Teoretyczne założenia socjoterapii

Trudno jest jednoznacznie zdefiniować pojęcie socjoterapii (K. Sawicka 2010, s.9). W zależności od kontekstu znaczeniowego, adresata i przyjętych celów oddziaływań eksponowane są w tym rodzaju oddziaływań różne elementy.

K. Waszyńska, P. Bury i M. Filipiak (2015, s.93-94) wskazują, że rodowodem podejścia socjoterapeutycznego są: psychodynamiczna terapia grupowa i terapia zajęciowa dorosłych. W początkowych opracowaniach teoretycznych i wzmiankach odnośnie praktyki (przełom lat 40. i 50. XX w.), socjoterapię traktowano jako składową rehabilitacji medycznej- klinicznej i społecznej. Analizując literaturę przedmiotu, można przypuszczać, że zapomniano o korzeniach podejścia socjoterapeutycznego,

100

ograniczając je obecnie niemal wyłącznie do pracy z dziećmi i młodzieżą. Propozycja wykorzystania socjoterapii w pracy z osobami dorosłymi bywa interpretowana nawet jako brak zrozumienia istoty podejścia. Kwestię definiowania socjoterapii komplikuje dodatkowo fakt zacierania się granic między psychoterapią i pokrewnymi oddziaływaniami (por. m.in. M. Wilk, 2014). Rzetelnego przeglądu definicji socjoterapii dokonała B. Jankowiak (2013), dlatego w tym miejscu przytoczone zostaną jedynie najciekawsze ujęcia, potwierdzające rozpiętość znaczeniową terminu, wzbogacone o opracowania rzadziej cytowane.

W nurcie oddziaływań leczniczych, dzisiejsza socjoterapia utożsamiana była z tzw. akcją socjoterapeutyczną (H. Wardaszko-Łyskowska, 1966, s.15). Miała ona na celu wyodrębnienie czynników socjoterapeutycznych, kluczowych dla uzyskania efektów leczenia schizofrenii pacjentów, z uwzględnieniem warunków lokalowych (lepszych i gorszych). Socjoterapię rozumiano jako działanie skierowane na jednostkę i środowisko. Początkowo termin ten funkcjonował głównie na gruncie psychiatrii.

Socjoterapia definiowana była jako akcja lecznicza, mająca na celu zapobieganie izolacji chorego z życia w społeczeństwie, bądź ponowne włączenie go w nurt życia społecznego, uwzględniając wykorzystanie czynników socjalnych. W kontekście hospitalizacji wskazywano, że ograniczenie przykrych przeżyć oraz zaburzeń mechanizmów adaptacyjnych do życia w społeczeństwie ułatwia dalszą resocjalizację.

We francuskiej nomenklaturze psychiatrycznej lat 60. i 70. XX w. i literaturze anglosaskiej socjoterapia utożsamiana była z terapią socjalną. W tym okresie stosowanie technik socjoterapeutycznych, nie tylko w ramach leczenia szpitalnego, nazywano społecznością terapeutyczną (H. Wardaszko-Łyskowska, 1966, s.5).

Socjoterapia czy też akcja socjoterapeutyczna identyfikowana była z innymi nazwami:

rehabilitacją, readaptacją czy resocjalizacją (s.6). Podkreślano jednocześnie, że zakres socjoterapii jest szerszy niż akcji resocjalizacji, gdyż poza odbudową tego, co uszkodzone, należy też zapobiegać powstawaniu objawów dezadaptacji społecznej.

Aspekt leczniczy został dostrzeżony również w oddziaływaniach socjoterapeutycznych w resocjalizacji, które mają na celu modyfikowanie nieskutecznych zachowań interpersonalnych (B. Jankowiak, E. Soroko 2013a, s.38).

W Małej encyklopedii medycyny socjoterapia definiowana jest jako „zbiór metod socjotechnicznych, polegających na różnorodnych zabiegach korektywnych w stosunku do grupy”. Takie podejście akcentuje grupowy charakter socjoterapii,

101

jednocześnie różnicując ją od psychoterapii, koncentrującej się na zachowaniach dla jednostki niepożądanych (Mała encyklopedia medycyny, 1988, t.III, s.1146).

