Badania jako początek „pozytywnego cyklu społecznego”

Empowerment i partycypacyjne badania w działaniu

Partycypacyjne badania w działaniu dają badaczom możliwość tworzenia tego, co Castro i Farmer nazywają „pozytywnym cyklem społecznym” (Castro i Framer, 2005). Przywołują oni przypadek Haitańczyka, który stracił rodzinę i sklep, ponieważ z powodu ubóstwa nie mógł otrzymać pomo-cy medycznej niezbędnej w przypadku AIDS. Jego rodzina i klienci byli zawstydzeni i przerażeni jego chorobą. Ów mężczyzna przeszedł heroicznie długą drogę, by uzyskać konieczną pomoc i zapoczątkowany w ten sposób „pozytywny cykl społeczny” zaczął się uruchamiać. Ponieważ widoczne objawy choroby ustały, strach i stygmatyzacja ustąpiły, rodzina się odnalazła a sklep znowu dobrze prosperował.

Innym przykładem badań działań uczestniczących, które kończą się „pozytywnym cyklem spo-łecznym” jest upełnomocnienie rodziców dzieci specjalnej troski na Litwie realizowane przez Ruskusa i Gerulaitisa (2009). Początkowo rodzice byli onieśmieleni i trzymali się z dala od grona pedagogicznego, jednakże, gdy otrzymali wsparcie nawiązali kontakty z nauczycielami i aktywnie uczestniczyli w tworzeniu planów rozwoju edukacyjnego swych dzieci. Co więcej, po zakończe-niu projektu, rodzice postanowili kontynuować (bez pomocy badaczy) działanie grupy wsparcia rodziców, zainicjowanej w przebiegu badania.

Partycypacyjne badania w działaniu umożliwiają zwalczanie marginalizacji i stygmatyzacji oraz dają szansę na edukację, zdobycie umiejętności zawodowych i afirmację w miejsce niekorzystnej sytuacji, odrzucenia i dehumanizacji. Nie oznacza to jednak, że są one jedynym sposobem, w jaki badanie doprowadza do upełnomocnienia. Nieuczestniczące badanie w działaniu również mogą upełnomocniać, prowadząc do trwałej zmiany społecznej. Przykładem jest Bukareszteński Projekt Wczesnej Interwencji, realizowany w partnerstwie pomiędzy badaczami z USA i pracownikami pomocy społecznej z Bukaresztu, zajmującymi się ochroną praw dziecka. Efektem projektu były przełomowe wnioski o destruktywnym wpływie instytucjonalizacji na rozwój mózgu u dzieci oraz znaczeniu wczesnego umieszczania ich w rodzinach zastępczych, aby ten proces hamować. Nie mniej ważne jest to, że zespół badawczy przekonał bardzo potrzebne rodziny zastępcze i zbudował potencjał organizacyjny, pokrywając przynajmniej 50% kosztów (Zeanah i in., 2006). Ponadto, Rumunia w konsekwencji zdelegalizowała instytucjonalne placówki opiekuńcze dla niemowląt i dzieci. Ppodobną reformę wdrożyły także inne kraje UE, takie jak Litwa. Należy wziąć pod uwagę, że sami badacze, dalecy od pretendowania do bezstronności czy obiektywizmu, podkreślali, że etos partnerstwa z fachowcami zajmującymi się ochroną praw dziecka i rodzicami zastępczymi z Rumunii wzmocnił ich projekt (Ibid).

Wprawdzie za cel badań w działaniu uznać możemy upełnomocnienie, jednakże częściowa reali-zacja tego celu jest trudna, ponieważ znaczenia „upełnomocnienia” (Batliwala 2007) i „partycypa-cyjności” w kontekście transformacji społecznej przestają być jasne. Batliwala opisuje dogłębnie proces, który spowodował, że termin „upełnomocnienie” stracił swoje pierwotne, polityczne znaczenie:

…poprzez pozbawienie go kulturowej specyfiki, treści politycznej i sprowadzenie do serii rytuałów i kroków, które imitują jego immanentne oryginalne elementy, ale bez dbałości o zachowanie autentycznej mocy transformacyjnej (2007, s. 557).

Partycypacyjne badania w działaniu mają swoje korzenie w procesie podnoszenia świadomości, opisanym przez Freire, a polegającym na samodzielnym definiowaniu charakteru własnej

opresji i procesów wyzwolenia (Leal, 2007). Partycypacyjne badania w działaniu miały na celu

wsparcie takiego procesu wyzwolenia, propagując go za pomocą publikowania wyników, by udostępnić większej liczbie ludzi prawdę o osobach zmarginalizowanych i budować praw-dziwą demokrację. Jednakże Leal, tak jak Batliwala, podkreśla, że krytyczna postawa może być zatracona, kiedy działanie partycypacyjne zostanie zredukowane do zestawu metodologicznych procedur i technik. Podobnie się dzieje, kiedy rzeczywista transformacja zostanie zastąpiona jedynie rytualnymi działaniami elit.

