3.1.
Problematyka badawcza
Badania nad psychoterapią grupową, szczególnie w obrębie badania zmian zachowania uznawane są za trudne (Cz. Czabała, S. Leder, A. Pohorecka, 1980, s.446-453). Wskazywane trudności dotyczą kwestii: monitorowania wielu zmiennych, eksperymentalnego manipulowania sytuacją czy doboru metod i narzędzi badawczych.
W psychologii małych grup nadal brakuje jednoznacznie zdefiniowanych wymiarów, stanowiących o terapeutycznym charakterze grupy. Sytuacji nie ułatwia duża liczba celów i zastosowań psychoterapii grupowej, jak również duże zróżnicowanie grup, uniemożliwiające porównanie wyników badań. Akcentowana jest konieczność dobierania równoważnych grup kontrolnych (wyrównywania rozkładów zmiennych), która równocześnie określana jest jako praktycznie niewykonalna. Istnieje praktyczna trudność w przeprowadzeniu losowego doboru do grup z dużej populacji. Większość placówek postrzega taką procedurę, jako nadmiernie kłopotliwą. Czasem skład grupy zostaje arbitralnie narzucony przez instytucję. Sytuacja taka szczególnie dotyczy oddziaływań terapeutycznych. Innym, równie krytykowanym pomysłem, jest dobór grup z równoważeniem wartości średnich oraz odchyleń standardowych z rozkładu zmiennej, której wpływ chcemy osłabić. W procedurze rzekomo eksperymentalnej grupa może jednocześnie pełnić rolę eksperymentalną i kontrolną.
Praktyka często wyklucza poprawny dobór grupy, wskazując na konieczność jak najdokładniejszego opisu próby i określenie zmiennych pacjenta. Wśród wymienianych dla psychoterapii grupowej zmiennych znajdują się:
zmienne niezależne: zmienne powiązane z rodzajem psychoterapii (orientacja teoretyczna, cele, rodzaj technik grupowych), zmienne samej grupy (struktura, normy, formy aktywności, dynamika i typ interakcji) i psychoterapeuty (orientacja teoretyczna, przewidywania, postrzeganie własnej roli w grupie, cechy osobowości, zachowania, stosowane techniki, doświadczenie),
zmienne pośredniczące: zmienne pacjenta (cechy socjodemograficzne pacjenta, wskazania do leczenia, poziom funkcjonowania, doświadczenia) czy zmienne sytuacyjne (kontekst, miejsce),
191
zmienne zależne: zmiany dokonujące się na skutek psychoterapii (z wykorzystaniem standaryzowanych narzędzi i podaniem trzech wskaźników rzetelności) u pacjenta i w grupie jako całości.
Wskazany jest wystandaryzowany czas pomiaru – przed rozpoczęciem terapii i po jej zakończeniu. Zalecany pomiar katamnestyczny również może być obarczony problemami metodologicznymi, w tym przypadku na niekorzyść mogą działać upływ czasu i selekcja składu grupy. Nawet przy poprawnie przeprowadzonych badaniach, zakres możliwych uogólnień w psychoterapii grupowej jest wąski. Uzyskane wyniki można odnieść jedynie do populacji, z której wyłoniona została próba.
Przeprowadzone badania wpisują się w model badań eksperymentalno-naturalistyczny (L. Grzesiuk, 2006, s.31-32). W badaniach efektywności psychoterapii hipotezy przyczynowo-skutkowe weryfikowane są w warunkach naturalnych.
Wykorzystując metodę eksperymentalną, manipuluje się zmienną niezależną (przyczyna zjawiska) i monitoruje czy wywoła ona zmiany w zmiennej zależnej np. oczekiwany rezultat. Plan eksperymentalny zakłada dwa warianty badania, z wykorzystaniem grup:
zależnych i niezależnych. Pierwszy sprzyja uzyskaniu odpowiedzi na pytanie o rezultaty psychoterapii lub wybranej procedury terapeutycznej. Badanymi są uczestnicy psychoterapii lub danej procedury. Pomiar zmiennych odbywa się co najmniej dwukrotnie: przed wprowadzeniem procedury eksperymentalnej i po jej zakończeniu.
Dla oceny trwałości zmian dopuszczane jest powtórzenie pomiaru końcowego, nie tylko bezpośrednio po zakończeniu, ale również po upływie kilku miesięcy, a nawet lat.
W przypadku planu eksperymentalnego z wykorzystaniem grup zależnych (L. Grzesiuk, 2006, s.31-32) analiza wyników badania zawiera się w odnotowaniu rozbieżności pomiędzy pomiarem początkowym i pomiarem końcowym. Uzyskanie różnicy istotnej statystycznie pozwala na wnioskowanie o zależnościach przyczynowo-skutkowych. Tym samym spostrzeżenie, że wprowadzona interwencja przyczyniła się do dokonania określonych zmian u badanych osób skazanych. W modelu tym dopuszczalne jest: zrezygnowanie z grupy kontrolnej czy niewielka kontrola nad zmiennymi. Niestety nie można wykluczyć, że uzyskane w nim różnice nie stanowią wyłącznie wyniku zastosowanej procedury eksperymentalnej.
Badaniom eksperymentalnym z udziałem grup niezależnych (L. Grzesiuk, 2006, s.32-34) przypisywana jest większa wartość. Jego wykorzystanie pozwala zarówno wnioskować o skuteczności zastosowanej procedury, jak i różnych technik. Badania prowadzone są w dwóch grupach: eksperymentalnej (z zastosowaniem procedury)
192
i kontrolnej (bez ingerencji). Pomiar również powinien być przeprowadzony co najmniej dwukrotnie. Dopuszczalne są różne metody doboru grupy kontrolnej: osoby nieuczestniczące w żadnym programie (wykluczając informowanie ich o celu badań- tzw. uprzedzenie eksperymentalne), otrzymujący nieprofesjonalną pomoc, oczekujący na udział w procedurze terapeutycznej, niezainteresowani uczestnictwem (odmówili udziału) bądź zrezygnowali w trakcie czy otrzymujący placebo (podejmowane są względem nich działania niebędące przedmiotem badania). Z założenia grupy powinny być homogeniczne, zaś elementem różnicującym jedynie zastosowana procedura terapeutyczna. Zaletami tego modelu są: możliwość obliczenia różnic między grupami, wnioskowanie o faktach w kategoriach przyczynowo-skutkowych (przy uzyskaniu różnic istotnych statystycznie). Zarzuty odnoszą się do: etyki pozostawienia grupy kontrolnej bez pomocy, wydłużania czasu oczekiwania na uczestnictwo w procedurze (intencjonalnego przedłużania cierpienia), procedur quasi-terapeutycznych, zatajania informacji przed badanymi czy ich przedmiotowego traktowania.
Inną możliwością prowadzenia badań, także z pominięciem grup kontrolnych jest pomiar zmiennych i manipulacja w dwóch grupach eksperymentalnych, które różnicuje wybrane kryterium. Główny nacisk położony jest tutaj na zachowanie terapeuty/ prowadzącego, a wyniki odnoszą się do interakcji zmiennych pacjenci – terapeuta, nie zaś skuteczności samej interwencji. Możliwy jest jeszcze model eksperymentalno-laboratoryjny (L. Grzesiuk, 2006, s. 34-37), jednak jest on realizowany w sztucznych warunkach pracowni psychologicznej i realizowane badania stanowią jedynie symulację. W większym stopniu niż pozostałe umożliwia on manipulację nawet kilkoma zmiennymi niezależnymi, zachowując stałość innych dla pełniejszego uchwycenia skutków dokonanej manipulacji. Schemat badawczy może koncentrować się na zachowaniach pacjentów lub terapeuty (zmienna niezależna).