S. Kratochvil (1984, s.28) należy do grona osób, które włączają socjoterapię w zakres terapii środowiskowej jako element środowiska społecznego, uczestniczącego w procesie leczenia osób z zaburzeniami zdrowia psychicznego. Wyodrębnia on dwa rodzaje socjoterapii – bierną i czynną. W zależności od zakresu uczestnictwa do danej grupy zalicza: słuchanie wykładów, programów rozrywkowych, oglądanie filmów, słuchanie i uprawianie muzyki, udział w wieczorkach i grach towarzyskich, oglądanie filmów, rysowanie i modelowanie.

Zgodnie z definicją zawartą w Słowniku psychologicznym, socjoterapia polega na organizowaniu środowiska społecznego pacjenta tak, aby umożliwić mu utrzymywanie kontaktów z osobami z otoczenia społecznego, co sprzyjać będzie zdrowieniu i zachowaniu zdrowia psychicznego (Słownik psychologiczny, 1979, s.274).

Nawiązując do definicji zdrowia, zaproponowanej przez WHO, socjoterapia również zmierza do osiągnięcia przez jednostkę jak najpełniejszego stanu zdrowia (H. Wardaszko-Łyskowska, 1966, s.7).

W słowniku pedagogicznym akcentuje się charakter zaburzenia, wskazując socjoterapię jako jedną z możliwości łagodzenia czy eliminowania negatywnych norm i obyczajów w zachowaniach społecznych albo społecznie niepożądanych (W. Okoń, 1984, s.278). J. Jagieła (2007, s.17-25) dostrzega w socjoterapii możliwość umacniania korzystnych aspektów osobowości i społecznie pożądanych umiejętności społecznych.

Na gruncie praktyki oświatowej socjoterapia postrzegana jest w bardziej rozbudowany sposób jako „metoda pracy z dziećmi i młodzieżą pochodzącymi ze środowisk dysfunkcjonalnych wychowawczo” (M. John-Borys, 2005,s.348).

W późniejszej definicji, sformułowanej przez Ośrodek Rozwoju Umiejętności Wychowawczych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego wraz ze Specjalistyczną Poradnią Profilaktyczno-Terapeutyczną dla Dzieci i Młodzieży ze Środowisk Zagrożonych Alkoholizmem OPTA, socjoterapia zyskuje rangę „procesu korekcyjnego o charakterze leczniczym”, skierowanego do tej samej grupy adresatów (K. Sawicka, 2010, s.10), wykorzystującego głównie doświadczenia korekcyjne i odreagowanie emocjonalne. W ujęciu J. Strzemiecznego (1993, s.45) socjoterapia będzie celowym stwarzaniem warunków dzieciom, pozwalając im na nabywanie doświadczeń społecznych, facylitujących zajście procesu socjoterapeutycznego. W innej definicji (J. Strzemieczny, 1988, s.107) podkreślono, że musi to być działanie „świadome,

102

intencjonalne i celowe”, a wspomniane wcześniej warunki sprzyjać będą „zmianie w sposobie myślenia o sobie, świecie, sobie w świecie, pozwolą też na modyfikację niekorzystnych wzorów zachowań”. Według J. Jagieły (2009, s.9-10), warunkiem zmiany zachowania w toku zajęć socjoterapeutycznych są: modyfikacja negatywnych sądów, „przeżycie emocjonalne korektywnego doświadczenia” oraz możliwość przećwiczenia nowych wzorców zachowania.

Jak akcentuje K. Sawicka (2010, s.10), socjoterapia stanowi formę pomocy psychologicznej, skierowaną do dzieci i młodzieży, będącą formą pośrednią między psychoterapią, psychoedukacją a treningiem interpersonalnym, których elementy zawiera. Pomoc oferowana w ich ramach oznacza „świadomą aktywność profesjonalną, polegającą na operowaniu środkami psychologicznymi w celu udzielenia pomocy osobom cierpiącym psychicznie lub poszukującym własnej drogi rozwoju osobistego, społecznego i zawodowego (K. Sawicka, 2010, s.11)”.

W tym miejscu zasadnym będzie przypomnienie definicji wspomnianych wcześniej metod, odnosząc je do rozumienia socjoterapii.

Definiując psychoterapię, jej adresatem czyniono najczęściej osoby z zaburzeniami zdrowia psychicznego, uwarunkowanymi psychogennie, np. z nerwicą, psychozą czy zaburzeniami psychosomatycznymi (L. Grzesiuk; za: K. Sawicka, 2010, s.11). W rozumieniu J. Strojnowskiego, mianem psychoterapii określić można

„zamierzony i systematyczny proces interakcji rozwijany między pacjentem a terapeutą a grupą terapeutyczną w celu usuwania u tegoż pacjenta zaburzeń komunikacji, nieprawidłowych procesów psychicznych lub dolegliwości somatycznych i uzyskania lepszego przystosowania społecznego. Celem dalszym psychoterapii może być także polepszenie struktury osobowości i stymulacja możliwości rozwojowych pacjenta”

(J. Strojnowski, 1985, s. 28). Według L. Grzesiuk (K. Sawicka, 2010, s.11), psychoterapia, podobnie jak w niektórych interpretacjach resocjalizacja, opiera się na mechanizmach zmiany psychokorekcyjnej, dostrzegając obszary psychiczne, które podlegać będą zmianie. Poprzez skoncentrowanie się na osobistych problemach jednostki, w ramach psychoterapii (terapii indywidualnej lub psychoterapii grupowej), stara się pomóc jednostce w uświadomieniu i wyjaśnieniu zarówno źródeł dolegliwości psychicznych, jak i ich przyczyn. Możliwe do osiągnięcia zmiany dotyczą większej samoświadomości pacjenta, jego postawy wobec siebie, innych ludzi i rzeczywistości (K. Sawicka, 2010, s.11). Cele psychoterapii mają postać korekcyjną – eliminowanie bądź usuwanie konkretnych zaburzeń o podłożu psychicznym. Istotnym czynnikiem

103

zmiany jest odreagowanie emocjonalne, związane z dotarciem do dotychczas tłumionych emocji. Mogą one wynikać z wcześniejszych doświadczeń i rzutować na obecne funkcjonowanie, ale być trudnymi do ujawnienia w normalnych warunkach.

Wkracza tu mechanizm wglądu, wyrażający się w stopniu zrozumienia związków między doświadczeniami z przeszłości a radzeniem sobie w codziennych sytuacjach, co wcześniej nie było uświadamiane (L. Grzesiuk; za: S. Kratochvil, 1981, s.290-291).

Kolejny element to próbowanie i ćwiczenie nowych form zachowania, co, w połączeniu z poprzednimi, sprzyja gromadzeniu doświadczeń (K. Sawicka, 2010, s.13).

Socjoterapia w większym stopniu koncentruje się na modelowaniu zachowań pożądanych u jednostki, umożliwieniu ich wykorzystania, wypróbowania i odreagowania emocjonalnego (B. Jankowiak, E. Soroko, 2013a, s.53). Psychoterapia jest realizowana indywidualnie bądź w postaci spotkań grupowych. W kontaktach między uczestnikami nie tylko uwidaczniają się dotychczasowe problemy jednostek, kontakt z innymi pozwala również na nabywanie doświadczeń korektywnych.

Niezwykle istotną rolę odgrywają tutaj otrzymywane informacje zwrotne, które umożliwiają uczestnikom uzyskanie wglądu we własne motywy i uczucia.

Poza zrozumieniem intelektualnym konieczne jest uzyskanie zrozumienia dodatkowo na poziomie emocjonalnym, gdyż dopiero ono wiąże się ze zmianą zachowania (S. Kratochvil; za: R. Szczepanik, A. Jaros, 2016, s. 18).

Adresatami treningu interpersonalnego (grupowego) są osoby względnie zdrowe psychicznie. Uczestnictwo w nim umożliwia rozwój właściwości psychicznych, pozwalających na nawiązywanie satysfakcjonujących kontaktów z ludźmi, m.in. empatię, otwartość, autentyczność, umiejętność wyrażania siebie. Jest to możliwe do osiągnięcia poprzez wchodzenie w relacje w kilkuosobowej grupie i zdobywanie nowych doświadczeń (R. Praszkier, A. Różycki, 1983, s.34). Cele treningu mają charakter kreacyjno-korekcyjny: stymulowanie i wzmacnianie rozwoju osobistego oraz społecznego, jak również rozpoznanie problemów intrapsychicznych i interpersonalnych u jednostek zdrowych w toku ujawniania własnych odczuć, przyjmowania i nadawania informacji zwrotnych (K. Sawicka, 2010, s.13). W kategorii tej zawierają się również treningi umiejętności społecznych, które, realizując wskazane wcześniej cele, umożliwiają modyfikację zachowań. Bazują one na mechanizmach:

modelowania, odgrywaniu roli i transferze, będącym przeniesieniem rezultatów uczenia się z treningu do codziennych sytuacji z życia (R. Szczepanik, A. Jaros, 2016, s.19).

104

W oddziaływaniach psychoedukacyjnych eksponowane są cele kreacyjne, mianowicie nabywanie nowej wiedzy, doświadczeń czy umiejętności. Mechanizm zmiany stanowi ćwiczenie nowych zachowań i umiejętności (K. Sawicka 2010, s.13).

Psychoedukacja koncentruje się na edukacji psychologicznej uczestnika. Zdobyta wiedza ma sprzyjać rozwinięciu u niego samoświadomości i autorefleksji, a w rezultacie sprzyjać poprawie jego relacji z innymi ludźmi. Mając rodowód w psychologii humanistycznej, psychoedukacja nastawiona jest na „pracę z zasobami i potencjałami rozwojowymi człowieka” (R. Szczepanik, A. Jaros, 2016, s.17).

Najistotniejszym elementem jest rozwój potencjałów jednostki, bez koncentracji na deficytach czy zaburzeniach. Proces zmiany ogranicza się do sfery poznawczej i zwiększenia umiejętności, bez ingerowania w głębsze warstwy osobowości.

Cele socjoterapii zazębiają się również z celami promocji zdrowia i prewencji.

Zapobiegając wystąpieniu czynników ryzyka i rozwijając zasoby jednostki, zajęcia socjoterapeutyczne także zmierzają do poprawy stanu zdrowia uczestników (B. Jankowiak, E. Soroko, 2013a, s.54).

Zaprezentowane powyżej oddziaływania różnią się nie tylko poziomem ingerencji w osobowość uczestnika, lecz także celami i charakterem. Psychoterapia i trening interpersonalny koncentrują się na głębszych warstwach osobowości (zmiany korekcyjne i kreacyjne). Zajęcia psychoedukacyjne odnoszą się do sfer: poznawczej i umiejętności. Mają one charakter ustrukturalizowany, co w poprzednich formach nie zawsze jest możliwym do wypracowania, z uwagi na dynamikę procesu grupowego, pojawiające się w niej zdarzenia i potrzeby samej grupy (K. Sawicka, 2010, s.13).

Z wnikliwych analiz literatury przedmiotu i wniosków B. Jankowiak oraz E. Soroko (2013a, s.33) wynika, że najczęściej socjoterapia jest rozpatrywana jako postać oddziaływania grupowego, mająca charakter pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Grupy definicji koncentrują się na takich aspektach, jak: dziedzina, adresat, zakres uczestnictwa, prowadzący, szerokie lub wąskie rozumienie socjoterapii oraz na akcentowaniu, czym socjoterapia nie jest.

Postrzeganie socjoterapii jako formy działania pomocowego, mającego na celu poprawę funkcjonowania jednostki w relacjach interpersonalnych w stworzonej z tym zamysłem społeczności, stanowi przykład szerokiego rozumienia definicji. Aranżacja warunków w postaci grupy sprzyjać ma rozwinięciu kompetencji społecznych jednostki (B. Jankowiak, E. Soroko, 2013a, s.34-35). W ujęciu M. John-Borys (2005, s.352) kluczowym staje się właśnie organizacja środowiska socjoterapeutycznego.

105

Towarzystwo dla Dobra Socjoterapii (The Society for the Furtherance of Sociotherapy), uwzględniając holistyczne postrzeganie człowieka, proponuje zarządzanie środowiskiem socjoterapeutycznym dla osiągnięcia celów jednostkowych, a nawet wykorzystywanie „nacisku” społecznego (por. A. Brzezińska, 2005; za: B. Jankowiak, E. Soroko 2013a, s.35). Mówiąc o środowisku socjoterapeutycznym, na ogół jest ono rozumiane jako zorganizowane warunki społeczne (grupa), w których monitoruje się relacje między członkami i modyfikuje je w kierunku wzajemnej integracji uczestników. Tak zorganizowane środowisko bliskie jest idei społeczności terapeutycznej, gdzie nacisk położony jest na inicjatywę i udział we wspólnych aktywnościach, mających wspierać proces leczenia (S. Kratochvil, 2003, s.287).

W warunkach więziennych trudno jest o zorganizowanie społeczności terapeutycznej w rozumieniu m.in. R.M. Lipgara (1999, s.59), gdzie realizację celów oddziaływań socjoterapeutycznych wspierają spotkania całej społeczności (w tym wypadku skazanych i personelu), na których możliwa będzie otwarta rozmowa o funkcjonowaniu placówki (w mniejszej skali oddziału mieszkalnego).

Socjoterapia nie może być jednak rozpatrywana jako animacja terapii zajęciowej czy czasu wolnego. Pełniejszym jest rozumienie jej jako ukierunkowane tworzenie kontaktów społecznych, które sprzyjać będą prawidłowym zachowaniom społecznym (uwzględniając procesy rozwojowe i korekcyjne) (B. Jankowiak, E. Soroko, 2013a, s.36-37).

M. Konopczyński (2009, s.47) dostrzega w socjoterapii możliwość

„wielowymiarowego oddziaływania na struktury i funkcje osobowe nieletnich oraz wzmacniania i usprawniania parametrów tożsamościowych”. Autor pozytywnie ocenia również „nastawienie na poprawę, korekturę i usprawnienie”, co odróżnia tę metodę od psychoterapii. W pracy z osobami niedostosowanymi społecznie korzystna wydaje się być rezygnacja z werbalizowania doznanych doświadczeń urazowych na rzecz pracy grupowej (E. Silecka, 2013, s.215).

Jak podkreślają R. Szczepanik i A. Jaros (2016, s.19-20), socjoterapia często utożsamiana jest z resocjalizacją, a jako podmiot oddziaływań wskazuje się osoby niedostosowane społecznie. Takie ujęcie zostało zanegowane przez autorki, które wskazują, że z uwagi na zależność zewnętrzną (formalną) i rodzaj nacisku wychowawcy na wychowanka, socjoterapia zawiera w sobie jedynie elementy oddziaływań resocjalizacyjnych. W ich ujęciu bliżej jest jej do profilaktyki i terapii pedagogicznej, niż do resocjalizacji.

106

Zaproponowany powyżej wybór definicji prezentuje szerokie spektrum spojrzenia na socjoterapię, która przez różnych autorów rozpatrywana jest głównie w trzech kontekstach: jednostkowym, grupowym lub środowiskowym (B. Jankowiak, E. Soroko, 2013a, s.37). Wybór jednego z nich może warunkować grupę docelową.

W toku oddziaływań grupowych możliwe jest uzyskanie zmian u wybranych uczestników grupy, wykorzystując proces grupowy (B. Jankowiak, E. Soroko, 2013a, s.52). Na ogół oddziaływania socjoterapeutyczne kierowano do dzieci i młodzieży, z pominięciem osób dorosłych. Adresata mógł narzucić również wybór placówki docelowej, jak szkoła czy szpital psychiatryczny (K. Sawicka, 2010, s.293-294).

W literaturze anglojęzycznej także pojawiają się głosy, iż definicja socjoterapii jest nadal niedookreślona i różni specjaliści na potrzeby prowadzonej praktyki tworzą własne rozumienia (R.M. Frieboes, 2003, s.596).

Na potrzeby tej pracy podjęto próbę redefiniowania socjoterapii poprzez połączenie elementów wcześniej przytoczonych opisów. Socjoterapia praktykowana przez autorkę stanowi świadome i intencjonalne działanie psychopedagogiczne, ukierunkowane na zdiagnozowanie u jednostki obszarów nieadekwatnego funkcjonowania społecznego (związanych z podejmowaniem działań sprzecznych z interesem jednostki bądź społecznym) i zachowań wymagających zmiany, wspólnym wypracowaniu innych form zachowań interpersonalnych oraz umożliwieniu jednostce ich wypróbowania i nabycia pozytywnych doświadczeń społecznych, mających służyć poprawie jej relacji z innymi ludźmi. Działania te są podejmowane w grupie osób (6-12), które mogą demonstrować podobne bądź odmienne zachowania społecznie niepożądane. W toku zaproponowanych przez prowadzącego działań wspólnie stworzą warunki społeczne, sprzyjające nabywaniu pozytywnych doświadczeń społecznych i ich utrwalaniu, a także stopniowemu rozwojowi oraz dokonywaniu zmian w osobowości.