Zakłady karne – między izolacją a resocjalizacją

Kara pozbawienia wolności jest środkiem do osiągnięcia celu, formułowanego jako zaangażowanie skazanego do współtworzenia społecznie oczekiwanych postaw i zaniechania dalszej kariery przestępczej. Teorie kary, wyjaśniające cele reakcji karnej można podzielić na trzy grupy (J. Warylewski, 2006, s.19-27): bezwzględne (absolutne – które straciły już na znaczeniu/ odwetowe/ sprawiedliwościowe), względne (relatywne/ celowościowe/ prewencyjne)i mieszane (eklektyczne). Cele kary, rozumianej jako dokonanie pewnych zaplanowanych rezultatów podzielić można na cztery kategorie: ogólnoprewncyjne, szczególnoprewencyjne, sprawiedliwościowe oraz kompensacyjne. Z celów kary wypływają jej funkcje, które mogą być negatywne i pozytywne.

Tabela 1. Funkcje kary pozbawienia wolności

Pozytywne funkcje kary

subsydiarna, pomocnicza względem innych kar,

ekspiacyjna, pozwalająca sprawcy na odkupienie winy i wyzbycie się moralnej odpowiedzialności,

ekspresyjna, sygnalizująca gotowość państwa do egzekwowania prawa także poprzez pozbawianie wolności,

izolacyjna, związana z trwałym/ czasowym pozbawieniem wolności, wykluczeniem ze społeczeństwa; prewencja szczególna, odnosząca się do indywidualnych przypadków, gwarancyjna, zapewniająca brak dowolności przy wymierzaniu i wykonywaniu kary, afirmująca, rozwijająca świadomość prawną społeczeństwa, propagująca zachowania zgodne z prawem; prewencja pozytywna,

kompensacyjna, wraz z odpłatną pracą, umożliwia naprawienie szkody materialnej lub zadośćuczynienie,

sprawiedliwościowa/ odwetowa, zaspakaja społeczną potrzebę odpłaty za wyrządzone zło,

zapobiegawcza/ prewencyjna, względem sprawcy czyli prewencja szczególna oraz dotycząca całego społeczeństwa prewencja ogólna, związana z odstraszaniem potencjalnych sprawców,

52

resocjalizacyjna/ poprawcza, związana z rehabilitacją sprawcy, nie tylko jako poprawa jurydyczna (prawna), ale też moralna,

Negatywne funkcje kary

utrwalanie postaw antyspołecznych, związana z dalszym nawykowym powielaniem negatywnych zachowań,

demoralizacyjna, powiązana z dalszą deprawacją jednostki, pogłębieniem bądź zwiększeniem ilości zachowań dewiacyjnych,

kryminogenna, odnosząca się do skłonności sprawcy do popełniania kolejnych przestępstw.

Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Warylewski, 2006, s.22-23.

Niektóre ze wskazanych funkcji odnaleźć można w innych klasyfikacjach, ale pojawiają się też nowe propozycje. A. Jaworska (2016, s.15) wymienia następujące funkcje kary pozbawienia wolności: izolacyjną – eliminującą, sprowadzająca się do zabezpieczenia społeczeństwa przed przestępcą poprzez czasowe wykluczenie go ze społeczeństwa; odstraszającą – prewencyjną, która ma za zadanie zniechęcić potencjalnych przestępców; odwetową, stanowiącą odwzajemnienie za poniesione krzywdy; kompensacyjną, pozwalającą na zadośćuczynienie oraz naprawienie wyrządzonej szkody oraz poprawczą, będącą odpowiednikiem funkcji resocjalizacyjnej.

W kodeksie karnym przewidziano 5 kar (art. 32 kk): grzywnę, ograniczenie wolności, pozbawienie wolności, 25 lat pozbawienia wolności i dożywotnie pozbawienie wolności.

Ustawodawca uczynił z oddziaływań resocjalizacyjnych rodzaj przywileju, oferty ze strony placówki (organu wykonującego). Skazany może zadecydować o rezygnacji z niej (M. Kuć, 2011, s.75). Stanowi to wyraz poszanowania jego praw i dowód na podmiotowe traktowanie skazanych. Jednocześnie wydaje się być wbrew oczekiwaniom społecznym. Społeczeństwo ma nadzieję, że osoba opuszczająca zakład karny przemyśli swoje dotychczasowe postępowanie, wyciągnie wnioski i „naprawiona” wyjdzie na wolność. Przekonanie to obecne jest we wszystkich oddziaływaniach wychowawczych, gdzie oczekuje się, że wychowawcy niczym za dotknięciem czarodziejskiej różdżki nadrobią lata zaniedbań i sprawią, że jednostka zacznie funkcjonować „normalnie”, czyli w sposób niewyróżniający jej z tłumu.

Kodeks karny wykonawczy bardzo jasno stanowi, co jest celem wykonywania kary pozbawienia wolności (art. 67 kkw) „wzbudzenie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa”. Główny akcent położony został

53

na prewencję szczególną oraz umożliwienie skazanemu powrotu do społeczeństwa i przeciwdziałanie recydywie (M. Kuć, 2011, s.75). Ma to mieć miejsce poprzez indywidualizację oddziaływań skazanych w ramach przewidzianych w ustawie:

„systemów wykonywania kary, w różnych rodzajach i typach zakładów karnych”

(art. 67 §2 kkw). W kolejnym paragrafie podkreślono konieczność poszanowania praw skazanych, ale również przestrzegania przez nich obowiązków. Wskazano też środki oddziaływania na skazanych (art. 67 §3 kkw):

 „pracę, zwłaszcza sprzyjającą zdobywaniu odpowiednich kwalifikacji zawodowych,

 nauczanie,

 zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe,

 podtrzymywanie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym,

 środki terapeutyczne”.

Umieszczenie w ustawie środków terapeutycznych stanowi niezwykle pożądany kierunek oddziaływań i wyraz dobrej tradycji polskiego prawa karnego.

Zastanawiającym jest umieszczenie jej na ostatnim miejscu katalogu, zamiast na początku listy. Uzasadnienie znaleźć można również w obecnej praktyce, gdzie duże nakłady finansowe, również w zakresie promocji, łożone są na pracę więźniów.

Praktyka terapii w resocjalizacji nadal pokazuje duże rozbieżności między celami terapii i postulowanymi warunkami jej prowadzenia, a obecnym poziomem zatrudnienia psychologów w zakładach karnych i aresztach śledczych. Na koniec roku 2017 (Roczna informacja statystyczna) zaludnienie zakładów karnych i aresztów śledczych stanowiło 73822 osób. Do pracy z nimi zatrudnionych było 2 205 wychowawców, w tym 56 z wykształceniem psychologicznym. Liczby te rozkładają się na 195 jednostek.

Daje to zbyt małą liczbę psychologów mogących pracować ze skazanymi oraz zapotrzebowanie znacząco przewyższające możliwości jednostek. Tendencja ta utrzymała się w roku 2018.

Zaproponowane środki wspierają system programowanego oddziaływania.

Poza utrzymywaniem kontaktów z rodziną istotne jest umożliwienie udziału przedstawicieli społeczeństwa w pracy ze skazanymi. Przekłada się to na większą humanizację systemu penitencjarnego (M. Kuć, 2011, s.76).

Wymienione wcześniej cele dokonują się w toku projektowanych oddziaływań penitencjarnych. W zależności od systemu, rodzaju i typu zakładu ich kształt może się

54

różnić. Sam sposób wykonywania kary pozbawienia wolności sprzyja indywidualnemu oddziaływaniu poprzez: zróżnicowanie zakładów karnych na typy i rodzaje, wyodrębnienie systemów, klasyfikację skazanych, system progresywny, zróżnicowane środki oddziaływania oraz możliwość uzyskania warunkowego przedterminowego zwolnienia (M. Kuć, 2011, s.77).

Populacja skazanych nie jest jednolita. Społeczność tę tworzą różne osobowości, różny stopień wykolejenia przestępczego i doświadczeń oraz odmienny charakter popełnionych czynów. Polski system penitencjarny uwzględnia potrzebę różnicowania oddziaływań. Dodatkowo za różnicowaniem przemawiają względy leczniczo-sanitarne.

Decyzją komisji penitencjarnej (M. Kuć, 2011, s.89) skazanych dzieli się na grupy, a organem kontrolującym jest sąd penitencjarny (art. 76§2 kkw). Działanie to ma na celu (art. 82§1 kkw): organizowanie warunków, pozwalających na indywidualne postępowanie ze skazanymi; uniemożliwienie wzajemnej demoralizacji; zagwarantowanie im bezpieczeństwa osobistego; dobranie odpowiedniego systemu wykonywania kary, rodzaju i typu zakładu karnego oraz rozlokowanie ich w samym zakładzie karnym. Głównymi kategoriami klasyfikacji ustawodawca uczynił (art. 82§2 kkw): „płeć, wiek, uprzednie odbywanie kary pozbawienia wolności, umyślność lub nieumyślność czynu, czas pozostałej do odbycia kary pozbawienia wolności, stan zdrowia fizycznego i psychicznego, w tym stopień uzależnienia od alkoholu, środków odurzających lub psychotropowych, stopień demoralizacji i zagrożenia społecznego, rodzaj popełnionego przestępstwa”.

W szczególności dwa ostatnie kryteria, uznawane za ocenne budzą kontrowersje w zakresie stopnia obiektywizmu. Jak wskazuje S. Lelental (por. M. Kuć, 2011, s.90) dodawanie innych kryteriów klasyfikacyjnych powinno być podyktowane celami dokonywania samej klasyfikacji. Niektóre z kryteriów wykreślono z kodeksu karnego wykonawczego. Przykładem jest kategoria „poprzedniej karalności”, z której zrezygnowano uznając wyższość uprzednich doświadczeń więziennych skazanego nad faktem bycia skazanym w ogóle. Podobnie „podatność na resocjalizację” nie znalazła zastosowania w nowym systemie penitencjarnym, stając się przywilejem skazanego zamiast koniecznością.

Klasyfikacja przeprowadzana jest bez zbędnej zwłoki, co precyzują odrębne regulaminy. Pełni ona funkcję zarówno negatywną jak i pozytywną. Chodzi nie tylko o przeciwdziałanie negatywnym wpływom, ale też o aranżowanie sytuacji, w których możliwe będzie indywidualne postępowanie. Skupienie się na poszczególnych osobach

55

jest łatwiejsze, gdy są one częścią grupy o zbliżonych potrzebach oddziaływania penitencjarnego. Należy ją również rozpatrywać w dwóch kategoriach – przydziału rodzaju i typu zakładu (klasyfikacja zewnętrzna) oraz samego rozmieszczenia w zakładzie (klasyfikacja wewnętrzna) (M. Kuć, 2011, s.90-91).

Fundamentem klasyfikacji w Kodeksie karnym wykonawczym są badania osobopoznawcze (art. 82§3 kkw), które, jeśli to konieczne, można uzupełnić o badania psychologiczne i psychiatryczne, za zgodą skazanego (art. 83 kkw). Ich efektem jest zgromadzenie kompletu informacji na temat skazanego (wyniki badań, dane z postępowania przygotowawczego, jurysdykcyjnego, uzupełniane w postępowaniu przygotowawczym. Stanowią one istotny element postepowania diagnostycznego, łącząc nie tylko informacje z dokumentacji sądowej, ale również wnioski z obserwacji zachowania skazanego w toku jego funkcjonowania w zakładzie karnym czy rozmów indywidualnych. W komplecie materiał ten pozwala na przygotowanie diagnozy, indywidualizację oddziaływań oraz zaproponowanie programu resocjalizacyjnego (M. Kuć, 2011, s.91). W diagnozie skazanego zwraca się uwagę w szczególności na:

cechy osobowości, doświadczenia, plany i ambicje, stosunek do otoczenia i norm oraz gotowość do dokonania przeobrażeń w stylu życia.

1.4.1. Zakłady karne i areszty śledcze – rozwiązania prawne i organizacyjne

Kara pozbawienia wolności ma trzy cele (M. Kuć, 2011, s.75-76): ułatwianie skazanym powrotu i aklimatyzacji do społeczeństwa, zapobieganie powrotowi do przestępstwa oraz zabezpieczenie społeczeństwa przed przestępczością.

Środowisko więzienne jest rozpatrywane jako instytucja społeczna (pewien układ systemów) składający się z trzech płaszczyzn (P. Szczepaniak, 2003, s.57-74):

ekologicznej, społecznej i kulturowej. Wszystkie są zubożone i ograniczone, a jednocześnie istotnie wpływają na zachowanie przebywających w nich ludzi, powodując określone konsekwencje. Środowisko wychowawcze w więzieniu zawężone jest do wpływów wychowawczych, jakie w tym miejscu można wywierać.

W kodeksie karnym wykonawczym wyróżniono trzy rodzaje zakładów karnych (art. 69 kkw):

1) dla młodocianych, w którym mogą przebywać (art. 84 kkw) skazani poniżej 21 roku życia (w uzasadnionych wypadkach powyżej 21 r.ż.), a także za swoją

56

zgodą, dorośli skazani po raz pierwszy, wyróżniający się dobrą postawą (gdy uzasadniają to potrzeby oddziaływania), którym przysługują wtedy uprawnienia młodocianych;

2) dla odbywających karę po raz pierwszy, gdzie odbywają karę (art. 85 kkw) skazani nie spełniający kryterium klasyfikacyjnych innych rodzajów – młodocianych i recydywistów, odbywający zastępczą karę pozbawienia wolności orzeczoną w tej samej sprawie; uregulowania takie wpływają na duże zróżnicowanie tej populacji (M. Kuć, 2011, s.78).

3) dla recydywistów penitencjarnych, do którego trafiają (art. 86 kkw) „dorośli skazani za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności lub zastępczą karę pozbawienia wolności oraz ukarani za wykroczenia umyślne karą aresztu lub zastępczą karą aresztu, którzy uprzednio już odbywali takie kary lub karę aresztu wojskowego za umyślne przestępstwa lub wykroczenia”; w szczególnych przypadkach mogą trafić do zakładu karnego dla odbywających karę po raz pierwszy;