Antyczne tworzywo dwudziestowiecznej powieści historycznej

Antyk fascynował Parnickiego i Malewską od najwcześniejszych lat. Autor Aecjusza debiutował na łamach prasy krótkimi opowiadaniami o tematyce starożytnej. Oto ich tytuły: Człowiek i naród, Ludzie i bogi, Imperator, Eros.

Pierwsze z wymienionych autor oparł na znajomości Liwiusza, dwa kolejne zdradzają jego zainteresowania Wschodem, ostatnie jest zaś wariacją na te-mat zaczerpnięty z dzieła Homerowego. Próby te Elżbieta Sarnowska nazwała

„wypisami szkolnymi”²⁹⁵. Mniej więcej w tych latach Hanna Malewska pisała opowiadania, które po wojnie zostały wydane w tomie Stanica²⁹⁶. Owe „epicz-ne wprawki”, jak określiła wspomnia„epicz-ne utwory Zofi a Starowieyska-Morsti-nowa, antycypują Przemija postać świata w podobnym stopniu, w jakim opowiadania Parnickiego (wraz z wczesną, choć wydaną po latach powieścią Hrabia Julian i król Roderyk) poprzedzają Aecjusza, ostatniego Rzymianina.

Jeszcze wcześniej, bo mając zaledwie dwadzieścia dwa lata, Hanna Malewska wydała Wiosnę grecką (1933), „sportową biografi ę” Platona.

Na temat ideowych fundamentów Aecjusza, ostatniego Rzymianina była już mowa w rozdziale poprzednim, przy okazji uwag poświęconych katastro-fi cznym nastrojom panującym w latach 30. XX wieku – nie tylko w Polsce, lecz także w całej Europie. W tym miejscu przytoczmy słowa autora, które odpowiedzą na pytanie: d l a c z e g o R z y m c e s a r s k i?

Teodor Parnicki, nazywając siebie „wielkim miłośnikiem cesarstwa rzym-skiego”, podczas jednego z warszawskich wykładów stwierdził, że „[...] dzie-je żadnego państwa, dzie-jeżeli chodzi o szczyty tego państwa, o grupę rządzącą, o głowy państwa, nie dają tak krwawego widowiska, jak historia cesarstwa rzymskiego”²⁹⁷. Elżbieta Sarnowska, analizując rolę Aecjusza w ocaleniu Rzy-mu, prezentuje pogląd, że Parnicki wykazuje „doskonałą znajomość historii starożytnej, wynikającą z dokładnego przestudiowania nie tylko odpowied-nich opracowań historycznych, lecz przede wszystkim bezpośredodpowied-nich źródeł starożytnych”²⁹⁸. Niestety, prócz traktatu Hiszpana Orozjusza pod tytułem

294 Te słowa są parafrazą tytułu artykułu E. Sarnowskiej, Antyczne tworzywo współczesnej powieści (Twórczość Teodora Parnickiego), „Meander” 1963, nr 2–3, s. 108–126.

295 Zob. ibidem, s. 109–110.

296 Zob. uwagi na ten temat w rozdz. 3 niniejszej pracy.

297 T. Parnicki, Historia w literaturę..., s. 127. Popisem rzadkiej erudycji jest rozdział-wykład VIII, w którym Parnicki wymienia (z pamięci) kolejnych władców cesarstwa i pokrótce omawia, jak zakończyli swoje życie (s. 146–153). Autor wykazuje się nie tylko ogromną wiedzą, ale także dogłębnym zrozumieniem procesów polityczno-społecznych.

298 E. Sarnowska, op.cit., s. 111.

Historiae arversus paganos, nie podaje żadnych innych dzieł antycznych, któ-re mogły posłużyć powieściopisarzowi jako źródła bezpośktó-rednie. Wydaje się, że bez obaw możemy wymienić przynajmniej jeszcze jednego starożytnego autora, a mianowicie Marcellina Komesa. Nie tyle zaś jako źródło, ile w cha-rakterze synekdochy całej kultury antycznej występuje w powieści Homer ze swoją Iliadą (bardzo ważna rola Karyzjusza). W tym uwielbieniu dla naj-starszego zachowanego europejskiego eposu Parnicki idzie za Mickiewiczem (Pan Tadeusz) i Sienkiewiczem.

Obmyślana już w czasie wojny, a pisana w latach 1951–1953 powieść Han-ny Malewskiej Przemija postać świata wyrosła nie jak w przypadku Parnickie-go z fascynacji „krwawością widowiska”, ale z pewnej wyjątkowej i rzadkiej postawy jednostkowej, której aktualność pisarka błyskawicznie dostrzegła:

Gdy przeczytałam, nie pamiętam już gdzie po raz pierwszy, że ten eks-minister, erudyta w ówczesnym stylu i schyłkowo-elegancki poeta opracował, mając lat dzie-więćdziesiąt trzy, ortografi ę dla swoich barbarzyńskich skrybów – wydało mi się to czynem tak pięknym i wzruszającym, że głównie z tego powodu, dla uczczenia i sko-mentowania takiej postawy powstała dwutomowa powieść²⁹⁹.

Mowa oczywiście o Kasjodorze, uczonym i mężu stanu, czołowym inte-lektualiście swoich czasów, którego – jako budowniczego nowej Europy – wraz z innymi l u d ź m i d ł u g i e g o t r w a n i a wymienia Jacques le Goff w książce Th e Birth of Europe³⁰⁰. Pisma tego wybitnego mediatora, organiza-tora życia klasztornego i promoorganiza-tora przepisywania dzieł antycznych, którego postawa rozrosła się w obszerną epopeję, stanowiły jedno z podstawowych źródeł dla powieści Malewskiej – mowa tu przede wszystkim o zachowanej w streszczeniu Jordanesa Historii Gotów (De origine actibusque Getarum).

Drugim, równie ważnym źródłem historycznym (kluczowym dla tomu dru-giego), były dzieła Prokopiusza z Cezarei – Historia wojen i Historia sekret-na. Ponadto należy także wymienić autorów kościelnych, Ennodiusza z Arles i Grzegorza z Tours³⁰¹. Bez wątpienia, moim zdaniem, autorka zapoznała się także z regułą świętego Benedykta z Nursji oraz traktatem O pocieszeniu, jakie daje fi lozofi a pióra Boecjusza. Na uwagę zasługuje fakt, że najważniejsi auto-rzy źródeł historycznych – uczony Kasjodor, historyk Prokopiusz, fi lozof Bo-ecjusz i wreszcie Benedykt, jeden z patronów ruchu monastycznego i twórca reguły do dziś obowiązującej zakonników – są zarazem bohaterami powieści

299 H. Malewska, Stosunek pisarzy do antyku, wypowiedź w ankiecie „Meandra” [w:]

eadem, O odpowiedzialności i inne szkice. Wybór publicystyki (1945–1976), Kraków 1987, s. 227.

300 Zob. rozdz. 1 niniejszej pracy.

301 Zob. S. Stabryła, Hellada i Roma w Polsce Ludowej..., s. 287.

Przemija postać świata³⁰². Co znamienne, trzej ostatni powrócą nawet jeszcze w Epilogu w roli duchowych towarzyszy pierwszego z wymienionych, Ka-sjodora, który jest jakby spiritus movens całej opowieści. Prokopiusz – jako kronikarz minionego świata (P, II 415, 441); Boecjusz – jako „jedyny brat”

(P, II 435, 452–453); Benedykt i jego uczniowie, benedyktyni – jako wzór cnót i pracowitości (P, II 437, 452–456).

Kwestia dokładniejszego określenia źródeł bizantyńskiego cyklu Twarz księżyca jest bardziej skomplikowana. Wynika to w dużej mierze ze zmiany, jaka zaszła w twórczości Teodora Parnickiego w ciągu trzech dekad dzielą-cych trylogię od opowiadań i Aecjusza. Z ekspozycji (pogłębionej oczywi-ście o element historiozofi i) jego powieść staje się d i a l o g i e m o t e k ś c i e (hi s t o r i i). Oczywisty wydaje się fakt, że Parnicki znał żywoty cezarów pióra czy to Swetoniusza, czy to jego naśladowców, a także rzymskich dziejopisarzy różnych epok. Z pewnością, prócz bizantyńskich historyków (Prokopiusza) i historyków Kościoła (Sokratesa Scholastyka) oraz autorów stricte chrześ-cijańskich, czytał i podziwiał Platona i Lukiana z Samosate, których proza odcisnęła swoje piętno na jego stylu (listach, dialogach) – bardziej zbliżonym do greki niż do łaciny.

Autor poddaje swój styl świadomej i daleko posuniętej archaizacji, lecz nie w zakresie słownictwa, które wyszło z użycia, co często naraża tekst na śmieszność, ale przede wszystkim w zakresie składni, więc wedle zaleceń Henryka Sienkiewicza (nadająca patyny „łacińskość”), oraz pisowni (Kikeron zamiast Cyceron). „Uderzająca jest – pisze Elżbieta Sarnowska – ogromna ilość participiów, nienormalna dla języka polskiego. [...] Szyk zdań i wyrazów w zdaniu zgodny jest z zasadami stylistyki greckiej i nadaje prozie specjalne piętno. Stylizacja ta chwilami utrudnia nawet odbiór treści przez stałą inwer-sję wyrazów”³⁰³. Są to konstatacje, z którymi nie sposób polemizować. W tym miejscu – za Stanisławem Stabryłą – należy także przypomnieć, że „ję z y -k i e m c h r z e ś c i j a ń s t w a n i e m a l o d s a m e g o p o c z ą t -k u b y ł a g r e k a, a mówiąc dokładniej [...] hellenistyczna, powszechna odmiana tego

302 Zob. E. Konończuk, op.cit., s. 46. Autorka pisze tam: „Z perspektywy dyskursu hi-storiografi cznego ważnym problemem, który pisarka często tematyzuje, jest problem źródła historycznego. W tej kwestii jej poglądy bliskie są poglądom Blocha, który zalecał historykom przysłuchiwanie się temu, co tekst mówi mimo woli, oraz uczył, jak umiejętnie stawiać źród-łom pytania. Zwracał też uwagę na wędrówkę rękopisów przez biblioteki, archiwa, skryptoria, gdzie często padały ofi arą niedbalstwa bibliotekarzy czy kopistów. Malewska zafascynowana teorią źródła czyni ten problem tematem swojej powieści Przemija postać świata, gdzie opisuje m e c h a n i z m g r o m a d z e n i a, p r z e c h o w y w a n i e i p o w i e l a n i e t e k s t ó w k u l t u r y”.

303 E. Sarnowska, op.cit., s. 125. Zob. też: J. Łukasiewicz, Republika mieszańców, Wrocław 1974, s. 207–209.

języka – k o i n e”³⁰⁴. Ta uwaga wyda się szczególnie istotna, kiedy w pełni uświadomimy sobie fakt, jak ważne miejsce w twórczości Parnickiego zajmu-je formujące się chrześcijaństwo.

Warto nadto zaznaczyć, że fundamentalne znaczenie dla stylu prozy Teo-dora Parnickiego musiała mieć także jego biografi a i niebagatelny fakt, że język polski i literaturę polskojęzyczną poznawał on w zasadzie jako język obcy i literaturę obcą, co z kolei zaowocowało niebywałą fascynacją skład-nią polską³⁰⁵. Co więcej? Czas zaprzeszły, pełniący swą funkcję syntaktyczną;

mnogość pojęć abstrakcyjnych, ich personifi kacja; bogactwo semantyczne, poetycka fraza i wieloznaczność. W rezultacie otrzymujemy jedyny w swoim rodzaju (dodajmy: prawdziwie innowacyjny) konglomerat co najmniej trzech elementów językowych: polskiego (szczególnie okresu romantyzmu³⁰⁶), sta-rogreckiego i łacińskiego, ale ta kwestia wymaga z pewnością osobnego, wni-kliwego opracowania³⁰⁷.

Oto trzy przykładowe zdania (po jednym z każdej części trylogii Twarz księżyca):

Ale nawet nie przestawało tracić cechy konieczności, więc tym samym pewności, od chwili gdy ujawniło się jej jako możliwe, iżby męczeństwem wierność swą Chry-stusowi opłaciła Paula, a zostało to męczeństwo przypisane Pawłowi, i Pawła właśnie, który bądź w ogóle nie istniał, bądź – jeśli i istniał – przez męczeństwo wcale nie przeszedł – sławiła żarliwie społeczność chrześcijańska, o Pauli zaś wcale nie wiedzia-ła. (T, I 98)

Ale choć tak bardzo ograniczona materialnością swego pierwoczłowieczeństwa, boskość w rozumieniu Rufusa – choć dostrzegał to Storacjusz tylko, a nie on sam – miała pozostawioną jeszcze sobie pewną, a wcale istotną, cechę ponadludzką: bezin-teresowność zatroskania o odległych niezmiernie w czasoprzestrzeni braci ziemskich;

choć więc nie w wykonaniu, ale w zamierzeniu tylko – było to jednakże (musiało być) wszechdobrocią. (T, II 210)

Udawanie, że nie znam greki, pozwoliło mi w spokoju bez zwracania uwagi na siebie, a w stanie skupienia wielkiego uwagi własnej, jakkolwiek by i najtrudniejsze do pochwycenia były, wszystkie chyba szczegóły toku obrad tych spostrzec, zapamiętać, skojarzyć z sobą – lub stwierdzić, że skojarzyć się z sobą nie dają – przemyśleć skoja-rzenia lub skojarzeń niemożność, w końcu bądź zrozumieć, bądź znowuż stwierdzić niemożność – tym razem moją własną – rozumienia. (T, III 305)

304 S. Stabryła, Zarys kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 2007, s. 216.

305 Zob. T. Parnicki, Historia w literaturę..., passim.

306 Zob. T. Markiewka, Dwa sny. Słowacki Teodora Parnickiego, „Postscriptum Polonistyczne”

2009, nr 2 (4), s. 114.

307 Styl, choć jest być może najciekawszym zjawiskiem w całym dziele Parnickiego, nie doczekał się dotąd zbyt wielu opracowań, a jeśli takowe istnieją, to ich autorzy zajmują się jedynie wycinkiem twórczości. Zob. np. A. Libura, Składniowy kształt powieści „Rozdwojony w sobie” [w:] J. Łukasiewicz (red.), Świat Parnickiego. Materiały z konferencji, Wrocław 1999, s. 176–186.

Teodor Parnicki i Hanna Malewska czerpali z antyku pełnymi garściami i z właściwą badaczom minionych epok świadomością. Autorzy starożytni byli dla nich już nie tylko, jak kiedyś, źródłową bazą danych z zakresu po-lityki i militariów; obojgu naszym powieściopisarzom dostarczali wielu in-formacji z dziedziny kultury i sztuki, naznaczali tekst swoim duchem, uczyli stylu, a często sami wkraczali na karty powieści jako bohaterowie o dużym znaczeniu. Dlaczego tak się działo? Dlaczego p i s a n i e / p r z e p i s y w a n i e / t ł u m a c z e n i e stało się tak istotne dla historiozofów-beletrystów? Na to pytanie spróbujemy odpowiedzieć nieco później.