Specyfika zajęć

W toku grupowych zajęć psychoedukacyjnych uczestnicy nabywają umiejętności przy różnym udziale pierwiastka pomocy psychologicznej, w której warunkiem niezbędnym dla uzyskania zmiany czy poprawy zachowania jest motywacja uczestnika i jego „gotowość do przyjęcia pomocy” (por. C. Rogers, 2002;

za: B. Jankowiak, E. Soroko 2013a, s.37). Jak podkreśla K. Sawicka (2010, s.12), wszystkie zajęcia opierają się na tych samych zasadach- zmiana korekcyjna i kreacyjna jest wynikiem bezpośrednich interakcji, zachodzących między terapeutą i pacjentem, bądź uczestnikami grupy a osobami prowadzącymi. Spotkaniom towarzyszyć musi atmosfera bezpieczeństwa i wzajemnego zaufania – nie tylko między uczestnikami, ale również między uczestnikami a osobą prowadzącego. Koniecznym warunkiem jest też podmiotowe traktowanie uczestników, których podmiotowość

129

przejawiać się będzie w zainteresowaniu rozwojem i dokonaniem w sobie określonych przemian, co podyktowane jest koniecznością wzbudzenia aktywności poznawczej i emocjonalnej uczestników, będącej źródłem doświadczeń korygujących i uczących (element wspólny: terapii, psychoedukacji i treningu interpersonalnego). Uczestnicy zajęć mają możliwość ujawnienia i dzielenia się własnymi: przemyśleniami, przeżyciami, wyobrażeniami, dążeniami, odczuciami, pragnieniami, które obecnie ich absorbują. Jeśli elementem zajęć jest psychoterapia, istotnymi będą również uprzednie doświadczenia i przeżycia. Prowadzący – trener czy terapeuta stwarza – sytuacje umożliwiające uczestnikom zidentyfikowanie własnych ograniczeń, potencjałów i możliwości zmiany. Techniki socjoterapeutyczne łączą w sobie różne podejścia (H. Wardaszko-Łyskowska, 1973, s.7), dlatego przydatnym jest zastosowanie różnorodnych technik m.in.: psychodramy, pantomimy, gry, ćwiczeń i technik wyobrażeniowych (S. Kratochvil, 1981, s.292). Uwzględniając aktywny udział uczestników w procesie zmiany, prowadzący winien jest respektować zasadę dobrowolnego uczestnictwa.

K. Poniatowska-Leszczyńska (2013, s.123) wskazuje, że w procesie socjoterapeutycznym występują trzy komponenty: setting, relacja i technika. Setting stanowi rodzaj oprawy dla całego cyklu spotkań i powiązany jest z elementami sytuacji terapeutycznej. Tworzą go dwa komponenty: realne (przestrzeń, czas, miejsce, kontrakt terapeutyczny) oraz symboliczne (nastawienie, zaufanie, rola socjoterapeuty, akceptacja, zachęta do swobodnej ekspresji). Charakterystycznymi cechami settingu są:

stałość, przewidywalność, trwałość, zaufanie. Przy konstruowaniu settingu należy uwzględnić potrzeby rozwojowe adresatów. Z uwagi na ilość składowych nie można opracować uniwersalnego modelu settingu, jedynie pewne elementy organizacyjne.

Relacja w socjoterapii, podobnie jak w innych formach pracy grupowej, sprowadza się do zależności między członkami grupy oraz relacji między grupą a prowadzącym (socjoterapeutą). W tej kategorii zawierają się zjawiska psychiczne, jak: przeniesienie (doświadczenie i przeżywanie relacji minionej z inną osobą w teraźniejszości), przeciwprzeniesienie (nieświadoma, emocjonalna odpowiedź na przeniesienie), korektywne doświadczenie emocjonalne, identyfikacja czy bionowska funkcja alfa (związana z przetwarzaniem treści przez matkę, np. oswajanie lęku). Zjawiska te sprzyjają odreagowaniu napięć emocjonalnych i umożliwiają nabycie doświadczeń korekcyjnych – będących w opozycji do dotychczasowych – i przećwiczeniu nowych

130

umiejętności. Technika odnosi się natomiast do wybranych metod pracy, które pozwolą na osiągnięcie celów właściwych dla danej grupy.

Struktura zajęć socjoterapeutycznych jest uporządkowana, a każdy element dokładnie przemyślany, adekwatnie do potrzeb uczestników, zaś cele szczegółowe podporządkowane są celowi ogólnemu. Dalej znajdują się propozycje aktywności, mające umożliwić realizację wcześniej założonych celów.

Funkcjonowanie socjoterapii na gruncie różnych dziedzin, również resocjalizacji, przekłada się na formułowanie różnych jej celów (B. Jankowiak, E. Soroko, 2013a, s.34).

Praca socjoterapeutyczna pozwala na realizację zadań ogólnych i szczegółowych (M. Wilk, 2014, s.22-23). Pierwsze związane są z wykonaniem celów rozwojowych i terapeutycznych w związku z organizacją środowiska grupowego, natomiast drugie – wynikają z planu pracy i zainteresowań socjoterapeuty, jak np. rozwijanie umiejętności pełnienia ról społecznych.

W ujęciu K. Sawickiej (por. 1997), socjoterapia koncentruje się na: realizacji celów edukacyjnych i rozwojowych, adekwatnych do rodzaju zaburzenia i wieku uczestników, oraz celach terapeutycznych. Wspomniane zaburzenia stanowią niezwykle szerokie pojęcie, gdyż utrudniają bądź uniemożliwiają dzieciom właściwe funkcjonowanie obecnie i z dużym prawdopodobieństwem negatywnie rzutujące na ich przyszłość. Z uwagi na istotność czynników środowiskowych dla występowania ww. zaburzeń, socjoterapia również wspomaga rozwój dzieci, ułatwiając im właściwą percepcję rzeczywistości (K. Sawicka 2010, s.15). Zdaniem R. Szczepanik i A. Jaros (2016, s. 35), cele w socjoterapii ukierunkowane są na zmianę sposobu myślenia w zakresie sądów o rzeczywistości i postaci relacji międzyludzkich.

Dopiero zweryfikowanie zniekształconych przekonań przyczynić się może do reorientacji dotychczasowych sposobów zachowania.

W przeprowadzonych oddziaływaniach socjoterapeutycznych realizowane są cele edukacyjne, które: wspomagają procesy nabywania wiedzy i rozumienia świata, pozwalają jednostce na sprawniejsze funkcjonowanie społeczne i pokonywanie problemów, aby zapobiec kolejnym urazom psychicznym. Ponadto dostarczają wiedzy przydatnej w nabywaniu i integrowaniu doświadczeń, a także dokonywaniu refleksji (B. Jankowiak, E. Soroko, 2013a, s.41). U R. Szczepanik i A. Jaros (2016, s. 35) są one nazywane też celami psychoedukacyjnymi i skupiają się one na zwiększaniu samoświadomości zachowań, bądź jej nabywaniu, głównie wśród dzieci.

131

Cele rozwojowe, które są adekwatne do wieku uczestników i ich potrzeb rozwojowych (K. Sawicka 2010, s.15). Deprywacje w zakresie zaspokajania potrzeb stanowić mogą podstawę doznanych urazów. W nich zawierałoby się również analizowanie relacji jednostki z otoczeniem, uwzględniając kryzysy rozwojowe (normatywne i nienormatywne) pod kątem ich przydatności bądź stwarzania zagrożenia dla rozwoju (B. Jankowiak, E. Soroko 2013a, s.42). Realizując cele rozwojowe, istotnym jest również stwarzanie okazji do spostrzegania własnych zdolności i tego, w czym jednostka jest dobra, gdyż mogą one stać się elementem pomocnym do zwiększenia poziomu samooceny (R. Szczepanik i A. Jaros, 2016, s.35).

