System wykonywania kary pozbawienia wolności

Wychowanie resocjalizujące realizowane jest z poszanowaniem określonych zasad, które sformułowane zostały m.in. przez M. Kalinowskiego (2008b, s.237-239).

Poniżej przedstawiono ich charakterystykę.

Zasada wszechstronnego rozwoju wychowanka skłania do podejmowania działań, zmierzających do wielostronnego rozwoju wychowanka (intelektualnego, emocjonalnego, społeczno-kulturowego), co sprzyjać będzie wypełnianiu ról społecznych zgodnie z oczekiwaniami społeczeństwa. W zasadzie reedukacji podkreślona została zdolność człowieka do ponownego nabywania zachowań pożądanych i uwolnienia się od zachowań niepożądanych. Modyfikacja zachowania

ma miejsce w toku oddziaływań resocjalizacyjnych i są one podejmowane niezależnie od etapu życia jednostki. Zasada wszechstronnego i perspektywicznego opiekuństwa pozwala na pokazanie wychowankowi sposobów na zaspokajanie jego potrzeb (zarówno aktualnych, jak i potencjalnych). Regulacja relacji podopiecznego z innymi ludźmi zawarta została w zasadzie wymagań. Dotyczy budowania postaw prospołecznych nie tylko z uwzględnieniem dobra podopiecznego, ale również zbiorowości, w której żyje. Zasada indywidualizacji akcentuje niepowtarzalność każdej jednostki i jej sytuacji społecznej. Wyklucza możliwość stosowania tych samych, schematycznych rozwiązań względem różnych podopiecznych. Zaleca się dobieranie metod i środków oddziaływań do osoby wychowanka. Zastosowanie zasady kompleksowego traktowania przypadku wychowanka umożliwia zwiększenie skuteczności prowadzonych oddziaływań poprzez objęcie nimi całości sfer funkcjonowania wychowanka. Zasada akceptowania odnosi się do jednego z trudniejszych dylematów wychowawczych. Niezależnie od stopnia dezaprobaty dla czynu podopiecznego, wychowawca zobowiązany jest do akceptowania go takim, jakim jest. Ostatnia, zasada respektowania wiąże się z uwzględnianiem zdania wychowanka i wdrażaniem go do procesu samowychowania poprzez aktywowanie jego potencjału.

Wzorując się na zasadach wypracowanych na gruncie oddziaływań wychowawczych, H. Machel (2003, s.250) wskazał na szczególne znaczenie sposobów oddziaływania penitencjarnego, głównie korekcyjnych, pozwalających na dokonywanie zmian w osobowości więźniów. Wyróżnił dwie zasady indywidualizacji i otwartości na drugiego człowieka, uznając je za najważniejsze dla skuteczności podejmowanych działań. Dotykają one sedna procesu resocjalizacji, angażując w proces wszystkie zainteresowane osoby. Poza poszukiwaniem prób dotarcia do więźnia, elementem niezbędnym jest otwartość z jego strony na współdziałanie. Jak podkreśla autor, drugie kryterium ma wymiar subiektywny, odrębny od obiektywnych kompetencji personelu i poprawności zastosowania procedur oddziaływania.

Duże znaczenie ma sposób postrzegania wychowawcy przez podopiecznego.

Otwartym pozostaje pytanie czy za pomocą odpowiedniego kreowania wizerunku i metodycznej pracy nad postrzeganiem osoby wychowawcy, dopuszczalnym jest podejmowanie działań manipulacyjnych? Czy w trosce o poziom skuteczności oddziaływań można postępować kosztem obniżenia standardów moralnych?