Po wyeliminowaniu wszystkich zagrażających elementów, partycypacja może być wykorzystana, jako narzędzie służące podtrzymaniu status quo, a nie wyrażaniu niezgody na istniejący stan rzeczy. To, czy spełni swoją rolę, zależy w znacznej mierze od faktu uwzględnienia klasowych

i poważniejszych społecznych sprzeczności. Jeśli nie zostaną one uwzględnione partycypacja

stanie się kolejnym składnikiem w dominującym paradygmacie modernizacji (Leal, 2007, s. 543). W pierwotnym rozumieniu upełnomocniających partycypacyjnych badań w działaniu

wyko-rzystuje się i wspiera doświadczenia i siły osób zmarginalizowanych, aby doprowadzić

do prawdziwej transformacji polityki społecznej lub innych uwarunkowań, nawet jeżeli wcześniej wydawało się, że nie da się ich zmienić z uwagi na rażącą dysproporcję władzy: „Upełnomocnienie staje się zjawiskiem transformacyjnym jedynie wtedy, gdy powstaje dzięki dialogowi i aktywności” (Saleeby, 2012, s.13)

Aby badania były prawdziwie upełnomocniające, muszą sprawić, że pokrzywdzona osoba poczu-je się wysłuchana, szanowana i będzie miała możliwość „kontroli” lub autoryzacji analiz i ustaleń badaczy.

Upełnomocnienie może odnosić się nie tylko do klientów. Badania partycypacyjne mogą do-prowadzić do upełnomocnienia pracowników socjalnych. Jak zauważa Granosik, mogą oni poprzez badania partycypacyjne osiągać wiele ważnych celów, jak ustanawianie dyskursów, tworzenie nowych dróg zwiększania wpływu pracowników socjalnych i klientów na procesy społeczne, które mają udział w tworzeniu ich tożsamości. Jest to o tyle ważne, że w zespołach interdyscyplinarnych pracownicy socjalni mają zwykle niższy status, co przekłada się na słabszy głos w zespołowo podejmowanych decyzjach (Granosik, 2012).

Jednym ze sposobów podnoszenia statusu perspektywy pracownika socjalnego może być pro-wadzenie przez niego badań społecznie zaangażowanych. Zdobyta w nich wiedza jest unikal-na ze względu unikal-na proces jej współtworzenia. Wyłaniająca się w przebiegu badań teoria o świecie „innego” staje się jednocześnie uzasadnieniem dla podejmowanych w nim działań badacza, a te wtórnie weryfikują i ubogacają generowaną teorię. Przykładem mogą być badania Anity Gulczyńskiej (Gulczyńska, 2012). Zmieniająca się wraz z czasem i zaangażowaniem badacza per-spektywa na świat badanych substancjalizuje się w ścisłym związku ze zmianami ról pełnionych

przez nią w badaniu. Była sąsiadką, pedagogiem społecznym, zaangażowanym obserwatorem, a nawet opiekunem prawnym jednego z młodych ludzi, by zakreślić swoją finalną rolę na styku badani-środowisko, jako rolę rzecznika. Konceptualizacja tej nowej roli nie byłaby możliwa, gdyby badaczce bliższe były przesłanki paradygmatu pozytywistycznego.

W sensie ogólnym, badania partycypacyjne można rozpatrywać w odniesieniu do skali uczest-nictwa (Marcan, Ross, Hardy i Shapiro, 1999), od badań które upełnomocniają uczestników po-przez próby opisania problemów po-przez nich doświadczanych z ich perspektywy, jak np. oceny konsumentów usług socjalnych, aż po te najbardziej partycypacyjne, w których wszyscy inte-resariusze w społeczności określają problem do zbadania, decydują o sposobie badania i biorą udział w zbieraniu danych, analizie i przedstawieniu wyników (Laws, Harper i in., 2003; Stringer 2007). Wnikliwe badania działań uczestniczących konsekwentnie skutkują lepszymi warunkami socjalnymi dla tych, którzy w nich uczestniczą, jak również uświadamiają wszystkim mocne strony i możliwości uczestników.

Przeciwdziałanie ubóstwu poprzez zaspakajanie potrzeb edukacyjnych ludzi

Partycypacyjne badania w działaniu mogą sprzyjać wartościowej edukacji, umożliwiając ludziom opracowanie teorii tego, co robią, żeby rozwiązywać ważne problemy komunikacji społecznej, jak to miało miejsce w projekcie Lederacha i Thapy (2012) realizowanym w Nepalu. Uczestnicy badania uczyli się przeprowadzania wywiadów, zbierania i analizowania danych, pisania, przy-gotowywania prezentacji wyników, itp.

Partycypacyjne badania w działaniu mogą służyć zwiększeniu poczucia własnej wartości w ra-mach wprowadzania programu mediacji. Poprzez „stawanie się badaczami”, uczestnicy uczyli się dostrzegać i uznawać za ważne własne doświadczenia i własne kompetencje analityczne. Proces badawczy nie był czymś, co inni zrobili i przekazali, ale tym co sami potrafili stworzyć (Lederach i Thapa, 2012).

Sytuacje edukacyjne mają miejsce, kiedy członkowie społeczności odkrywają, że ich zdanie się liczy i jest brane pod uwagę we wprowadzanych zmianach, co następnie sprawia, że ludzie uważniają własne perspektywy i kreatywnie je rozwijają. Jednym z efektów badań Lederacha i Thapy w Nepalu był znaczący wzrost poczucia własnej wartości nepalskich partnerów, zdol-ność aktywnego uczestnictwa w procesach społecznych i podejmowaniu decyzji w większych grupach, pewność, że potrafią rozwiązywać lokalne konflikty i kierować procesami do ich rozwią-zania prowadzącymi. Szczególnie kobiety i uczestnicy wywodzący się z niskich kast społecznych odnosili się do istotnego wzrostu poczucia własnej wartości i upełnomocnienia, często w taki sposób: „jesteśmy pewni, że potrafimy się wypowiedzieć i być przywódcami” (2012, s. 9).

Tożsamości uczestników jako sprawdzone czynniki pozytywnych zmian społecznych

Przekonanie partnerów badań partycypacyjnych o wartości ich opinii umożliwia rozpoczęcie i utrwalanie konstruktywnych zmian społecznych. