1.3.1. Adresaci oddziaływań resocjalizacyjnych
Kryterium społecznego przystosowania zawiera się w stopniu przystosowania jednostki do pełnienia „wszystkich swoich ról społecznych” (Cz. Czapów, St. Jedlewski, 1971, s.34). Odpowiada to jej zdolności do pozytywnego reagowania na oczekiwania społeczne, prezentujące interesy konkretnych zbiorowości społecznych, uwzględniając określone kulturowo komponenty roli (np. zwyczaje akademickie warunkujące kontakty miedzy wykładowcą a studentem).
Termin nieprzystosowanie społeczne często bywa stosowanym zamiennie z pojęciem niedostosowanie społeczne (M. Kuć, 2011, s.14).
Bardziej rozbudowaną definicję zaproponował C. Cekiera (J.M. Stanik, 2008, s.171), tworząc listę objawów nieprzystosowania społecznego. Zaliczył do nich:
niewspółmierne do bodźca napady krzyku, złości czy płaczu; nadwrażliwość fizyczną i psychiczną na pewne czynniki; nadpobudliwość emocjonalną; bezsenność oraz liczne marzenia na jawie; zaburzenia odżywiania (brak apetytu, żarłoczność itp.); regresję zachowania do uprzednich faz rozwojowych; „lęki, poczucie zagrożenia; poczucie depresji, apatii, izolacji; bezradność i nieporadność; lekceważenie obowiązków w domu i szkole; zaniedbania w nauce- negatywna postawa wobec szkoły; częste wagary, ucieczki z domu; kradzieże; agresja w stosunku do osób i zwierząt; palenie papierosów, alkoholizm; nadużywanie leków i środków odurzających; chuligaństwo i wandalizm;
przynależność do grup nieformalnych; tatuaże; pasożytniczy tryb życia; ucieczka przed krytyką”. Wyróżniono (M. Kalinowski, 2008a, s.235) również determinanty nieprzystosowania społecznego, które często występują łącznie: niski status społeczno-ekonomiczny rodziny, zaburzoną strukturę rodziny, kontakt z podkulturą przestępczą,
31
niepowodzenia szkolne, społeczne zablokowanie aspiracji, obniżoną samoocenę, nieprawidłową strukturę osobowości, stygmatyzację czy zaburzenia psychosomatyczne.
Podobne czynniki wskazał L. Pytka (2008, s.456) dodając do nich chorobę lub nieobecność rodziców i odrzucenie emocjonalne dziecka.
Wprowadzone do polskiej literatury pedagogicznej przez M. Grzegorzewską (B. Urban, 2008a, s.138) pojęcie niedostosowania społecznego zawierało się w zbiorze cech, które wykazywane przez nieletnich wskazywały na potrzebę objęcia ich specjalnymi metodami wychowawczymi. Zaliczyła do nich: skłonności społecznie destruktywne, skłonność do odreagowania emocji w działaniach społecznie destruktywnych, wrogi stosunek do innych ludzi, przerzucanie odpowiedzialności na innych, brak zahamowań, przesadną sugestywność czy trudność wyjścia z kłopotliwej sytuacji.
Niedostosowanie społeczne przybierać może formę wykolejenia przestępczego (Cz. Czapów, St. Jedlewski, 1971, s.46-52). Manifestuje się ono zachowaniami opornymi, zaczepnymi i ucieczkowymi. Jak wskazuje B. Urban (2008a, s.138), niedostosowanie społeczne jest nie tylko problemem sfery osobowościowej, łączy się też z zaburzeniami społecznego funkcjonowania.
Wśród kryteriów niedostosowania społecznego J. Konopnicki wymienia (B. Urban, 2008a, s.139-140): frustrację skutkującą nierzeczywistą motywacją i niemożnością poradzenia sobie z problemami, które nawarstwiają się; nieadekwatne i trudne do przewidzenia reakcje; brak sukcesów, poczucie bycia nieszczęśliwym. Autor (za: J.M. Stanik, 2008, s.171-172) wskazuje również na specyficzne cechy osoby niedostosowanej społecznie: nielubiana w środowisku, nieufna i nieczytelna dla innych, wyalienowana, antyspołeczna w sposobie zaspakajania potrzeb. Wyróżnia dwie postaci niedostosowania społecznego: zahamowanie i demonstracyjno-bojowa.
W definicji O. Lipkowskiego (1976, s.34) niedostosowanie społeczne wyjaśniane jest jako „zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych jednostki”.
