Hipotezy definiowane są, jako „stwierdzenia, co do których istnieje prawdopodobieństwo, że są trafną odpowiedzią na sformułowany uprzednio problem badawczy” (J. Brzeziński, 1996, s.225). Wymagają one potwierdzenia albo odrzucenia w toku badań naukowych (M. Łobocki, 1984, s.127).
Do pytania głównego sformułowano następujące hipotezy (M. Łobocki, 2000;
J. Brzeziński, 2002).
Hipoteza I:
Zakłada się, że uczestnictwo w autorskim programie z zakresu socjoterapii
„Ja wśród innych” przyczyni się do zwiększenia poziomu wybranych kompetencji społecznych skazanych (zabójców).
Dokonanie zmiany w zachowaniu stanowi wynik przeobrażeń motywacji i poprzedzających ich modyfikacji w poznawczych i emocjonalnych strukturach osobowości (Cz. Czapów, 1978; A. Antonovsky, 2005; M. Konopczyński, 2007;
J. Florczykiewicz, 2013). Założenie to stanowi konsekwencję analizy teoretycznej literatury przedmiotu, która zaprezentowana została we wcześniejszych rozdziałach.
Szczególnie istotne są terapeutyczne i wychowawcze właściwości socjoterapii, wiedza w zakresie funkcjonowania jednostki w grupie oraz metodyka pracy grupowej.
Wykorzystanie ich w autorskim programie sprzyja poprawie jakości funkcjonowania jednostki w interakcjach z innymi ludźmi i modyfikacji subiektywnego wrażenia tej interakcji (kompetencje społeczne) (B.H. Spitzberg i W.R. Cupach, 2002).
1.1. Zakłada się, że uczestnictwo w autorskim programie socjoterapeutycznym
„Ja wśród innych” przyczyni się do korzystnych zmian w zakresie samooceny skazanych.
Adekwatna samoocena warunkuje wysoki poziom funkcjonowania społecznego i poprawnego przystosowania. Osoby o pozytywnej samoocenie przejawiają również pozytywne postawy wobec innych ludzi. Zaburzenia
197
w jej poziomie prowadzą przeważnie do nieprzystosowania społecznego, wpływając na jakość kontaktów społecznych (F. Kozaczuk, 2011). Wyjściowe założenie stanowi niski poziom samooceny skazanych, który podniesie się na skutek uczestnictwa w programie. Zmiana w tym zakresie przyczyni się do ustabilizowania poziomu samooceny.
Na przełomie ostatnich 20 lat w badaniach przestępców podkreślany jest ich wysoki poziom samooceny (K. Ostrowska, 1981; W. Poznaniak, 1982;
Z. Bartkowicz, 2013). Wysokie mniemanie o sobie może wskazywać na rozbieżności standardów normatywnych ze standardem otoczenia lub skuteczne techniki usprawiedliwiania zachowań przestępczych. Jego obniżenie oznaczać będzie bardziej adekwatne spojrzenie na własną osobę.
Kształtowanie adekwatnego poziomu samooceny stanowi istotny czynnik ułatwiający późniejszą readaptację i reintegrację społeczną, dlatego jest częstym celem większości programów socjoterapeutycznych (Z. Bartkowicz, 2013). Pozwoli to przypuszczać, że osoby takie po opuszczeniu zakładu karnego, mają większe szanse na poprawne funkcjonowanie w społeczeństwie (F. Kozaczuk, 2011).
1.2. Przewiduje się, zwiększenie poziomu umiejętności prospołecznych skazanych, uczestniczących w programie socjoterapeutycznym.
U skazanych problem stanowią niska odporność na frustrację, gwałtowność podejmowanych decyzji, nieczułość na krzywdę innych, obniżenie refleksyjności, awanturniczość, zmienność zachowań, brak stałych zainteresowań czy niewielkie zdolności planowania odległej perspektywy czasowej (P. Gasparski, 2003). Wyniki takie przemawiają za niskim poziomem umiejętności prospołecznych w ogóle w grupie skazanych.
