Współcześnie dość powszechne jest przekonanie, że „rodowód nowożytnego patriotyzmu polskiego” ukształtowany został „w przeważającej mierze przez romantyzm”130. Sąd ten jest wadliwy, gdyż nie uwzględnia, opisywanego tu dorobku polskiego oświecenia. Musimy pamiętać, iż już od końca I wojny świa-towej patriotyzm stał się pojęciem i postawą poddawaną różnorakiej krytyce oraz napiętnowaniu.
W opiniach wielu autorów, ale chyba także w szeroko rozpowszechnionych doświad-czeniach krajów zachodnioeuropejskich, pierwsza wojna światowa – i ogrom wywo-łanych przez nią ofiar – były wywołane złą interpretacją pojęcia patriotyzmu i uczuć patriotycznych. Po tamtej wojnie postawy pacyfistyczne i antywojenne bardzo często współwystępowały z deklarowaną i demonstrowaną niechęcią do takich wartości, jak patriotyzm i miłość ojczyzny131.
W czasach komunistycznych (stalinowskich i później) patriotyzm został pod-porządkowany nowej wierze komunistycznej. I tak, na przykład w opracowaniu socjalistycznym czytamy, iż „w Polsce współczesnej święto majowe [1 Maja] to
129 „Polak Patriota” 1 IX 1785, s. 800–801.
130 Zob. M. Janion, „… I świeci kanonier ostatni”, [w:] eadem, Reduta. Romantyczna poezja
niepodle-głościowa, Kraków 1979, s. 7.
131 E. Nowicka-Włodarczyk, Trudne dyskusje o patriotyzmie, [w:] Patriotyzm. Tożsamość narodowa.
okazja nie tylko do podkreślenia miejsca pracy jako wartości nadrzędnej, lecz także wartości patriotyzmu, wspólnej odpowiedzialności za ojczyznę. Święto ma służyć umocnieniu wspólnoty narodowej narodu socjalistycznego”132. Jak słusznie zauważył Marcin Kępiński: „Patriotyzm w wydaniu komunistycznego ustroju, manifestowany w obchodach pierwszomajowych, miał polegać na wzno-szeniu internacjonalistycznych transparentów i wspólnym wykrzykiwaniu haseł o treści ustalonej wcześniej przez propagandzistów Centrum”133. W podsumo-waniu swoich rozważań Kępiński pisze: „Strach był […] jednym ze sposobów szkolnego wdrażania komunistycznego patriotyzmu, który w swej szczególnej, paradoksalnej i karykaturalnej postaci nie przetrwał dłużej, niż stalinizm i so-crealizm”134. Otóż wniosek taki wydaje się jednak przedwczesny, stalinizm nie umarł wraz ze śmiercią Wodza, jest nadal obecny m.in. w polskich mediach, choć dziś przybiera raczej formę neostalinizmu135.
Konrad Knoch zwrócił uwagę na problem „paradoksu patriotycznego” w Pol-sce Ludowej:
W Polsce komunistycznej mieliśmy dość ważny problem, którym był swoisty para-doks patriotyczny. Państwo kojarzyło się z okupantem, zaborcą, a wreszcie z komuni-styczną władzą. Komunizm oddzielał porządek państwowy od narodowego, tworzył się swoisty niepaństwowy patriotyzm. Biurokratyczne państwo stawało się totalitarną machiną, która podlega pogardzie i nienawiści. Realizacja uczuć patriotycznych od-bywała się w przeżyciach czy uniesieniach narodowych, wspólnotowych136.
W czasach komunistycznych – ma tego świadomość m.in. Konrad Knoch – pol-ski patriotyzm wyrastał z wielowiekowej tradycji, gdzie był silnie powiązany z religią katolicką. Ważnym elementem dawnego i współczesnego patriotyzmu był lub jest krzyż. Jednocześnie władza komunistyczna propagowała inny (drugi) patriotyzm – „patriotyzm socjalistyczny”. W materiałach partyjnych tak defi-niowano ten rodzaj „miłości ojczyzny”:
Patriotyzm ma historyczny i klasowy charakter, podlega on prawom rozwoju społecz-nego. Dlatego współczesny socjalistyczny patriotyzm jednoczy gotowość obrony oj-czyzny, osiągnięć społecznych mas pracujących i dorobku narodu z rzetelną, wytężoną
132 K. Żygulski, Święto i kultura. Święta dawne i nowe. Rozważania socjologa, Warszawa 1981, s. 273. 133 M. Kępiński, Przymus Nowej Wiary. Komunistyczny patriotyzm stalinowskiej szkoły w narracjach
łódzkich nauczycieli, [w:] Kulturowe analizy patriotyzmu, op. cit., s. 208.
134 Ibidem, s. 213.
135 Szerzej o współczesnym neostalinizmie zob. M. i M. Skwarowie, O sofistyce współczesnego dyskursu
humanistycznego – tradycje, postkolonialne uwikłania, konsekwencje, „Porównania” 15 (2014), s. 45–74.
136 K. Knoch, Wizja/wizje patriotyzmu na wystawie stałej ECS, [w:] Kulturowe analizy patriotyzmu, op. cit., s. 244.
i rozumną pracą, przyczyniającą się do dalszego rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, określającą jego poziom materialny i kulturalny. Patriotyzm współczesny to także patriotyzm twórczej pracy, wymagającej wysokich kwalifikacji moralnych, ide-owych i zawodide-owych137.
Joanna Sadowska opisała historię powstania terminu „patriotyzm socjalistyczny”:
Sformułowanie „patriotyzm socjalistyczny” jest umowne i nieoczywiste. Ukuto je do-piero w latach 60. i w pierwotnej wersji używano określenia „patriotyzm proletariac-ki”. Oznacza, po pierwsze – miłość ojczyzny, którą jest państwo socjalistyczne, po drugie – uczucie żywione i propagowane przez zwolenników tego systemu, po trze-cie – szczególną formę patriotyzmu, wzbogaconego o dodatkowe treści obce patrio-tyzmowi bezprzymiotnikowemu138.
Jedną z cech charakterystycznych komunistycznej nowomowy było dodawanie do funkcjonujących w danym języku pojęć określenia „socjalistyczny”, które to określenie całkowicie zmieniało znaczenie istniejącego terminu. Najlepszym przykładem jest tu „demokracja”, której komuniści przeciwstawili „demokra-cję socjalistyczną”. Podobny los spotkał „patriotyzm”, przy czym „patriotyzm socjalistyczny” jest pojęciem wewnętrznie sprzecznym, gdyż dla komunistów, a na pewno dla stalinowców, socjalizm to internacjonalizm, a patriotyzm to nacjonalizm lub faszyzm. Paweł Śpiewak, pisząc o członkach KPP, słusznie zauważył, iż „komunistom słowo patriotyzm dziwnie się mieszało z potępia-nym nacjonalizmem”139.
Jerzy Sadowski we wprowadzeniu do zbioru tekstów filozoficznych zwrócił uwagę na jeszcze inny aspekt rozumienia patriotyzmu w czasach komunizmu: „W czasach realnego socjalizmu mówiło się raczej o internacjonalizmie, a patrio-tyzm był budowany na fałszywych przesłankach. Poza tym występowała pewna kategoria księży uznawanych i popieranych przez władzę komunistyczną, tzw. księża – patrioci. Nic tedy dziwnego, iż patriotyzm nie kojarzył się dobrze”140.
Antoni Macierewicz przypomniał, jak w PRL-u walczono z patriotyzmem:
Antypatriotyczna propaganda z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku była jeszcze silniejsza niż dzisiaj i oddziaływała na całe społeczeństwo, także na środowiska
137 Państwo – Patriotyzm – Internacjonalizm w dokumentach PZPR (XII 1975–V 1977), oprac. S. Choj-necki, M. Starczewski, Warszawa 1978, s. 6–7.
138 J. Sadowska, Idea „patriotyzmu socjalistycznego” w Polsce, [w:] Wymiary patriotyzmu i nacjonalizmu.
Studia interdyscyplinarne, red. J. Miluska, Koszalin 2009, s. 143.
139 P. Śpiewak, Żydokomuna. Interpretacje historyczne, Warszawa 2012, s. 110. 140 Oblicza patriotyzmu, red. J. Sadowski, Kraków 2009, s. 7.
opozycyjne. Podobnie jak teraz – była wszechmocna i brutalna. Z patriotyzmem wal-czono w szkołach, w urzędach, w prasie, w telewizji i w radio. Ale patriotyzm trwał w Kościele i w rodzinie141.
Po 1989 pojawiało się wiele pytań dotyczących polskiego patriotyzmu. Alek-sander Hall jedno z nich sformułował tak: „Jaki […] patriotyzm jest nam po-trzebny na przełomie drugiego i trzeciego tysiąclecia?”. Autor ten wskazał dwie zasadnicze cechy tego nowego patriotyzmu:
Po pierwsze, powinien to być patriotyzm wyzbywający się narodowych komplek-sów i poczucia niższości wobec innych narodów, dla których historia była łaskaw-sza niż dla nas.
Po drugie – powinien być wolny od innej niebezpiecznej skrajności, jaką jest na-rodowa megalomania142.
Wszelkie definicje patriotyzmu (także ta przytoczona wyżej), które zbudo-wane zostały na zasadzie wykluczenia czegoś, czego w patriotyzmie być nie powinno – najczęściej chodzi o narodowe wady – z gruntu są chybione. Pa-triotyzm polega bowiem na tym, iż nie obejmuje wad narodowych, bo gdyby je zawierał, nie byłby patriotyzmem. Odnosząc się do definicji Aleksandra Halla, należy stwierdzić, iż w skład zasad polskiego patriotyzmu, niejako z definicji, nie wchodzi zarówno kompleks niższości, jak i megalomania – pa-triotyzm jest od nich wolny.
Co się stało z pojęciem patriotyzmu po roku 1989? To po odzyskaniu nie-podległości kolejne i często powtarzane pytanie. Arcybiskup Józef Michalik tak odpowiada na pytanie, czym dzisiaj jest patriotyzm:
Czy nie sprowadza się go do powierzchownych i tylko zewnętrznych wystrojów? Czy Polak wie, że być Polakiem to rzecz szlachetna, dumna, wymagająca jednak zaanga-żowania wszystkich sektorów życia, aż do złożenia z niego ofiary, że Polak to czło-wiek uczciwy, który w dobrych sprawach jednoczy się z innymi i nie pogardza drugim człowiekiem? Czy pamiętamy, że prawdziwych wartości uczymy się od Tego, który jest naszym nauczycielem, gdyż wpisał te prawa w nasze serca?143.
Maciej Serwański, uważa iż „po uwolnieniu się Polaków od ideologicznej pre-sji rządów komunistycznych, następuje przebudowa wizji naszego patriotyzmu,
141 Kompendium patriotyzmu, rozmawiał D. Zdort, Kraków 2012, s. 49. 142 A. Hall, Polskie patriotyzmy, op. cit., s. 57.
143 J. Michalik, Lekcja historii i patriotyzmu, [w:] idem, Kazania społeczno-patriotyczne, red. W. Osta-fiński, Warszawa 2014, s. 171.
uzupełnia się «białe plamy», czyli przemilczenia z przeszłości”144. Otóż polscy patrioci niczego nie musieli „przebudowywać”, gdyż obraz patriotyzmu utrwalo-ny w powszechnej świadomości jest zbiorem stałych wartości, nie podlega presji ideologicznej, nie tworzy „białych plam”. Patriotą nie jest i nie może być ktoś, kto zakłamuje historię. Mimo wieloletniej indoktrynacji prowadzonej przez komunistów udało się w naszym kraju zachować i utrwalić ten zbiór wartości. Jednocześnie współczesne negatywne opinie szkalujące pojęcie miłości ojczyzny dowodzą, że komunistyczne pranie mózgów odniosło wśród pewnych grup na-szego społeczeństwa znaczne sukcesy, ale nie oznacza to, iż całe społeczeństwo odwróciło się od postaw patriotycznych.