Charakteryzować je mogą dwa przeciwstawne rodzaje zachowań (B. Urban, 2008a, s.155): internalizacyjne (związane z przesadną kontrolą) i eksternalizacyjne (związane z niskim poziomem kontroli) – typologia Achenbacha.
32
Według Z. Ostrihańskiej i D. Wójcik (za: J. Stanik, 2008, s.174) pojęcie niedostosowania społecznego przypisane zostało dzieciom i młodzieży, łamiącym zasady i normy społecznego funkcjonowania. Wyszczególnione zachowania są:
nieadekwatne do wieku, powtarzające się wielokrotnie i względnie trwałe. Zaliczono do niech: „systematyczne wagary, wielogodzinne wałęsanie się bez kontroli, ucieczki z domu, przebywanie w środowisku osób zdemoralizowanych, dokonywanie kradzieży, picie alkoholu, demoralizację seksualną, wandalizm, zachowania agresywne i narkomanię”.
Podsumowując, z pojęciem niedostosowania kojarzone są różne problemy (E. Pindel, 2007, s.103-104): wadliwych postaw (K. Pospiszyl), nieakceptowania i nieprzestrzegania norm społecznych (J. Konopnicki), nieadekwatnych postaw, przekonań i nastawień (Cz. Czapów), zaburzonych relacji interpersonalnych i wadliwych ról społecznych (B. Urban), patologicznych zachowań, cech osobowości oraz preferencji aksjologicznych (L. Pytka) czy nieprawidłowo ukształtowana tożsamość (M. Konopczyński).
Innym pojęciem, pozostającym w obszarze zaburzonego społecznego funkcjonowania jednostki jest termin zaburzenia w zachowaniu. Symptomami zaburzeń w zachowaniu zdaniem B. Urbana (2008a, s.142) są: niepowodzenia szkolne, niezależne od możliwości fizjologicznych czy intelektualnych; przewlekłe poczucie nieszczęśliwości i depresji; brak poszanowania mienia innych osób; skłonność do konfabulacji i chwalenia się; niemożność podjęcia współdziałania, gdy jest to potrzebne; marzenia na jawie; bezpodstawny lęk, bojaźliwość czy nasilone napięcie;
przedkładanie indywidualnych prac i zabaw; odpychający wygląd oraz niechęć względem proszenia innych o pomoc. Zaburzenia w zachowaniu w typologii D. H. Stotta i J. Konopnickiego (za: B. Urban, 2008, s.154) mogą przybierać postać:
zachowań wrogich, zahamowania, aspołeczności, bądź zachowań niekonsekwentnych.
Do niedawna dużą popularnością w publikacjach z zakresu pedagogiki resocjalizacyjnej cieszyło się pojęcie asocjalności. Odnosi się ono do zachowań ukierunkowanych na społeczną szkodliwość (jak wagary czy przestępstwo) i zawierających nieprawidłowości w strukturze (agresywne wymuszanie posłuszeństwa) (J.M. Stanik, 2008, s. 177-178). Przejawiane zachowania cechuje stabilność i powtarzalność. Kolejnym z pojęć jest wykolejenie społeczne, rozumiane jako układ postaw względem osób i grup uznanych za dysfunkcjonalne wobec konstelacji systemów społecznych (Cz. Czapów, St. Jedlewski, 1971, s.75).
33
Uwzględniając genezę zachowań przestępczych, niepokojące zachowania z okresu dzieciństwa przybierają na sile i przybierają coraz bardziej złożone formy.
W postaci zachowań antyspołecznych charakterystyczna jest ich powtarzalność i niepodatność na odziaływania terapeutyczno-resocjalizacyjne. W szczególności uwagę otoczenia zwracać powinny zachowania agresywne o podłożu genetycznym. Kategoria ta w aspekcie praktycznym stwarza trudności resocjalizacyjne, a w przypadku dziewcząt związana jest z wyższym poziomem agresji i większą brutalnością (B. Urban, 2008a, s.165).
Pedagogika resocjalizacyjna koncentruje się na korekcyjnie modyfikowanej zmianie cech osobowych i postaw społecznych, aby poprawić relacje jednostki ze środowiskiem społecznym. W definiowaniu nieprzystosowania społecznego zbyt rzadko akcentowane są potencjały i predyspozycje rozwojowe, tkwiące w podopiecznych. Gwarantem sukcesów wychowawczych będzie ich zdiagnozowanie i zaproponowanie w oparciu o nie oddziaływań resocjalizacyjnych (M. Konopczyński, 2009, s.28-29).