Cele terapeutyczne koncentrują się na problemie jednostki, przynoszącym jej bądź jej otoczeniu negatywne konsekwencje. Jak wskazuje K. Sawicka (2010, s.16-18), terapeutyczne podejście do korektury zaburzonych zachowań wymaga uwzględnienia tła psychicznego, stanowiącego niejednokrotnie podłoże problemu i wiążącego się z odczuwaniem przykrych emocji. Może on być wynikiem wcześniejszych doświadczeń – negatywnych wydarzeń czy sytuacji deprywacji.

Dotyczą ważnych dziedzin życia i ich wystąpienie w dzieciństwie rzutuje na późniejsze funkcjonowanie jednostki. Zaburzona percepcja własnej osoby znajduje odzwierciedlenie w braku satysfakcjonujących relacji z otoczeniem, bądź w reakcjach nieadekwatnych do sytuacji. Konsekwencją są zniekształcenia poznawcze, które przybierają postać powtarzających się zachowań, mających stanowić ochronę przed kolejnymi przykrymi doświadczeniami. Postępowanie terapeutyczne w toku ustrukturalizowanych spotkań grupowych polegać będzie na organizowaniu sytuacji społecznych, które: dostarczą doświadczeń korekcyjnych, sprzyjać będą odreagowaniu napięć emocjonalnych czy nabywaniu nowych umiejętności. Dodatkowo w obrębie celów terapeutycznych będzie się mieścić dostarczenie wsparcia i poczucia bezpieczeństwa jednostce (R. Szczepanik i A. Jaros, 2016, s.35). Podjęte działania przyczynią się do lepszego funkcjonowania jednostki w konkretnych sytuacjach, jednak nie muszą wiązać się z dokonaniem zmian w osobowości, dlatego M. Wilk (2014, s.26-28) kwestionuje ich wprowadzenie, traktując raczej jako wartość dodaną podejmowanych oddziaływań.

W ujęciu R. Szczepanik i A. Jaros (2016, s.35) pojawia się jeszcze czwarty rodzaj celów – wychowawcze. Powinny one stanowić opozycję dla tradycyjnego modelu wychowania. Autorki sygnalizują konieczność zrezygnowania z kar i nagród na rzecz stosowania wzmocnień pozytywnych i stwarzania ku temu stosownych

132

sytuacji. Ma to być „nauka partnerstwa, respektowanie podmiotowości, wzmacnianie kontroli wewnętrznej, unikanie wartościowania zachowania dziecka” (R. Szczepanik i A. Jaros, 2016, s.35), realizowane z wykorzystaniem autorytetu nieformalnego prowadzącego.

Programy socjoterapeutyczne uwzględniają w większości wszystkie trzy źródła zmiany, jednak największy nacisk położony jest na odreagowanie emocjonalne.

Nie polega ono jednak na ujawnianiu negatywnych doświadczeń i ich ponownym przeżywaniu, jak ma to miejsce w psychoterapii, ale na ujawnieniu blokowanych emocji w toku aktywności grupowej. Jak akcentuje N. Han-Ilgiewicz (1961, s.221), dotychczasowe doświadczenia adresatów zajęć socjoterapeutycznych, „nasyconych”

negatywnymi przeżyciami, uzasadniają dużą potrzebę dostarczenia im okazji do przeżywania emocji pozytywnych, stopniowo wypierających opresyjne stany wspomnieniowe. W doświadczeniach korektywnych wartościowym jest konfrontowanie przekonań jednostki z odmiennym zachowaniem otoczenia, różnym od oczekiwanego, ułatwiających przebudowę obrazu własnej osoby (S. Kratochvil, 1981, s.293;

por. J. Strzemieczny 1988; Z. Sobolewska 1993). Ponadto bardzo cenne jest proponowanie ćwiczeń umożliwiających lepsze poznanie siebie. Kwintesencją zajęć socjoterapeutycznych poza korekturą zaburzonych zachowań, samopoznaniem, stanowi nabywanie nowej wiedzy i umiejętności oraz stwarzanie okazji do wykorzystania tych elementów w praktyce (K. Sawicka 2010, s.19). Socjoterapia daje możliwość konfrontowania samego siebie z tym, co trudne i przykre, ale zamiast pozostawać na tym etapie, stwarza możliwość wyjścia naprzeciw problemom- dostrzeżenia innego rozwiązania i wykorzystania go w relacji interpersonalnej. Odbywa się to w bezpiecznym otoczeniu, więc proces ten można powtarzać stosownie do potrzeb uczestników.

Wykorzystanie interakcji międzyludzkich do modyfikacji nieprawidłowych

„postaw społecznych, reakcji emocjonalnych i behawioralnych, percepcji własnej osoby i otoczenia” zdaje się być głównym celem socjoterapii również w ujęciu M. Konopczyńskiego i W. Ambrozika (2009, s.51).

J. Jagieła (2007, s.19) dostrzega w socjoterapii również potencjał profilaktyczny, gdyż nowe czy zmodyfikowane formy zachowania minimalizują szansę powrotu do poprzednich form funkcjonowania społecznego, w szczególności, gdy zostaną rozpoznane przez jednostkę jako atrakcyjniejsze.

133

Wśród czynników zmiany zachowania poza doświadczeniem korektywnym akcentowane są oddziaływania na trzy sfery: emocjonalną, poznawczą i zachowania.

Ich opis koresponduje ze wskazanymi wcześniej celami. Sferę emocjonalną stymuluje tworzenie sytuacji umożliwiających odreagowanie emocjonalne. Sfera poznawcza wymaga uświadomienia sobie źródła uczuć i dokonania przeobrażeń w zakresie:

postrzegania własnej osoby, innych osób czy odmiennego niż dotychczas interpretowania wydarzeń. Równie istotnym jest nauka wyznaczania osiągalnych celów i drogi ich realizacji. Zaangażowanie sfery zachowania niejednokrotnie wymaga rozpoczęcia od najłatwiejszych czynności (M. John-Borys, 2005, s.352-353).

Jak podkreśla K. Sawicka (2010, s.20-21), zarówno pojedyncze spotkanie, jak również cały cykl tworzą dynamiczną całość. W interpretacji S. Kratochvila (R. Knez, W.M. Słonina, 2002, s.61) całokształt zjawisk i interakcji grupowych, na które składają się m.in. stosunki i interakcje poszczególnych członków grupy, elementy środowiska zewnętrznego, cele i normy grupowe, przywództwo, spójność grupy i napięcie, rzutowanie doświadczeń i stosunków na grupę, a także jej rozwój w czasie nazywa się dynamiką grupy.

W procesie pracy z grupą wyróżniono trzy etapy: okres powstawania grupy, właściwy etap pracy z grupą oraz przygotowanie do zakończenia jej funkcjonowania.

Okres powstawania grupy koncentruje się na wzajemnym poznaniu uczestników, budowaniu atmosfery zaufania, wspólnym ustaleniu i sprecyzowaniu celów oraz reguł pracy w grupie. Zadbanie o poczucie bezpieczeństwa znacznie ułatwi dalszą pracę, zaś jasne określenie wspólnych celów i norm grupowych – obniży napięcie grupy, pozwoli ustalić określony rytm zajęć i ułatwi pracę z destruktywnymi zachowaniami uczestników, kształtując przy tym spójność i odrębność grupy. W proponowanych normach najczęściej zwraca się uwagę na kwestie: bezpieczeństwa, wzajemnego szacunku, dyskrecji odnośnie omawianych treści, regularności spotkań i punktualności oraz komunikacji – jak się zwracamy itp. Propozycje ćwiczeń w tym etapie nie powinny wymagać głębszego ujawniania siebie czy podważać wartości i przekonań uczestników.

Kwintesencją programu socjoterapeutycznego jest etap pracy z grupą, w którym realizowane są sformułowane dla grupy cele: terapeutyczne, edukacyjne i rozwojowe.

Gdy grupa osiągnie już właściwy poziom bezpieczeństwa oraz wzajemnego zaufania, możliwa stanie się praca nad doświadczeniami urazowymi i prezentowanymi zaburzeniami zachowania, a także innymi treściami, którymi grupa wykaże zainteresowanie. Gdy uczestnicy zżyją się ze sobą, osiągną określony poziom

134

wzajemnego zaufania, a cele grupy zostaną zrealizowane – ma miejsce ostatni etap wspólnej pracy, mianowicie przygotowanie do zakończenia funkcjonowania.

Wydarzenie to wiązać się może z silnymi emocjami – zarówno pozytywnymi, jak i negatywnymi, co wymaga od prowadzących kontaktowania się albo poszukiwania wsparcia, gdy zajdzie taka potrzeba. Elementami charakterystycznymi dla tego etapu jest proponowanie aktywności: wzmacniających pozytywne uczucia, podkreślających nabyte umiejętności z jednoczesnym wskazaniem ich możliwego zastosowania poza grupą, udzielanie pozytywnych informacji zwrotnych oraz zebranie informacji zwrotnych z cyklu zajęć i ich podsumowanie (K. Sawicka, 2010, s.20-21).

Inny podział faz rozwoju grupy zaproponował S. Kratochvil (R. Knez, W.M. Słonina, 2002, s.61), wyróżniając ich pięć: fazę orientacji, fazę wstępnego zbliżenia/ wstępnej integracji, fazę oporu, fazę kryzysu oraz fazę współpracy pogłębionej integracji. W fazie orientacji charakterystyczna jest dezorientacja uczestników i ich niepewność odnośnie sposobu funkcjonowania nowej grupy.

Uczuciom tym towarzyszy ciekawość związana z możliwością poznania nowych osób i zmiany pozycji, bądź roli, jaką jednostka zajmowała w innych grupach. Faza wstępnego zbliżenia, zwana również fazą wstępnej integracji, łączy w sobie elementy konstytuowania się grupy: ustalenie zasad wspólnej pracy, wstępne poznanie uczestników i nawiązywanie pierwszych relacji. Towarzyszą jej różne uczucia uczestników, m.in.: radość, nadzieja, ciekawość, lęk czy poczucie bezpieczeństwa.

Charakterystycznym dla kolejnej fazy – oporu jest zwątpienie i obawa odnośnie funkcjonowania w grupie oraz tego, jak inni ocenią uczestnika. W fazie kryzysu następuje kumulacja uczuć uczestników, ujawniają się kłótnie między jej członkami, a trudności mogą przybierać formę negowania autorytetu prowadzącego, złości, zwątpienia bądź agresji. To naturalny element rozwoju grupy, jeśli pojawiające się problemy zostaną ujawnione i rozwiązane, grupa nie tylko przezwycięży kryzys, ale ma tez szansę na osiągnięcie głębszej integracji. W ostatniej fazie – współpracy czy pogłębionej integracji – uczestnicy grupy są zainteresowani dalszą pracą. Mimo różnic potrafią znaleźć ze sobą płaszczyznę porozumienia i przyjąć na siebie odpowiedzialność za nią. Grupa, która osiągnie ten poziom funkcjonowania, ma szansę stać się społecznością terapeutyczną.

Społeczność terapeutyczna jest uznawana przez J. Maxwella jako „najdalej posunięta forma oddziaływania socjoterapeutycznego” (H. Wardaszko-Łyskowska, 1966, s.21), która włącza wszystkie osoby zaangażowane w proces terapii bądź inny.

135

Pozwala na bieżącą wymianę uczuć i rozwiązywanie konfliktów. Jej funkcjonowanie opiera się na procesach zachodzących w małych grupach społecznych.

B. Wojcieszke (B. Jankowiak, E. Soroko, 2015, s.131-132) wyróżnia następujące cechy takiej grupy: co najmniej dwie osoby, między którymi zachodzi bezpośrednia komunikacja i wpływ społeczny, wzajemne poczucie przynależności i istnienie zbieżnego celu. Dopiero grupa postrzegająca siebie jako całość jest w stanie identyfikować problemy, wspólne cele i konstruktywnie nad nimi pracować. Wraz z postępem procesów integracyjnych, dynamika grupy będzie zmieniała się, kierując się w stronę większej dojrzałości. Kluczowym dla osiągnięcia tej formy organizacji grupy jest nie tylko zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa, ale wypracowanie wzajemnego zaufania między uczestnikami nawzajem i uczestnikami a prowadzącym (por.

R. Szczepanik, A. Jaros, 2016, s.57).

Istotna jest wspomniana wcześniej dynamika grupowa, która obejmuje techniki stosowane dla moderowania relacjami w grupie, ale termin ten może też się odnosić do badań socjopsychologicznych nad: wpływem zmiennych w grupie, rozwojem grup, kontaktami wewnątrzgrupowymi i kontaktami z innymi. W socjoterapii koncentruje się na pierwszym rozumieniu. Na dynamikę grupową składać się będą następujące elementy: cele i normy grupowe, role grupowe, przywództwo w grupie, jej spójność (na ile grupa jest ważna dla członków i na ile chcą w niej pozostać i wspólnie w niej działać), grupowe napięcia, odtwarzanie minionych doświadczeń i związków w obecnej grupie oraz tworzenie podgrup (S. Kratochvil, 1984, s.301-302).

Zajęcia w programie socjoterapeutycznym składają się z czterech faz o określonej strukturze i formie: rytualne powitanie inicjujące zajęcia, podzielenie się informacjami o wydarzeniach między zajęciami czy aktualnym stanie emocjonalnym, gry i zabawy energetyzujące lub wyciszające (decyduje poziom aktywności uczestników, nastrój) oraz właściwe gry i ćwiczenia (zwierające sytuacje psychokorekcyjne, edukacyjne lub rozwojowe), sprzyjające gromadzeniu doświadczeń emocjonalnych i poznawczych, wraz z dzieleniem się przez uczestników uczuciami, i podsumowaniem, będącym werbalizacją własnej aktywności (K. Sawicka 1993, s.41-43).

Niezwykle istotne są występujące w socjoterapii czynniki pomocowe. W ujęciu B. Jankowiak i E. Soroko (2015, s.196-197) stanowią one specyficzne procesy psychopedagogiczne, intencjonalnie uruchamiane przez prowadzącego grupę. Mają za zadanie wywołać oczekiwane modyfikacje w zachowaniu poszczególnych członków

136

grupy. W socjoterapii zachodzące w jednostce zmiany mają charakter psychopedagogiczny. Dokonanie zmian w osobowości, mimo rodowodu psychoterapeutycznego podejścia, nie stanowi głównego celu oddziaływań.

Brakuje ujednoliconej definicji czynników pomocowych. W tabeli 4.

zaprezentowane zostało zestawienie rozumienia czynników pomocowych przez różnych autorów.

 identyfikacja z pozytywnym dorosłym, towarzyszenie w przeżywaniu kryzysów rozwojowych, przestrzeganie zasad i norm obowiązujących w grupie, ułatwianie przekazywania wartości;

M. Wilk (2014)  przebudowa negatywnych sądów o sobie, tożsame z budowaniem poczucia własnej wartości czy pozytywnego obrazu własnej osoby;

J. Strzemieczny  rozwój efektywniejszych sposobów funkcjonowania i korzystniejszych schematów zachowań, umożliwienie przeżycia korektywnego doświadczenia emocjonalnego, który zastąpi wcześniej doznane urazy;

Z. Sobolewska  umiejętność radzenia sobie z konfliktami;

K. Sawicka (2010)

 umiejętności: wypełniania ról społecznych, radzenia sobie z napięciem emocjonalnym;

S. Kratochvil (1981)

 uczestnictwo w grupie, emocjonalne podtrzymanie, pomaganie innym, samoeksploracja i samorealizacja, odreagowanie, informacja zwrotna/ konfrontacja, wgląd, korektywne emocjonalne doświadczenie, próby i ćwiczenia nowego zachowania, uzyskanie nowych informacji i umiejętności społecznych;

Opracowanie własne (za: K. Poniatowska-Leszczyńska, 2015, s.119, S. Kratochvil, 1984, s.354-356, S. Kratochvil, 1981, s.278-310).

Z badań B. Jankowiak i E. Soroko (2014, s.205-206) wynika, że najczęściej stosowanymi przez socjoterapeutów (N=75) czynnikami pomocowymi są:

przestrzeganie zasad i norm obowiązujących w grupie, rozwój umiejętności społecznych, uczenie się interpersonalne i odbiór informacji zwrotnych, jak również towarzyszenie w przeżywaniu kryzysów rozwojowych. Za najmniej istotne uznano:

czynnik egzystencjalny, altruizm oraz przekazywanie wiedzy i informacji. Wspomniane

137

badania odnoszą się jedynie do placówek wychowawczo-oświatowych oraz pracy z dziećmi i młodzieżą. Brakuje podobnych badań dla placówek resocjalizacyjnych i pracy z osobami dorosłymi. Wykorzystanie przez prowadzącego wyżej wymienionych czynników wspomaga dynamikę pracy grupowej, pomaga uczestnikom w rozwijaniu umiejętności społecznych, jak również sprzyja osiąganiu przez nich wyznaczonych przez prowadzącego celów oddziaływań.

Podobnie wygląda to w postępowaniu terapeutycznym. W socjoterapii istotne jest oddanie uczestnikom części odpowiedzialności za wspólny wytwór czy funkcjonowanie grupy, ta zaś powinna łączyć się ze sprawiedliwością.

Bez zaakceptowania i przyjęcia norm sprawiedliwości trudno mówić o prawidłowym funkcjonowaniu w społeczeństwie. Odpowiedzialność wymaga sprawiedliwego reagowania zawsze, gdy pojawi się zachowanie właściwe czy niewłaściwe (H. Wardaszko-Łyskowska, 1966, s.31).

Z kategorią odpowiedzialności wiążą się zasady, które z grupowej psychoterapii przeniosły się na grunt innych oddziaływań grupowych. U S. Kratochvila (1981, s.74-78) wymieniano trzy podstawowe zasady: otwartości i szczerości, odpowiedzialności w postępowaniu oraz dochowania tajemnicy. Ciekawą była zasada

„prawo powiedzenia stop”, umożliwiająca uczestnikowi przerwanie każdej trudnej dla niego aktywności. Katalog ten systematycznie rozbudowywano, w różnych dziedzinach akcentując inne jakości. Funkcje korygujące mogą być realizowane, gdy zapewnione zostaną podstawowe warunki, związane z przestrzeganiem zasad prowadzenia zajęć socjoterapeutycznych (R. Szczepanik, A. Jaros, 2016, s.44-48).

Jedną z nich jest tworzenie atmosfery afirmacji, związane z nadawaniem uczestnikowi pozytywnych komunikatów i kreowaniem atmosfery akceptacji, unikając negatywnego wartościowania. Jej realizacji sprzyjać będzie wypracowanie norm funkcjonowania grupy. Ich przestrzeganie pozwoli na budowanie otwartego i życzliwego kontaktu między uczestnikami, pozbawionego uwag i komentarzy, które mogłyby rzutować na poziom samooceny. Poprzez nawiązanie osobistego i bliskiego kontaktu, będącego podstawą relacji terapeutycznej, rozumiane jest komunikowanie zainteresowania i troski problemami uczestników. Może ona dodatkowo kompensować wcześniej zaniedbane potrzeby psychospołeczne jednostki i minimalizować jej poczucie osamotnienia. Przestrzeganie zasady otwartości wiąże się z aktywnym słuchaniem i umożliwieniem uczestnikom dzielenia się swoimi doświadczeniami, m.in. dobierając zróżnicowane formy organizacji zajęć. Istotnym jest, aby każdy z uczestników miał

138

okazję poczuć się wysłuchany i potraktowany przez innych z szacunkiem. Kolejna z zasad – istnienia norm – zakłada konsekwentną realizację wcześniej podjętych zamierzeń i celów. Zawiera się ona również w przestrzeganiu reguł komunikacyjnych, które zostaną uznane za istotne także przez uczestników. Treść korygująca realizuje się w niej z pomocą autorytetu nieformalnego prowadzącego, który egzekwuje normy w sposób „partnerski, życzliwy, pozbawiony presji i przemocy” (R. Szczepanik, A. Jaros, 2016, s.46). Partnerskim sposobem na wypracowanie wspólnych norm funkcjonowania grupy jest kontrakt wychowawczy (por. R. Ballard 1988;

E. Grudziewska 2015; R. Szczepanik, A. Jaros 2016). Pozwala on na omówienie kwestii organizacyjnych zajęć (takich jak m.in.: czas trwania, miejsce, cele, obowiązujące zasady) i integrację grupy na początku oraz wychowawcze reagowanie na wszelkie formy łamania wcześniej ustalonych zasad w trakcie jej funkcjonowania. Nadrzędną zasadą wydaje się być odpowiedni dobór grupy, oparty na zasadzie dobrowolności (R. Szczepanik, A. Jaros, 2016, s.60-61).

Niezwykle istotnym dla projektowania oddziaływań socjoterapeutycznych jest element diagnozy. Zagadnienie to jest bardzo szerokie i stanowi przedmiot odrębnych opracowań (por. M. Wilk, 2014), dlatego w tym miejscu zostanie omówione jedynie sygnalnie. Diagnoza w socjoterapii służy zebraniu informacji, koniecznych do zaprojektowania oddziaływań dla konkretnej grupy, przejawiającej określone problemy, z uwzględnieniem różnic indywidualnych poszczególnych uczestników.

Jak wskazuje K. Klonowska (2016, s.21), powinna ona mieć charakter holistyczny i uwzględniać kontekst społeczny. Pożądanym jest włączenie w proces diagnozowania jak największej liczby specjalistów, co sprzyjać ma uzyskaniu jak najpełniejszej charakterystyki osób, z którymi będzie się współpracować. Jednocześnie autorka podkreśla, że uzyskane informacje mogą stanowić swoiste hipotezy, które będą weryfikowane w toku socjoterapii. Stanowisko to nie jest jednak powszechne. M. Wilk (2014, s.11) kwestionuje wartość arbitralnych rozstrzygnięć specjalistów względem potrzeb poszczególnych uczestników. Podkreśla, że diagnozujący powinien być przygotowany na możliwość zmiany wcześniejszego sposobu myślenia i otwarty

Jak wskazuje K. Klonowska (2016, s.21), powinna ona mieć charakter holistyczny i uwzględniać kontekst społeczny. Pożądanym jest włączenie w proces diagnozowania jak największej liczby specjalistów, co sprzyjać ma uzyskaniu jak najpełniejszej charakterystyki osób, z którymi będzie się współpracować. Jednocześnie autorka podkreśla, że uzyskane informacje mogą stanowić swoiste hipotezy, które będą weryfikowane w toku socjoterapii. Stanowisko to nie jest jednak powszechne. M. Wilk (2014, s.11) kwestionuje wartość arbitralnych rozstrzygnięć specjalistów względem potrzeb poszczególnych uczestników. Podkreśla, że diagnozujący powinien być przygotowany na możliwość zmiany wcześniejszego sposobu myślenia i otwarty