkowałaby retoryczne ekscesy i zapobie-gała w ten sposób obrzydzaniu samej idei patriotyzmu, ale i podejmowała w szerszym niż do tej pory zakresie jak najbardziej realną problematykę psychologiczną, socjolo-giczną, etyczną i polityczną, która się z tą ideą, tak czy inaczej, wiąże185.