Zdaniem A. Rogulskiej (2009), im wyższy poziom kompetencji społecznych, tym lepsze jest przystosowanie jednostki do zmian, większa elastyczność zachowania, niższy poziom lęku, depresji, poczucia samotności.
Konsekwencją właściwie rozwiniętych kompetencji społecznych jest prawidłowa adaptacja społeczna jednostki, budowanie przez nią pozytywnych relacji społecznych oraz realizacja założonych celów z odczuwaną satysfakcją (U. Jakubowska, 1996).
198
1.3. Przewiduje się, że udział w programie socjoterapeutycznym „Ja wśród innych”
przyczyni się do zwiększenia poziomu inteligencji emocjonalnej skazanych, sprawców zabójstw.
Wyższy poziom inteligencji emocjonalnej widoczny będzie w zachowaniu skazanych – uczestników autorskiego programu, którzy staną się bardziej świadomi własnych emocji i coraz lepiej będą radzili sobie z kierowaniem nimi i samokontrolą emocjonalną. W rezultacie pozwoli to im lepiej rozumieć zachowanie i radzić sobie w kontaktach z innymi ludźmi (D. Goleman, 2012). Każdy komponent IE ma znaczenie dla nawiązywania satysfakcjonujących relacji społecznych, pomaga sprostać problemom (D. Goleman, 1997, za: Shapiro, 1999).
W świetle badań, poziom inteligencji emocjonalnej koreluje z kompetencjami społecznymi, w tym umiejętnością radzenia sobie ze stresem oraz zdolnościami adaptacyjnymi (V. A. Bastian, N. R. Burns, T. Nettelbeck, 2005). Udowodniono też jej ujemny związek z zażywaniem środków psychoaktywnych i podejmowaniem czynów karalnych (N. S. Schutte i in., 1998). Dlatego też można przypuszczać, że osoby popełniające przestępstwa posiadają niski poziom inteligencji emocjonalnej. Podwyższenie jej poziomu będzie implikować wzrost poziomu kompetencji społecznych (A. Matczak, 2001).
1.4. Zakłada się, że w grupie osób uczestniczących w autorskim programie socjoterapeutycznym zwiększy się poziom empatii.
Przewiduje się, że poziom empatii skazanych zwiększy się w zakresie skal: sympatyzowanie z innymi przeżyć przyjemnych i przykrych oraz wrażliwość na przeżycia innych.
Rozwijanie poziomu empatii jest niezwykle ważne, gdyż warunkuje zachowania altruistyczne i sprzyja rozwojowi postaw prospołecznych (J. Reykowski, 1986; M. Davis, 1999). Empatia jest pozytywnie powiązana z odczuwaniem własnej satysfakcji i szczęścia (I. Janicka, 1993), ułatwia przekazywanie informacji w kontaktach międzyludzkich, a także ich właściwe odbieranie i interpretowanie (Z. Uchnast, 2001) orazprzyczynia się do wzrostu poczucia odpowiedzialności za siebie i innych \(M. Kalliopuska, 1994).
199
Analiza literatury przedmiotu i dotychczas przeprowadzonych badań wskazuje, że, osoby nieprzystosowane społecznie wykazują znaczne deficyty w zakresie empatii (A. Węgliński, 1983; 1989; A. Lewicka, M. Lisiecka, 2010), jednak jest ona podatna na zmiany.
1.5. Przewiduje się, że uczestnictwo w programie z zakresu socjoterapii „Ja wśród innych” wpłynie pozytywnie na ilość pozytywnych emocji odczuwanych przez skazanych.
Zakłada się, że uczestnictwo w programie socjoterapeutycznym przyczyni się do większej świadomości własnych emocji u skazanych. Rzadziej będą odczuwali emocje o zabarwieniu negatywnym, częściej emocje o zabarwieniu pozytywnym. Zadowolenie z życia w aspekcie emocjonalnym będzie wzrastało. W grupie kontrolnej widoczne będą odwrotne tendencje.
