Podejście poznawczo-behawioralne

Zachowania jednostki nabywane są w procesie uczenia się, dla którego istotne są posiadane struktury poznawcze, jej przekonania i pamięć doświadczeń społecznych (L. Grzesiuk, 1994, s.15). Kluczowym dla wytwarzania nawyków człowieka jest dotarcie do jego sposobu spostrzegania i interpretowania danej sytuacji.

Dezadaptacyjne nawyki charakteryzują: sztywność reakcji, autodestrukcyjność zachowań oraz/ albo jego nieadekwatność do wymogów funkcjonowania społecznego (L. Grzesiuk, 1994, s.32-33).

Nieprzystosowanie społeczne w koncepcjach behawioralnych utożsamiane jest z prezentowaniem zachowań niepożądanych społecznie, które uznawane są za kłopotliwe i zaburzają relacje interpersonalne. W toku procesu uczenia się jednostka otrzymuje wzmocnienia, pozwalające na utrwalenie zachowań. Wychowanie resocjalizujące opiera się na identyfikowaniu bodźców, mogących wygasić niepożądane zachowania i zastąpieniu ich tymi pozostającymi w zgodzie z interesem społeczeństwa z wykorzystaniem metod treningowych (M. Konopczyński, 2009, s.30-31).

Istotne znaczenie w relacji terapeutycznej, zarówno w podejściu poznawczym, jak i behawioralnym, ma „wzbudzenie zaufania i przekonania o wiarygodności i kompetencjach terapeuty” (K. Waszyńska, P. Bury, M. Filipiak, 2015, s.98) prowadzącego, co związane jest z mechanizmem modelowania. Musi on nie tylko

112

prezentować właściwe zachowanie, adekwatne do danej sytuacji, ale również posiadać wiedzę i umiejętności, które sprawią, że uczestnicy będą chcieli je powtarzać.

Posiadanie tych cech pozwala przypuszczać, że terapeuta będzie miał szansę dokonać zmian w schematach poznawczych, przekonaniach, postawach czy stylach zachowania uczestnika, a ten będzie podatny na te wpływy.

Kluczowym będzie tutaj wykorzystanie teorii i metod uczenia się, by umożliwić pacjentowi przyswojenie zachowań prospołecznych (K. Waszyńska, P. Bury, M. Filipiak, 2015, s.100).

Warto przytoczyć proponowany przez B. Okuna (2002, s.15) model pomagania, oparty na założeniach psychologii egzystencjalnej i behawioryzmu. Są one istotne nie tylko dla socjoterapii, ale również dla każdej innej formy pracy grupowej:

1) „ludzie są zdolni do podejmowania własnych decyzji, ponoszą za nie odpowiedzialność;

2) ludzie pozostają w pewnym stopniu pod wpływem środowiska, lecz są w stanie kierować swym życiem dużo bardziej niż im się to wydaje;

3) zawsze istnieje jakiś wybór, nawet jeśli jest ograniczony;

4) ludzie są zdolni do uczenia się nowych zachowań i oduczania starych;

5) ludzie ponoszą wewnętrzne i społeczne konsekwencje własnych działań – pełnią one funkcję wzmocnień (kar i nagród)” (K. Waszyńska, 2013, s.109).

W podejściu poznawczo-behawioralnym doświadczenie emocjonalne wywoływane może być z wykorzystaniem desensytyzacji, techniki „zanurzania”

lub przełamywania emocji, towarzyszących wprowadzaniu zachowań alternatywnych (K. Waszyńska i in., 2015, s.100). Możliwość „wypróbowania” nowych zachowań w bezpiecznym środowisku stanowi zresztą bardzo istotny element pracy terapeuty z pacjentem, czy prowadzącego z uczestnikiem w innych formach pracy. Elementy te stanowią o skuteczności oddziaływań (R. Opora, 2009, s.139).

Koncepcja poznawczo-behawioralna jest wskazywana jako najskuteczniejsze podejście w oddziaływaniach resocjalizacyjnych. Popularność zawdzięcza ona skuteczności oraz przejrzystości stosowanych interwencji. Zdaniem R. Opory (2009, s.139-140), modyfikacja zachowań osób niedostosowanych i zwiększanie ich samokontroli nie muszą być osiągane za pośrednictwem nieprzyjemnych metod i działań. Szczególnie, gdy weźmiemy pod uwagę zbieżność zasad terapii i resocjalizacji. Wśród zalet oddziaływań poznawczo-behawioralnych dostrzega się

113

ograniczenie zakresu autonomii w koniecznym dla uczestników zakresie, koncentrując się na ich potrzebach, a pozwalającym im uwolnić się od okoliczności, zawężających ich wybory i zachowania. Autor odnosi zasady terapii poznawczej do praktyki oddziaływań resocjalizacyjnych. Przytacza 10 zasad:

1. dynamiczna i rozwijająca się konceptualizacja problemu – pozwala konstruować indywidualny program resocjalizacji i na bieżąco monitorować efekty;

2. aktywna relacja między podopiecznym a terapeutą – wewnętrzny stosunek wychowawczy, autorytet i szczere zainteresowanie problemami podopiecznego stanowią nie tylko korzystny grunt dla oddziaływań resocjalizacyjnych, ale mogą również przyczynić się do rzeczywistej zmiany jego zachowania;

3. współdziałanie i aktywny udział w procesie terapeutycznym – pozwalają podopiecznemu lepiej zrozumieć problem i ukierunkować się na zmianę;

sprzyjającym będzie podmiotowe traktowanie ze strony terapeuty, połączone z odpowiednią dozą stanowczości;