Zmienną zależną będzie reakcja drugiej strony w poszczególnych wariantach. Główne wątpliwości w tym modelu odnoszą się do możliwości zminiaturyzowania rzeczywistej sytuacji czy wyizolowania poszczególnych zmiennych, wykorzystania techniki grania roli czy uczestnictwa studentów. Uwierzytelnienia wyników można dokonać w toku badań replikacyjnych, ale są one kosztowne i czasochłonne.
Model korelacyjny (L. Grzesiuk, 2006, s. 27-31) wykorzystano w zakresie obliczania korelacji między poszczególnymi zmiennymi. Wnioskowanie utrudniła mała liczebność grupy. Warunki naturalne, w których wykorzystywana jest wybrana metoda
193
terapii stanowią element dyskusyjny. Socjoterapia początkowo stosowana była w warunkach izolacyjnych, podobnie jak psychoterapia grupowa. Tym samym, ignorując panujące obecnie przekonanie, zakład karny nie wydaje się być zupełnie nieadekwatnym miejscem.
Procedura naturalistyczno-korelacyjna (L. Grzesiuk, 2006, s.27-31) jest utrudniona z uwagi na odmienny niż w psychoterapii sposób rekrutacji i selekcji uczestników. Zaletami tego modelu są: minimalna ingerencja prowadzącego w proces terapeutyczny i konieczność rejestrowania sesji. Zarzuty odnoszą się do: doboru próby do badań, niespełniania wymogu reprezentatywności próby, kodowania i pomiaru zmiennych (co jest związane z udziałem obserwatorów), sposobu kategoryzowania i kodowania danych, adekwatności technik pomiaru do próby, wybiórczej analizy poszczególnych sesji, opisu niektórych zależności zamiast wnioskowania o charakterze przyczynowo-skutkowym. W prowadzonych badaniach prowadzono obserwację spotkań, jednak charakter eksperymentalny projektu wymagał ingerencji w sam proces.
W kontekście pozostałych, ujednolicono kryteria kodowania i kategoryzowania danych.
Podsumowując wcześniejsze rozważania, w badaniach zastosowano model eksperymentalny (dwugrupowy). Był to eksperyment naturalny z powtarzanym pomiarem bez spełnienia warunku eksperymentu psychologicznego.
W badaniach przyjęty został paradygmat pozytywistycznej perspektywy badawczej. Skoncentrowano się na metodzie ilościowej zbierania i analizowania materiałów empirycznych. Nie ograniczono się jednak do niej, pozyskując również materiały do analizy jakościowej. Założono, że przyczyni się to do zwiększenia wiarygodności i obiektywizmu uzyskanych wyników i da możliwość przeanalizowania i weryfikacji skuteczności pracy penitencjarnej metodą socjoterapii z osobami skazanymi za zabójstwo na kary długoterminowe.
Podjęte badania stanowią też w pewnym sensie odpowiedź na potrzebę, wskazaną przez J. Rejmana (2006, s.321) przeprowadzania eksperymentów w zakresie kary pozbawienia wolności. Po sławnych eksperymentach więziennych w Polsce (np. więzienie dla skazanych młodocianych w Szczypiornie, system wychowawczy zakładu karnego w Gdańsku dla skazanych odbywających karę pozbawienia wolności po raz pierwszy), może się wydawać, że entuzjazm na tym polu osłabł. Trudno się z tym zgodzić, gdyż eksperymenty są podejmowane, najczęściej w zakresie wprowadzania innowacyjnych autorskich programów resocjalizacyjnych w różnych jednostkach w kraju. Zdaniem M. Łobockiego (J. Rejman, 2006, s.322) innowacje
194
praktyków mają bardziej charakter eksperymentu wdrożeniowego, który wygasa wraz z wygaśnięciem entuzjazmu pasjonatów. Niestety często brakuje im rzetelnej metodologicznie weryfikacji empirycznej. Jest ona często zastępowana prostą ankietą ewaluacyjną, koncentrującą się jedynie na subiektywnych odczuciach uczestników.
W większości przypadków trudno mówić o nowych mikrosystemach penitencjarnych, raczej o eksperymentalnych grupach skazanych, jak ma to miejsce w przedstawionych badaniach. Zaletą jest oparcie programu na dorobku teoretycznym i praktycznym penitencjarystyki.
Z badań przeprowadzonych przez A. Lewicką- Zelent, K. Koronę i M. Lesiuk (2013) wynika, że warunkiem skuteczności prowadzonych oddziaływań jest zaangażowanie osób spoza ZK. W toku własnych doświadczeń stwierdzono, że uczestnicy zajęć w obecności pracowników penitencjarnych zamykają się, nie chcą mówić o swoich emocjach i przybierają pewne role, które są sprzeczne z ich rzeczywistym funkcjonowaniem.
3.2. Cel badań, problemy i hipotezy badawcze
Cel badań naukowych jest definiowany jako „rodzaj zamierzonego efektu”
(J. Gnitecki, 2007, s.316), będący efektem działalności badawczej.
Celem proponowanych badań było określenie skuteczności socjoterapii, realizowanej w ramach autorskiego programu „Ja wśród innych”, w rozwijaniu wybranych kompetencji społecznych skazanych. Działanie to było celem teoretycznym.
Cel praktyczny polegał na wypracowaniu skutecznej metody rozwijania kompetencji społecznych skazanych w toku prowadzonych względem nich oddziaływań resocjalizacyjnych. Kryterium efektywności oddziaływań resocjalizacyjnych uczyniono doraźne przeobrażenia w strukturach osobowości i w zachowaniu (Z. Bartkowicz, 2001, s.32), sprzyjające modyfikacji poziomu kompetencji społecznych. Zakłada się, że będą one konsekwencją uczestnictwa w programie socjoterapeutycznym. Odwołano się zarówno do poziomu: kompetencji społecznych, inteligencji emocjonalnej, samooceny, empatii, zadowolenia z życia, wiary w człowieka oraz zachowań prospołecznych skazanych (wskaźniki pośrednie), jak równie zachowań (wskaźniki behawioralne).
U sprawców zabójstw stwierdzono deficyty w obszarze tzw. zręczności życiowych,
195
rozumianych jako zasoby pozwalające na radzenie sobie w sytuacjach społecznych.
Dodatkowo wskazano na ich podatność na negatywne wpływy socjalizacyjne (H. Machel, 2003b), niski poziom samooceny, trudności z przestrzeganiem norm i przewidywaniem konsekwencji zachowań (por. J.K. Gierowski, D. Kubacka-Jasiecka, Z. Gaś; za: J. Florczykiewicz, 2013, s.172-173).
Grupa zabójców została wybrana z kilku powodów. Od kilku lat odnotowuje się wzrost ich liczby w populacji więziennej, co znajduje odzwierciedlenie w statystyce Służby Więziennej. Skazani za ten rodzaj przestępstwa zaliczani są do grupy więźniów długoterminowych, która cieszy się rosnącym zainteresowaniem środowiska naukowego (por. K. Gucwa-Porębska, 2015; M.H. Kowalczyk, 2017; A. Rzepliński, M. Eichart-Dubois, M. Niełaczna, 2018). Ponadto nadal brakuje propozycji oddziaływań resocjalizacyjnych, sprofilowanych na tą grupę skazanych.
Problemem badawczym może być zarówno pytanie, jak i zespół pytań (S. Nowak; za: M. Łobocki, 1984, s.107). Jest to pytanie oddające „jakość i rozmiar pewnej niewiedzy oraz cel i granicę pracy naukowej” (J. Pieter; za: M. Łobocki, 1984, s.107).
Mając na względzie zarysowaną koncepcję badawczą i uwzględniając wskazania metodologiczne (m.in. T. Pilch, 1995; M. Łobocki, 1984, 2010), a także wiedzę i doświadczenia autorki sformułowano ogólne i szczegółowe problemy badawcze: