Drugim – obok „patriotyzmu” („patriotyczne”) – ważnym problemem terminolo-gicznym jest wskazanie genezy i zakresu znaczeniowego najpierw pojęcia „kaza-nie”, a następnie – „kazanie patriotyczne”. W polskiej myśli teoretycznoliterackiej
183 S. Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego. A–P, Warszawa 1985, s. 653.
184 K. Długosz-Kurczabowa, Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Warszawa 2008, s. 469.
oraz homiletycznej przebadano i opisano dwa terminy: „kazanie” i „kazanie polityczne”; co znaczące – w refleksjach tych termin „kazanie patriotyczne” praktycznie nie występuje. Dla przykładu przywołajmy treść hasła Kazanie z najbardziej popularnego słownika:
Kazanie […] – przemówienie religijne wygłaszane przez kapłana w trakcie stałych bądź okolicznościowych uroczystości liturgicznych […], komentujące → ewangelie […], wykładające podstawy wiary bądź przekazujące nauki moralne. K. bywają wy-bitnymi utworami literackimi, niekiedy […] publikowane są ich zbiory. Problematy-ką k. z punktu widzenia praktyki kościelnej zajmuje się → homiletyka186.
Beata Śniecikowska w haśle Kazanie sporo uwagi poświęciła kazaniom poli-tycznym. Autorka ta, pisząc o kazaniach tematycznych w XVI wieku w Polsce, zauważyła:
To […] czas wygłaszania i publikowania szczególnego rodzaju katolickich k. tema-tycznych […] – k. polik. tema-tycznych, pełniących w Polsce 2 połowie XVI stulecia rolę ana-logiczną do dialogu w twórczości Reja czy Kochanowskiego. Najpowszechniejszą odmianą k. politycznych były k. sejmowe – wygłaszane w świątyniach mowy kazno-dziejów królewskich i, rzadziej, sejmowe wystąpienia duchownych senatorów. W tego rodzaju tekstach wzywano do żalu za grzechy (k. o cechach mów politycznych i po-kutnych, związki z quadragintami – nabożeństwami odprawianymi w czasie klęsk żywiołowych i wojen), doszukiwano się podobieństwa między teokratycznym staro-testamentowym Izraelem i Polską. Kaznodzieje stosowali stylizację profetyczno-bi-blijną, sięgali po alegorie (np. ojczyzna-matka, ojczyzna-okręt), niekiedy trawesto-wali → Modlitwy i schematy katechizmowe. Najbardziej znanym przykładem tego typu tekstów są Kazania sejmowe Skargi (1597). K. tego rodzaju tworzyli także So-kołowski, Powodowski, Karnkowski czy J. Wereszczyński. K. sejmowe to forma ży-wotna w wieku XVI, popularną w XVII („zainicjowaną” już w XVI stuleciu) odmia-ną k. politycznych były natomiast wygłaszane do żołnierzy k. obozowe (F. Birkowski, 1566–1636). Uznaje się niekiedy, że pesymizm patriotyczny k. politycznych przejęty został przez poezję polityczną XVII wieku (→ Lament)187.
Znawcy literatury dawnej – jesteśmy na obszarze historii literatury – posługiwali się raczej terminem „kazanie polityczne” lub „poglądy polityczne” w kazaniach188,
186 Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1976, s. 186.
187 B. Śniecikowska, Kazanie, [w:] Słownik rodzajów i gatunków literackich, red. G. Gazda, S. Ty-niecka-Makowska, Kraków 2006, s. 344–345.
188 Zob. J. Związek, Katolickie poglądy polityczno-społeczne w Polsce na przełomie XVI i XVII wieku
niż określeniem „kazania patriotyczne”. Mirosław Korolko pisał: „Ignacy Chrza-nowski ustalił, że twórcą kazania politycznego w literaturze polskiej był Hiero-nim Powodowski (1543–1613), bezpośredni poprzednik Skargi na stanowisku kaznodziei królewskiego, jednakże opinia ta nie została dostatecznie umotywo-wana ani przez Chrzanowskiego, ani przez późniejszych badaczy”189. Korolko pokusił się także o definicję gatunkową „kazania politycznego”:
Do kazań politycznych zaliczyć wypada te utwory, które były formą urzędowych wy-stąpień, głównie sejmowych „propozycji”, senatorów duchownych. Przemówienia te były ogłaszane drukiem lub przetrwały do naszych czasów w diariuszach sejmowych, zanotowane przez kopistów. Mają one charakter raczej dokumentów historycznych, chociaż niektóre z nich, jak np. propozycje czy vota Karnkowskiego czy Solikowskie-go, układane w formie kazania, mają wartość literacką190.
Korolko wskazał – choć według piszących te słowa w sposób niedostatecz-ny – związki między „politycznością” i „patriotyzmem” kazania politycznego: „Kaznodziejstwo polityczne było literackim narzędziem w propagowaniu haseł politycznych epoki oraz środkiem przekazu ówczesnego patriotyzmu, który dominował w literaturze polskiej drugiej połowy XVI wieku”191. Korolko nie wyjaśnił, dlaczego patriotyzm miał dominować „w literaturze polskiej drugiej połowy XVI wieku”. Czy to oznacza, iż w kolejnych stuleciach nie „dominował”, a może wcale go nie było?
Julian Krzyżanowski w obszernym haśle Kazanie sporo miejsca poświęcił kazaniu politycznemu, pisząc m.in.:
zwracają uwagę k. polityczne, których klas. okazem jest cykl → Kazania sejmowe P. Skargi. Wielbiciele znakomitego pisarza i mówcy, a byli wśród nich A. Mickie-wicz i J. Matejko, nie dostrzegli, iż wśród jego poprzedników znajdował się M. Rej oraz kaznodzieje wymienieni w → Quincunksie S. Orzechowskiego (1564): domini-kanin Łukasz Lwowczyk, Malcher z Mościsk czy Wojciech z Pilzna, którzy w tonie proroczym ostrzegali „przed upadkiem pewnym Królestwa Polskiego”. W 2 połowie XVI wieku pojawiły się liczne zbiory druk.: M. Białobrzeskiego, H. Powodowskiego, S. Sokołowskiego, J. D. Solikowskiego, J. Wereszczyńskiego, J. Wujka192.
189 M. Korolko, Uwagi o genologii kazania politycznego w Polsce XVI w., [w:] Kultura i literatura
daw-nej Polski. Studia, Warszawa 1968, s. 149.
190 Ibidem, s. 151. 191 Ibidem, s. 170.
192 J. Krzyżanowski, Kazanie, [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 1: A–M, War-szawa 1984, s. 435.
Teresa Szostek, autorka hasła Kazanie w kompendium historycznoliterackim, stosunkowo mało uwagi poświęciła „problematyce patriotycznej”, pisząc jedynie: „Kazania tego okresu [chodzi o wiek XVII? – M.S.] noszą […] ślady ogromnego patriotycznego zaangażowania autorów, którzy poruszają istotne kwestie natury społeczno-politycznej (Młodzianowski, Birkowski)”193. Czy tylko w XVII wieku istniały w kazaniach „ślady ogromnego patriotycznego zaangażowania autorów”? Zagadnieniem podstawowym dotyczącym kazań patriotycznych, przynaj-mniej w odniesieniu do literatury staropolskiej, jest traktowanie tej odmiany kaznodziejstwa jako powiązanej z dwoma rodzajami wymowy: kościelną, czyli homiletyką, i wymową świecką, czyli doradczo-polityczną. „Z połączenia […] retorycznego genus deliberativum i biblijnego genus propheticum powstała forma literacka kazania”194, w tym także kazania patriotycznego. Korolko wskazuje na stylistyczną cechę wspólną kazań politycznych i ich odmiany, czyli kazań patriotycznych:
wspólną cechą stylistyczną kazania politycznego w literaturze polskiej drugiej połowy XVI wieku wyróżniającą je od innych typów kazań epoki, jest przewaga stylu pro-fetycznego. Ze względu na wagę poruszanych w tych kazaniach zagadnień politycz-nych, styl profetyczny nacechowany jest patetycznością i wzniosłością, która widoczna jest szczególnie w doborze odpowiednich środków językowych, a przede wszystkim w konstrukcji okresu retorycznego, przesyconego antytezami, inwersjami i anaforą195.
Dodatkowym kryterium pozwalającym precyzyjniej określić interesującą nas odmianę homiletyki jest styl wypowiedzi (w retoryce: wysoki, średni i niski). Kazania patriotyczne wygłaszane i pisane były w stylu wysokim (wzniosłym).
Kazanie patriotyczne jest kazaniem przygodnym. W edycji Kazań
o sied-mi sakramentach […] Skarga wyjaśnił znaczenie tero sied-minu „kazania przygodne”:
Te kazania nie dlatego się tylko przygodnemi nazwały, aby przygód jakich, które Pan Bóg przepuszcza, czekać się dla używania ich miało; ale iż się zawżdy i do wie-lu potrzeb, i nauk, i pociech wie-ludzkich nie tylko duchownym i plebanom, ale i innym wszystkim przygodzą. Bez zalecania to tylko powiem, iż takich kazań pisanie dale-ko z więtszą trudnością przychodzi, niźli owe postylne. Przyczyny się domyślić łatwo, iż rychlej głowę wiadomością i nauką napełnić, a niźli wolą i sercem ludzkim ruszyć kto może. A iż na wolej i ochotnym do uczynku sercu więcej należy, dlatego kazania takie zaleczeńsze być mają u każdego, a zwłaszcza nam, którzy zmiękczenia serca na
193 T. Szostek, Kazanie, [w:] Słownik literatury staropolskiej (Średniowiecze – Renesans – Barok), red. T. Michałowska, przy udziale B. Otwinowskiej i E. Sarnowskiej-Temeriusz, Wrocław 1990, s. 321. 194 M. Korolko, Uwagi o genologii kazania…, op. cit., s. 158.
dobre pragniem, abo w kłopoty i smutki wpadamy, w których pobudka dobrych i po-godnych słów wielkie ma miejsce196.
W rozważaniach o cechach gatunkowych kazania patriotycznego warto jeszcze przywołać kategorię kazania karcącego (ganiącego). Szczególne znaczenie ho-miletycznych tekstów ganiących polega na tym, że ujawniają one drugą – obok laudacyjnej – stronę perswazji retorycznej197. Jeśli w kazaniu pochwalnym po-przez topikę laudacyjną wskazywano na najlepsze właściwości państwa i za-mieszkującej go ludności, to w kazaniu karcącym poprzez wykorzystanie topiki wituperacyjnej opisywano aktualne wady i grzechy trapiące państwo jako byt polityczny i społeczność zamieszkujących go obywateli. Kazania patriotyczne wy-korzystują zarówno topikę pochwalną, jak i ganiącą, przy czym laudacja dotyczy przeszłości i przeciwstawiana jest wituperacji odnoszącej się do współczesności. Kolejną odmianą kaznodziejstwa, o której warto pamiętać w kontekście ka-zań patriotycznych, było kaznodziejstwo wojskowe. Jak pisze ks. Jan Związek:
W większości wypadków prowadzili je zakonnicy. Kaznodziejstwo obozowe spełnia-ło ważną rolę w życiu żołnierzy. Poprzez kazania budzono patriotyzm, ukazywano dobro ojczyzny i konieczność jej obrony oraz przypominano wypływające z Ewan-gelii nakazy postępowania względem słabszych, których w wypadku zwycięstwa na-leżało bronić przed krzywdą. Polscy kaznodzieje wojskowi […] byli podobni do śre-dniowiecznych kaznodziejów w zachodniej Europie, biorących udział w wyprawach krzyżowych, bowiem i polskie wojny miały często podobny charakter198.
Po tych wstępnych uwagach terminologicznych warto przywołać podstawowe fakty dotyczące genezy problematyki patriotycznej w polskiej homiletyce. Uwa-gi o państwie i jego wadach pojawiły się już w tekstach średniowiecznych, lecz prawdziwy rozkwit tej problematyki nastąpił w XVI wieku. Jak pisze ks. Zwią-zek „Do podniesienia wielkości Polski konieczna była miłość ku ojczyźnie ze strony jej obywateli. Nawoływali do niej kaznodzieje, ukazując przykłady z cza-sów starożytnych i z dziejów narodu wybranego. Kto bowiem miłował ojczyznę, sam siebie miłował. W granicach Rzeczypospolitej leżały przecież majętności jej obywateli”199. Jeśli kazania patriotyczne swój pierwszy okres rozkwitu mają na przełomie XVI i XVII wieku, to w dalszym rozwoju szczególnym okresem
196 P. Skarga, Do czytelnika łaskawego, [w:] idem, Kazania o siedmi sakramentach do których są
przy-dane Kazania Przygodne…, Kraków 1600, wstęp.
197 Teorię kazania „ganiącego” omawia A. Jougan, O kazaniach karcących. Studium homiletyczne, Lwów 1901. Praca składa się z dwóch części, zapowiedziana we Wstępie część trzecia historyczna nie ukazała się w tym wydaniu.
198 J. Związek, Katolickie poglądy polityczno-społeczne w Polsce…, op. cit., s. 29. 199 Ibidem, s. 42.
jest druga połowa wieku XVIII, później czas kolejnych zrywów patriotycznych i społecznych, w trakcie których zarówno z ambon, jak i pras drukarskich wy-pływają coraz liczniejsze i liczniejsze zbiory tych tekstów.
Termin „kazanie patriotyczne” jest przede wszystkim określeniem tema-tycznym, oznacza to, iż odnosi się zarówno do jednego gatunku, jak i do wielu gatunków homiletycznych. Treści patriotyczne mogą determinować tematykę oraz strukturę jednego kazania – wtedy mamy do czynienia z kazaniem patrio-tycznym – jak i być obecne, w większym lub mniejszym nasileniu, w innych odmianach gatunkowych homiletyki, na przykład w kazaniach pogrzebowych. Innym ważnym zagadnieniem, z którym bardzo ściśle łączy się kazanie pa-triotyczne, jest „nabożeństwo patriotyczne”. Od kiedy ono istnieje? Zachował się anonimowy druk z końca XVIII wieku: Nabożeństwo patriotyczne w czasie wojny, Warszawa 1794. W odezwie Do uzbrojonego narodu czytamy między innymi:
Narodzie waleczny, Polacy! ujęliście się oburącz oręża! Nie przeciw religii, ojczyź-nie lub z jakiej ambicyji, lecz za wolność, całość ojczyzny i waszych włości. Świętą, czystą, wspaniałą myślą i duszą rzuciliście się na ciemiężącego was napastnika i de-spotę, dumnego nieprzyjaciela, targając kajdany i pęta niewoli. Bóg przodków wa-szych wam będzie pomocą. Nieba sprzyjać będą, zwyciężycie! Niech tylko przed tym mniemanym olbrzymem, a dumnym waszym tyranem nie drga ręka wasza ry-cerska, władnąca mieczem polskim! Bądźcie mężni jako przodkowie wasi; pamię-tajcie, iż zawżdy była słaba i pierzchała wszelka przemoc nieprzyjacielska przeciw-ko męstwu Polaków200.
W XIX wieku bardzo popularne były „nabożeństwa za pomyślność ojczyzny”. Do modlitwy tej skłaniały dramatyczne wydarzenia związanie z wojnami na-poleońskimi, powstaniem listopadowym i styczniowym. Nastroje patriotyczne narastały zwłaszcza po zabiciu przez kozaków pięciu manifestantów 27 lutego 1861 na placu Zamkowym w Warszawie. Polegli reprezentowali różne stany spo-łeczne. Na znak żałoby narodowej zaczęto wtedy nosić stroje narodowe i emble-maty żałobne na czas nieokreślony „we wszystkich częściach odwiecznej Polski”, o co apelował wydany 3 marca niepodpisany okólnik, w którym upatrywano wezwanie arcybiskupa metropolity warszawskiego Antoniego Fijałkowskiego (1778–1861). On też zarządził we wszystkich kościołach uroczyste msze żałobne za dusze pięciu poległych w oktawę pogrzebu, tj. 9 marca. W ich trakcie głoszono kazania patriotyczne wzywające do zjednoczenia wszystkich stanów i wyznań w celu odzyskania niepodległości oraz śpiewano pieśni patriotyczne, zwłasz-cza Boże, coś Polskę. Przykład Warszawy naśladowano we wszystkich zaborach.
W nabożeństwach tych brali udział ziemianie, notable miejscy, urzędnicy pań-stwowi, delegacje gminy żydowskiej oraz grupki chłopów201.