W rozważaniach H. Machela (2003, s.250) częściowo znaleźć można odpowiedź

na postawione wyżej pytania. Koncentruje się on na relacji osobowej, wzajemnych postawach więzień – wychowawca, podkreślając ich dwustronny charakter. Rozmowę wstępną, czyli pierwszy kontakt między wychowawcą a więźniem postrzega jako kluczowy w tym aspekcie. Interakcja ta, poza uzyskaniem określonych informacji, ma na celu budowanie określonej jakości kontaktu. Zalecanym jest unikanie okazywania: niechęci, awersji czy obojętności, skupiając się na rzeczowym i życzliwym zainteresowaniu osobą rozmówcy. Postępowanie takie ze strony wychowawcy powinno sprzyjać przekonaniu, że może on mieć zaufanie do jego osoby i w razie problemów liczyć na jego pomoc. Gwarantuje to dobry kontakt wychowawczy nawet z wykolejonymi przestępcami i pozwala na budowanie autorytetu wychowawcy, sprzyjającego wywieraniu pozytywnego wpływu na więźnia w toku dalszych oddziaływań. Autorytet (H. Machel, 2003, s.251) definiowany jest jako zauważany przez więźnia przymiot wychowawcy, podnoszący go do rangi osoby znaczącej, z której zdaniem będzie się liczyć. Bez niego uzyskane zmiany w zachowaniu więźniów będą miały charakter pozorny i utrzymywały się do czasu istnienia czynników wymuszających.

Połączenie różnych klasyfikacji metod wychowania można znaleźć w opracowaniu P. Szczepaniaka (1995, s.63-86), który wyszczególnił ich pięć kategorii.

Metody wpływu osobistego opartego na interakcjach wychowawca – więzień, obejmują różne warianty wzajemnych relacji (np. współzależność funkcjonalną). Zwrócenie uwagi na sytuację wychowanka ma miejsce w metodach wpływu sytuacyjnego (np. metodzie trenowania czy nagradzania i karania wychowawczego). Do wyboru pozostają metody wpływu społecznego, związane z funkcjonowaniem w małej grupy społecznej. W dwóch ostatnich grupach metod podkreślona została resocjalizacyjna rola kultury i samowychowanie jako główny cel działalności wychowawczej.

Wydaje się, że między innymi wskazane metody posłużyły do stworzenia nowszej i obszerniejszej klasyfikacji, w której uwzględniając kontekst sytuacyjny zyskały one miano metod pracy penitencjarnej. W opracowaniu H. Machel (2003, s.250-264), nawiązując do klasyfikacji Cz. Czapówa, wyróżnił pięć grup metod pracy penitencjarnej. Metody oparte na wpływie osobistym odnoszą się charakteru interakcji między więźniem a wychowawcą i mogą przybierać formy wewnętrznego lub zewnętrznego stosunku wychowawczego. Kolejna grupa to metody oparte na wpływie sytuacyjnym, powszechnie wykorzystywane w oddziaływaniach wychowawczych i resocjalizacyjnych, jak przykład własny, doradzanie wychowawcze

i przekonywanie, które wykorzystują właściwości samej sytuacji możliwość manipulowania nią, utrzymywanie elementów wywołujących pozytywne zmiany i niwelujących negatywne zachowania więźnia czy możliwość kreowania nowych zgodnie z aktualnym zapotrzebowaniem. Ich efektywność sprowadza się do nauki zachowań pożądanych i oduczania tych niepożądanych. Innymi metodami zaliczanymi do tej grupy są organizowanie doświadczeń, nagradzanie i karanie dyscyplinarne, uświadamianie skutków zachowań oraz treningi. W metodach opartych na wpływie grupowym, co najmniej trzy osoby (w jakiś sposób związane ze sobą; z organizacją wewnętrzną, środkami integrującymi, ale też cechami indywidualnymi) uczestniczą w nauce i wyborze zachowania jednostki. Grupa stanowi istotny punkt odniesienia (powszechność uczestnictwa w grupie przestępczej oraz jej obecność w kryminogenezie) dla osoby wchodzącej w konflikt z prawem. Wyzwanie resocjalizacyjne stanowi stworzenie grupy atrakcyjnej, alternatywnej dla grupy przestępczej. Pomocną może okazać się metoda samorządu, która pozwala grupie na stworzenie demokratycznej struktury funkcjonowania uwzględniając, że nie wszyscy więźniowie zgadzają się na sytuację, aby więzień kierował innym więźniem. Problem ten pozwala rozwiązać tworzenie grup zajęciowych, na potrzeby konkretnych zajęć tematycznych, wykonania określonego zadania czy terapii (również grupy socjoterapeutyczne). Korzystnym elementem tych metod jest tworzenie więzi wewnątrzgrupowej, zapewniającej „poczucie przynależności, odrębności, zrozumienia, wsparcia, możliwość realizacji zainteresowań, ambicji” (H. Machel, 2003, s.259) i zapobiegając negatywnym zjawiskom grupowym. Metody zorganizowane łączą w sobie środki oddziaływania penitencjarnego nauczanie resocjalizacyjne (uzupełnianie wykształcenia i zdobywanie przygotowania zawodowego), pracę, działalność kulturalno-oświatową (pracę twórczą, zespoły i kluby zainteresowań, pracę z filmem i formy teatralne), rekreację i sport. Metody psychokorekcyjne dzielone są na liczne podkategorie według kryterium typów aktywności (np. psychodramatyczne, choreo-korekcyjne), sposobów oddziaływania (np. relaksacyjno-odreagowujące, treningowe) i orientacji teoretycznej (np. behawioralne, psychoanalityczne). Wyznacznikami stosowania metod psychokorekcyjnych są: „kierunkowość oddziaływania, celowość, planowość, systematyczność” (H. Machel, 2003, s.261). Mogą być one stosowane w wariancie oddziaływań indywidualnych lub grupowych, a ich skuteczność uzależniona jest od zdolności oderwania więźnia od wpływu negatywnego środowiska społecznego, jego przekonania o potrzebie współdziałania w grupie zamiast

rywalizowania i przestrzegania przez niego zasad wypracowanych na początku wspólnej pracy grupy. Najczęściej wymienianymi metodami psychokorekcyjnymi są psychodrama (socjodrama, drama) (forma improwizowanej dramatyzacji członków grupy przy udziale psychoterapeuty), psychopantomima (psychokorekcja grupowa związana ze spontanicznym niewerbalnym przedstawianiem wybranych treści), relaksacja i trening autogenny, muzykoterapia czy trening asertywności i umiejętności społecznych (treningi specjalistyczne, służące rozwijaniu konkretnych umiejętności społecznych).

W literaturze funkcjonują również wymieniane przez S. Lelentala (za: P. Szczepaniak, 1995b, s.95-96) metody oddziaływania penitencjarnego, rozumiane jako metody pracy z osobami skazanymi na karę ograniczenia lub pozbawienia wolności. Zawierać się w nich mają środki uwzględnione w prawie penitencjarnym (w tamtym okresie – podstawowe i specjalne). Rozwiązaniem wartym uwagi było zawarcie w nich m.in.: pomocy postpenitencjarnej, stosowania zasad wolnej progresji czy samorządu. Obecnie kwestie te są uregulowane w przepisach. Wcześniej uwzględniono również możliwość stosowania poza zwykłymi, eksperymentalnych metod oddziaływania, która obecnie również obowiązuje.

Wymienione przez H. Machela (2003, s.259-260) zorganizowane metody pracy penitencjarnej wydają się być zaczerpnięte z rozwiązań narzuconych przez ustawodawcę. Wskazane w Kodeksie karnym wykonawczym środki oddziaływania penitencjarnego stanowią niejako główne narzędzia resocjalizacyjnej zmiany, dlatego zasadnym wydaje się być ich krótkie omówienie. Pełen katalog obejmuje (art. 67§3 kkw): „pracę, zwłaszcza sprzyjającą zdobywaniu odpowiednich kwalifikacji zawodowych, nauczanie, zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe, podtrzymywanie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym oraz środki terapeutyczne”.

Praca poza nabywaniem konkretnych kwalifikacji zawodowych, co zostało podkreślone w ustawie, stanowi korzyść ekonomiczną dla skazanego, jego rodziny i społeczeństwa (M. Kuć, 2011, s.92). Korzyści te czynią z pracy środek priorytetowy.

Pełni ona funkcje wychowawcze, ekonomiczne, terapeutyczne i porządkowe.

W oddziaływaniach resocjalizacyjnych przypisuje jej się właściwości modelowania postaw oraz zachowań prospołecznych, wyrabiania nawyku pracy, rozwijania poczucia odpowiedzialności czy zagospodarowania czasu wolnego, a tym samym minimalizowania konsekwencji izolacji i obniżania atrakcyjności podkultury więziennej. To bardzo konkretna możliwość zainwestowania w przyszłość skazanego,

a tym samym spłatę zadłużenia (np. alimentacyjnego), zdobycie kwalifikacji i zawodu na kolejne lata oraz przyszłe nabywanie uprawnień emerytalnych. S. Pawela (za: M. Kuć, 2011, s.93) zaproponował zasady, których przestrzeganie ma gwarantować osiągnięcie celów pracy. W ich myśl praca wykonywana przez skazanych powinna być użyteczna, uwzględniać ich przyszłość, być adekwatną do zawodu i potrzeb rynku pracy, związaną z nauką zawodu, grupowa, opłacana jak na wolności, nie stanowić dodatkowej dolegliwości oraz być chroniona jak na wolności.

Praca skazanych jest odpłatna (art. 123 kkw), a wynagrodzenie za zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu pracy sięgać „musi co najmniej minimalnego wynagrodzenia za pracę” (art. 123§2 kkw), co ma zapobiegać dyskryminacji skazanych.

Wynagrodzenie za prace administracyjno-biurowe ustala dyrektor zakładu (art. 123§1 kkw). Przewidziane są również przypadki nieodpłatnej pracy (art. 123a kkw) m.in. prace porządkowe czy pomocnicze. Szczegółowe regulacje w przedmiocie zatrudnienia skazanych zawiera art. 121 kkw. Zgodę na zatrudnienie skazanego wyraża dyrektor zakładu karnego. Praca nie może kolidować z przebiegiem odbywania kary pobawienia wolności czy zagrażać bezpieczeństwu jednostki penitencjarnej. Względy bezpieczeństwa przemawiają za tym, że np. skazany na karę dożywotniego pozbawienia wolności w zakładzie karnym typu zamkniętego może pracować wyłącznie na jego terenie (art. 121§10 kkw). Niezwykle pozytywny wymiar ma praca poza zakładem karnym (M. Kuć, 2011, s.95), pozwalająca na weryfikację poziomu resocjalizacji (możliwość tzw. niepowrotu). Wśród zalet pracy wymienić też można: kontakt z innymi ludźmi/ społeczeństwem, minimalizację skutków izolacji, osłabienie postawy roszczeniowej czy szansę na zapewnienie sobie zatrudnienia po odbyciu kary pozbawienia wolności.

Wartość pracy i aktywizacji zawodowej dla przyszłej readaptacji społecznej osób przebywających w zakładach karnych i aresztach śledczych została doceniona przez polski rząd. Od 2016r. realizowany jest program „Praca dla Więźniów”, który pozwolił zwiększyć wskaźnik powszechności zatrudnienia osadzonych do wartości 52,0% (55% OISW Lublin). Składa się on z trzech filarów, obejmujących działania:

budowę hal produkcyjnych, zwiększenie zakresu możliwości nieodpłatnej pracy więźniów na rzecz samorządów oraz przewiduje ulgi dla przedsiębiorców zatrudniających więźniów (Służba Więzienna – sw.gov.pl).

Kryteria kodeksowe (art. 122 kkw) uwzględniają kwalifikacje skazanych, ich zainteresowania i potrzeby, choć priorytetem wydają się być potrzeby, wynikające

ze zobowiązań czy trudnej sytuacji. Dyrektywy pozaustawowe – regulaminy uwzględniają wymiar kary oraz względy organizacyjne (M. Kuć, 2011, s.95).

Przestrzeganiem tych wymogów zajmuje się nadzór penitencjarny, kontrolującym jest sędzia penitencjarny. Poza przestrzeganiem obowiązków, praca umożliwia skazanym uzyskanie dodatkowych korzyści (art. 124 kkw), jak dodatkowe widzenie czy zakupy.

Drugim kluczowym środkiem oddziaływania jest nauczanie, jako nie tylko element oddziaływań wychowawczych, ale również szansa na przyszłą adaptację społeczną. Po reformie systemu oświaty, zmieniona została również treść ustawy.

Obowiązkowe nauczanie w zakładzie karnym (art. 130 kkw) prowadzone jest w zakresie szkoły podstawowej jak również w zakresie ponadpodstawowym i na kursach zawodowych (odpłatne w całości lub częściowo). W pierwszej kolejności kierowane jest do skazanych młodocianych, dalej tych, którzy nie mają wyuczonego zawodu (bądź nie będą go mogli już wykonywać) poniżej 21 roku życia. Istnieje możliwość bezpłatnego udostępnienia podręczników oraz pomocy naukowych skazanym w trudnej sytuacji materialnej. Kodeks daje też skazanym możliwość kształcenia się na własny koszt poza zakładem karnym, jeśli dyrektor wyrazi na to zgodę. Skazany może być czasowo zwolniony z obowiązku nauczania.

Jak wskazuje M. Kuć (2011, s.97) przepisy pozakodeksowe podkreślają nie tylko konieczność uzyskania podstawowego wykształcenia, ale także uzyskanie wiedzy ogólnej wraz z kwalifikacjami zawodowymi. Podstawą kwalifikacji skazanego do nauczania stanowią: motywacja, predyspozycje i pozostały do odbycia wymiar kary.

Program nauczania jest taki sam w warunkach izolacyjnych i na wolności (nauka w zakładzie i poza nim), a w uzyskanych dokumentach (np. świadectwa, zaświadczenia) nie ma wzmianki o odbywaniu kary. Do nauczania są też zaliczane praca w warsztatach szkolnych i praktyczna nauka zawodu (art. 132 kkw). Podobnie jak w przypadku pracy, nauczanie podlega nadzorowi penitencjarnemu i może być przesłanką do skorzystania z ulg (np. skrócenia czasu pracy czy uzyskania pierwszeństwa w zatrudnieniu). Nauczaniu przypisywany jest walor wychowawczy i terapeutyczny (M. Kuć, 2011, s.98). Nie można zapominać o tym, że brak wykształcenia czy jego niski poziom może przekładać się na autorytarne widzenie świata i osobowość cechującą się „sztywnością relacji, bezsilnością, poczuciem zagrożenia w sytuacjach nowych i nieznanych” (A. Szecówka, 2008, s. 252), co czyni ich podatnymi na wpływy innych osób.

Zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe stanowią chyba najbardziej pojemną kategorię. Służą one głównie wykształceniu nawyku pozytywnego spędzania czasu wolnego i zwiększaniu aktywności społecznej skazanych (art. 135 kkw). W praktyce jest to realizowane poprzez wypożyczanie skazanym książek i prasy oraz urządzenia audiowizualne w świetlicach i celach mieszkalnych. Oferta zajęć obejmuje m.in. (M. Kuć, 2011, s.99) dostęp do audycji radiowych i programów telewizyjnych, korzystanie z wypożyczalni książek czy prasy (też ich zakup na własny koszt), udział w zajęciach świetlicowych oraz kołach zainteresowań, emisję filmów. W ramach tego środka oddziaływań realizuje się praktyczny wymiar społecznej deizolacji skazanych (A. Bałandynowicz, 2015, s.16-17), gdyż kodeks umożliwia nawiązanie kontaktów i współdziałanie ze stowarzyszeniami, organizacjami czy instytucjami (art. 136 kkw), także tworzenie zespołów skazanych. Innymi zaletami uczestnictwa w zajęciach kulturalno-oświatowych i sportowych są (M. Kuć, 2011, s.99) minimalizowanie skutków deprywacji sensorycznej, zapobieganie lub zmniejszanie liczby zachowań agresywnych, utrzymanie sprawności fizycznej, zaspokajanie potrzeby ruchu, łagodzenie napięć i konfliktów. Nie do przecenienia jest też sam aspekt uspołecznienia.

Zajęcia takie mogą odbywać się i obejmować wydarzenia poza zakładem karnym, w zależności od typu zakładu (art. 90- 92 kkw). Uczestnictwo w tego rodzaju zajęciach stanowić może nagrodę (art. 138 kkw) lub karę, gdy skazany zostanie jej pozbawiony (art. 143 kkw). Tutaj też zawiera się twórczość własna skazanych. Zagadnienia te także stanowią przedmiot zainteresowania nadzoru penitencjarnego.

Pominięte w art. 67§3 kkw nagradzanie i karanie dyscyplinarne skazanych uwzględnione zostało w innym dokumencie – §40 (Dz.U. 2016 poz. 2231). Kodeks przewiduje dwie sytuacje nagradzania skazanych (art. 137 kkw): odznaczanie się dobrym zachowaniem albo jako motywacja do poprawy zachowania. Katalog nagród (art. 138 kkw) obejmuje ich 14, m.in.: dodatkowe lub dłuższe widzenie, nagrodę rzeczową albo pieniężną, pochwałę czy rozmowę telefoniczną na koszt zakładu karnego. Wśród nich, przy spełnieniu wszystkich warunków (art. 139 i 140 kkw) możliwe jest również czasowe opuszczenie zakładu karnego. O przyznaniu/ cofnięciu czy zamianie nagród decyduje dyrektor zakładu (M. Kuć, 2011, s.102-103). Cześć nagród może być stosowana jako ulgi, wyłączając te odnoszące się do opuszczania zakładu karnego. Decyzję podejmuje dyrektor zakładu karnego. Odpowiedzialność dyscyplinarna skazanych (art. 142 kkw) jest stosowana w przypadku zawinionego naruszenia nakazów/ zakazów. Katalog kar dyscyplinarnych (art. 143 kkw)

i zakres ich stosowania jest dość zróżnicowany. Podobnie jak stopień dolegliwości kar, poczynając od nagany, a kończąc na osadzeniu w celi izolacyjnej (do 28 dni). Razem jest ich osiem. Szczególnie dużo uwagi poświęcone jest najcięższej z kar- umieszczeniu w celi izolacyjnej. Wymierzane są one (art. 144-145 kkw) przez dyrektora lub osobę upoważnioną przez niego z urzędu albo na pisemny wniosek zwierzchnika skazanego, również w formie pisemnej. Jak można przypuszczać, ze względów wychowawczych, przy wymierzaniu kar stosuje się zasady indywidualizacji (np. okoliczności, stosunek do czynu, postawę) i uwzględnia stopień zawinienia. Skazany zostaje wysłuchany i zapoznaje się z przesłankami przemawiającymi za ukaraniem. Co do zasady, jedno przekroczenie upoważnia do wymierzenia jednej kary dyscyplinarnej (M. Kuć, 2011, s.105). W przypadku ich kumulacji, kara powinna być surowsza. Kara nie jest jednak nieuchronna, gdyż kodeks (art. 146 §3 kkw) przewiduje odstąpienie od niej, zawieszenie, zamianę, a nawet darowanie, co również jest motywowane względami wychowawczymi. Możliwy jest też przypadek (art. 147 §1 kkw) przedawnienia karania dyscyplinarnego i samego wykonania kary. Powinna być jednak wykonana bezzwłocznie (art. 148 §1 kkw).

Wartość środków oddziaływania penitencjarnego potrafią docenić również sami skazani. K. Linowski (2010, s.371-375) dokonał komparystycznej oceny poszczególnych środków pod względem możliwości poprawy oddziaływań resocjalizacyjnych. W świetle opinii skazanych (100 osób), 81% doceniło pobieranie nauki, niezdecydowani i nieprzekonani stanowili 19%. Zajęcia kulturalno-oświatowe pozytywnie oceniło 63% badanych. Ich zdaniem (79% osób) mają one pozytywny wpływ na postawy, jednak 81% skazanych wskazało na zajęcia sportowe jako bardziej wartościowe (głównie zajęcia na siłowni 62% wskazań). Utrzymywanie kontaktów ze światem zewnętrznym jest to forma z której korzysta większość skazanych (98%) i ponad 80% z nich ocenia ją pozytywnie.

Od dawna akcentowanym problemem jest słabe zaplecze rekreacyjno-sportowe w wielu jednostkach (por. A. Zalewska-Meler, 2009, s.175), brakuje też miejsca do działalności kulturalno-oświatowej. Paradoksalnie, im bogatsza oferta zakładu tym trudniej jest zorganizować w nim dodatkowe zajęcia. Badania te potwierdzają także konieczność: korzystania z ustawowo wskazanych form oddziaływania na skazanych oraz zatroszczenia się o ich jakość. Przede wszystkim silnie zaznaczyła się w nich potrzeba pozostawania w łączności ze światem zewnętrznym. Oczywiście w większości chodziło tu o kontakty z bliskimi, jednak dla osób pozbawionych takiego wsparcia

zainteresowanie przedstawicieli społeczeństwa może okazać się bardzo cennym.

Szczególnie, gdy ich obecność w zakładzie karnym nie wynika z obowiązków, a jest przejawem ich zainteresowania czy dobrej woli.

Kwestia udziału społeczeństwa w wykonywaniu kary pozbawienia wolności zawarta została w rozdziale VII k.k.w. Określono w nim warunki na podstawie których można zezwolić na współdziałanie ze stowarzyszeniami, organizacjami i instytucjami. Dokładne omówienie tego zagadnienia znaleźć można w artykule M. Kuć (2007, s.112-115). Zakres pomocy określony został jako wsparcie – materialne, prawne, medyczne czy pomoc w znalezieniu zatrudnienia. Zakres podejmowanych prac może obejmować m.in.: prowadzenie działalności związanej z realizacją zadań zawartych w programach resocjalizacyjnych, kształtowanie społecznie pożądanych postaw skazanych czy podtrzymywanie celowych kontaktów ze skazanymi (M. Kuć, 2007, s.116).

System wykonywania kary pozbawienia wolności według M. Kaczmarek (2010, s.97) koncentruje się na organizowaniu procesu wykonywania orzeczonych kar, ukierunkowując je na osiąganie założonych celów. System penitencjarny łączy w sobie przepisy oraz instytucje prawa penitencjarnego, zmierzając do realizacji celu kary pozbawienia wolności. Dynamika tego ostatniego wynika ze ścierania się różnych elementów systemu np. aktualne poglądy, polityka karna, założeń systemów wewnątrz niego – np. edukacyjnego. W rozumieniu J. Śliwowskiego (P. Szczepaniak, 2003, s.47) stanowi „całokształt przepisów i instytucji prawa penitencjarnego oraz urządzeń zakładów karnych, zmierzających według określonego sposobu i metody do osiągnięcia zasadniczego celu wykonywania kary pozbawienia wolności”.

Oddziaływania w ramach systemu penitencjarnego zostały przedstawione na schemacie poniżej.

Rysunek 1. Podstawowy schemat oddziaływania penitencjarnego

Źródło: P. Szczepaniak, 1995b, s.97.

Oddziaływania penitencjarne łączą w sobie dwie płaszczyzny, które wzajemnie się przenikają. Osiąganie celów działalności resocjalizacyjnej jest możliwe poprzez wykonywanie kolejnych zadań, jak diagnozowanie i prognozowanie, projektowanie wraz z oceną skuteczności, realizacja oraz oddziaływanie (poszczególne elementy mogą się powtarzać). Ich wykonanie umożliwiają metody i środki oddziaływania penitencjarnego, praca osobopoznawcza, formułowane plany i zamierzenia, dokonywane oceny.

W skład systemu penitencjarnego wchodzą (P. Szczepaniak, 2003, s.47) przepisy i instytucje prawa penitencjarnego, architektura oraz typologia zakładów, środki oddziaływania, pozycja prawna więźniów, wzajemne relacje kadry penitencjarnej i pensjonariuszy, sposób zarządzania oraz kontroli, środki ochronne.

Projektowanie oddziaływań penitencjarnych w dużej mierze koncentruje się na formułowaniu zamierzeń wychowawczych – resocjalizacyjnych, penitencjarnych, tworzeniu i realizacji indywidualnych programów resocjalizacji (IPR) (P. Szczepaniak, 1995b, s.98-101). Formułowanie IPR od lat jest jednym z głównych zadań wychowawców w kontekście resocjalizacji więźniów. Na kształt IPR wpływają sąd orzekający (środki karne, ich wykonanie), komisja penitencjarna (m.in. decyzje odnośnie klasyfikacji), sąd penitencjarny (nadzór, orzecznictwo), dyrektor zakładu karnego (wcześniej naczelnik; m.in. ocena postępów w resocjalizacji), prokurator (nadzór, funkcje procesowe), wychowawca (często twórca i realizator programu), organy nadzoru – administracyjnego i społecznego, skazany (współtwórca) i jego pełnomocnik (wnioski procesowe, skargi itp.). Istotne znaczenie dla jego konstruowania ma aktualna polityka penitencjarna i obowiązujące zasady resocjalizacji, gdyż

W dokumencie Skuteczność socjoterapii w rozwijaniu kompetencji społecznych skazanych - Biblioteka UMCS (Stron 63-77)