Proces resocjalizacji nie przebiega w próżni. Jak wskazuje M. Kalinowski (2008, s.234-235) obiektami wychowawczymi w rzeczywistości wychowawczej – resocjalizacyjnej są osoby wychowujące i nauczające (przygotowani merytorycznie specjaliści) oraz osoby wychowywane (odbiorcy proponowanych treści i wzorów zachowania), jak również warunki, w których mają miejsce sytuacje wychowawcze.
Jak podkreśla autor, działania podejmowane w układzie wychowawczym powinny koncentrować się nie tylko na wywoływaniu, regulowaniu i ulepszaniu funkcji wychowawczych czy opiekuńczych, ale także na usuwaniu dysfunkcji w przebiegu przystosowania społecznego oraz niepotrzebnych czynności. Sytuację wychowawczą tworzą trzy elementy: wychowawca, wychowanek, sytuacja/ otoczenie społeczne i kultura (P. Szczepaniak, 1995, s.60).
Jednostka, która trafia do zakładu karnego musi zdecydować czy ulegnie
„zaraźliwości środowiska” (A. Bałandynowicz, 2014, s.23). Dokonane przez nią w ciągu kilku pierwszych miesięcy (jednego do trzech) wybory ustalą jej miejsce w strukturze więziennej. Przesądzą o tym czy będzie podmiotem czy przedmiotem.
W perspektywie interpersonalnej pożądanym będzie rozwiązanie określonego problemu społecznego jednostki. W kwestii podejmowanych wyborów, zasianie wątpliwości odnośnie dotychczasowego postępowania i stworzenie sytuacji, w których zminimalizowana zostanie szansa na wybór negatywny i patologiczny. Wreszcie,
34
zamiast funkcjonowania w grupie nieformalnej zdecydowanie się na nawiązanie relacji interpersonalnych w pozytywnej grupie społecznej (A. Bałandynowicz, 2014, s.44-47).
Znaczenie relacji wewnątrzgrupowych w oddziaływaniach resocjalizacyjnych doceniono już dawno (O. Lipkowski, 1976), szczególnie nawiązywanych przyjaźni.
Właśnie one mają szansę w dalszej perspektywie na kompensowanie deficytów w sferze funkcjonowania społecznego i rozwijanie pozytywnych cech społecznych jednostek niedostosowanych społecznie. Praca w grupie i dokonywanie przeobrażeń w zakresie zmiany struktury jej funkcjonowania wydaje się być kluczowym dla oddziaływań resocjalizacyjnych. Zalecanym jest dobieranie składu grup uwzględniając zbieżne cechy, jak np. wiek, podobne doświadczenia czy zainteresowania. Grupa powinna liczyć niewielu członków, powstać w określonym czasie. Poza ukonstytuowaniem roli jednostki w grupie i dokonaniem w niej przeobrażeń, zadaniem wychowawcy/
prowadzącego jest też nawiązywanie kontaktów poza nią, uwzględniając szerszy kontekst społeczny. Zaniedbanie tego elementu przyczyni się do tego, że bez oparcia w grupie jednostka powróci do poprzednich aspołecznych form funkcjonowania.
Wytyczne do pracy ze skazanymi znaleźć można w podstawowych zasadach prawa karnego wykonawczego (M. Kuć, 2011, s.70-75):
1) zasadzie poszanowania godności ludzkiej (art. 4§1 kkw), odnoszącej się do zakazu torturowania, nieludzkiego czy poniżającego traktowania, a także karania, uznając godność za niezbywalną cechę każdego człowieka;
w przepisach wewnętrznych zasada ta jest rozszerzona o zapewnienie godziwych warunków bytowych i dostępu do opieki zdrowotnej i religijnej, 2) zasadzie podmiotowego traktowania (art. 5§1 kkw), dostrzegającej poza
prawami, także obowiązki skazanego, który powinien podporządkować się organom postępowania wykonawczego,
3) zasadzie praworządności (art. 9§1 kkw), odnoszącej się do konieczności przestrzegania prawa – bezzwłocznego wszczynania postępowania, kontroli i nadzoru nad realizowaniem orzeczeń oraz uznawanie prawa do składania wniosków i zażaleń na postanowienia,
4) zasadzie sprawiedliwości, związanej z wartościowaniem zachowań skazanego,