4. zorientowanie na cel i koncentracja na problemie – poprzedzone wieloaspektową diagnozą i uwzględniające jak najwięcej obszarów funkcjonowania podopiecznego, które pozwolą dostrzec przeszkody;

5. skupienie na teraźniejszości – to jedyny element, na który mamy realny wpływ;

pozwala aktywnie kształtować przyszłość;

6. charakter edukacyjny: jak być własnym terapeutą i zapobiegać nawrotom – wychowanie do samowychowania; może stanowić rodzaj treningu umiejętności społecznych;

7. limit czasowy – uwzględniający możliwość skrócenia go, gdy zachowanie podopiecznego ulegnie wyraźnej poprawie i pozwala przypuszczać, że nie potrzebuje on dalszych oddziaływań;

8. zorganizowana struktura spotkań – wprowadza porządek i daje poczucie bezpieczeństwa;

9. nauka rozpoznawania, weryfikowania i reagowania na własne myśli i przekonania- eliminuje przyszłe problemy i pozwala dostrzec nieadekwatność dotychczasowych reakcji;

10. łączenie technik sprzyjających zmianie wzorców myślenia, emocji i zachowań – sprzyja lepszemu zrozumieniu problemów podopiecznego i aktywne

114

ich rozwiązywanie, połączone z nauką radzenia sobie z przyszłymi trudnościami (R. Opora, 2009, s.140-146).

Wdrożenie powyższych zasad pozwala przypuszczać, iż podejmowane działania terapeutyczne odniosą zamierzony skutek i sprzyjać będą pozytywnym zmianom w zachowaniu podopiecznego. Niezwykle istotny jest dobór uczestników i dokładne rozpoznanie ich problemów, które pozwoli precyzyjnie dobrać dla nich oddziaływania resocjalizacyjne. Jak podkreśla R. Opora (2009, s.148), współczesne programy resocjalizacyjne najczęściej opierają się na teoriach poznawczo-behawioralnych, gdyż:

„wynikające z nich techniki psychokorekcji są uznawane za praktyczne, stosunkowo krótkoterminowe, zorientowane na problemie i zweryfikowane empirycznie”.

Za skutecznością resocjalizacyjną terapii w tym nurcie przemawiają jej funkcje:

zwiększenie zaangażowania klientów, nabywanie umiejętności, generalizowanie umiejętności, motywowanie i zaangażowanie terapeutów oraz strukturyzowanie środowiska (M. Muskała, 2016, s.105).

W niektórych wariantach skuteczność terapii szacowana jest na 10-30 czy nawet 40%. Jedną z popularniejszych interwencji kognitywno-behawioralnych jest ART (Agression Replacement Training), który, wraz z kilkoma innymi programami amerykańskimi, uznany został za najskuteczniejszy (por. M. Muskała, 2016, s.107).

W podejściu tym mieszczą się również inne rodzaje terapii, zakorzenione bardziej w terapii poznawczej. Wśród nich wyróżnić można terapię racjonalno-emotywną Ellisa, która koncentruje się na trzynastu wymiarach autodestrukcyjnych zachowań jednostki, które uniemożliwiają jej osiągnięcie samorealizacji i samospełnienia czy szczęśliwe i przyjemne życie. Wymiary te to: umiejętność dbania o własne dobro, przystosowanie społeczne, autonomiczność, tolerancja, akceptowanie dwuznaczności i niepewności, giętkość myślenia, myślenie naukowe, zaangażowanie, podejmowanie ryzyka, samoakceptacja, hedonistyczne nastawienie do życia, brak perfekcjonizmu i utopijnych poglądów oraz przyjmowanie odpowiedzialności za własne trudności. Zinternalizowane i irracjonalne przekonania w tych sferach wywołują u jednostki stany afektywne: lęk, depresję, wrogość, a w konsekwencji pchają ją do podejmowania autodestrukcyjnych działań. Irracjonalny sposób myślenia często sabotuje pragnienia człowieka, stąd koncentracja na jego modyfikacji, autodestrukcyjnych uczuciach i nieadekwatnych interpretacjach. Warunkiem koniecznym jest uzyskanie wglądu, uwzględniającego: zdeterminowany biologicznie poziom reaktywności, wyuczone formy zachowania oraz nawykowe sposoby myślenia

115

i działania. W tym celu wykorzystywane są techniki: nastawione na zmianę irracjonalnych przekonań (np. dyskusja), umożliwiające odreagowanie emocjonalne (np. swobodne skojarzenia) czy typowo behawioralne. Kolejną jest terapia poznawcza Becka, w której występujące zaburzenia stanowią wypadkową czynników:

genetycznych, środowiskowych i psychologicznych, z naciskiem na konceptualizację zdarzeń przez jednostkę. W procesie terapeutycznym redukowane są dysfunkcjonalne schematy poznawcze, zmierzając do ewaluacji zdrowych reakcji adaptacyjnych.

Elementami zbieżnymi są: przeżywanie korektywnych doświadczeń emocjonalnych i pozytywna relacja między pacjentem a terapeutą, różnicującym zaś traktowanie wystąpienia oporu jako przejawu niekompetencji terapeuty. Wśród propozycji stosunkowo nowych wymieniane są: metoda autoinstrukcji Meichenbauma, oparta na koncepcji wewnętrznego dialogu jednostki oraz koncepcja Clarka, skupiająca się na pracy z napadami paniki, manifestującymi zaburzenia lękowe pacjenta (L. Grzesiuk, 1994, s.41-49).