1.6. Zakłada się, że w grupie osób uczestniczących w zajęciach z socjoterapii zmienią się przekonania na temat natury człowieka.
Osoby niedostosowane społecznie, poza wadliwymi postawami (K. Pospiszyl, 1973), prezentują zazwyczaj nieadekwatne przekonania i nastawienia (B. Urban, 2005).
Zakłada się, że skazani deklarują zaufanie do innych ludzi, jednak wskazywane przez nich odpowiedzi w poszczególnych itemach, będą je różnicować, czyniąc je zależnym od wielu czynników. Prezentowany przez nich pogląd na świat będzie oparty na nieadekwatnych przekonaniach.
Z ich wypowiedzi możliwymi do odczytania będą: poczucie bycia poszkodowanym przez system, rozczarowanie zbyt małą pomocą ze strony państwa i personelu, a także ilością poświęcanego im czasu i uwagi przez personel (H. Porożyński, P. Zdybał, 2009).
Hipoteza II:
Zakłada się, że na skutek uczestnictwa w autorskim programie socjoterapeutycznym u skazanych wystąpi statystycznie istotny związek między wielkością korzystnych przeobrażeń a zmiennymi związanymi z przebiegiem procesu resocjalizacji, takimi jak:
wiek, długość pobytu w jednostce penitencjarnej.
200
2.1. Przewiduje się, że efekty będą odwrotnie proporcjonalne do wieku skazanych.
Rozwijanie poziomu umiejętności, zawierających się w kompetencjach społecznych, zwłaszcza w przypadku skazanych młodych wiekiem przynosi wielką korzyść dla ich dalszego funkcjonowania w życiu na wolności i jakości ich relacji z innymi ludźmi (D. Goleman, 2012). Zdaniem J. Szałańskiego (2008) kategoriami więźniów najbardziej podatnymi na oddziaływania resocjalizacyjne, są skazani na kary śródterminowe i długoterminowe (do 5 lat).
Wbrew pozorom skazani młodociani nie przejawiają wysokiej podatności na resocjalizację, szczególnie jeśli przebywali już w placówce o charakterze resocjalizacyjnym. Większa podatność cechuje dorosłych w wieku ok. 35 lat (M. Ciosek, 2008).
2.2. Zakłada się ujemną korelację między długością pobytu w jednostce penitencjarnej a wzrostem poziomu kompetencji społecznych skazanych.
Wpływ ten nie będzie miał jednak związku z systemem odbywania kary pozbawienia wolności. Im wyższy wyrok tym skazani bardziej przystosowują się do warunków więziennych (prizonizacji) (J. Florczykiewicz, 2013).
Hipoteza III:
Przewiduje się, że udział w programie socjoterapeutycznym wpłynie korzystnie na respektowanie przez skazanych regulaminu i poprawę ich relacji interpersonalnych.
W miarę ich uczestnictwa w kolejnych spotkaniach programu socjoterapeutycznego będzie zmniejszała się ilość zachowań manifestujących lekceważenie i brak zaangażowania w proponowane działania (zachowania negatywne). Zwiększy się ilość zachowań wskazujących na pozytywny stosunek do zajęć socjoterapeutycznych.
Przeobrażenia w zakresie kompetencji społecznych będą możliwe do zaobserwowania w trakcie uczestnictwa skazanych w programie socjoterapeutycznym. W ich toku manifestowane będą zachowania pozytywne (np. aktywność na zajęciach, okazywanie zainteresowania ich tematyką) i negatywne (np. zachowania lekceważące czy odmowa uczestnictwa w ćwiczeniach).
Ciągle zaniedbywanym elementem jest badanie realnych zmian w zachowaniu uczestników. Ignorowanie tego aspektu nie pozwala dostrzec bezpośrednich konsekwencji uczestnictwa w autorskich programach, które mogą być istotne dla pedagogiki resocjalizacyjnej.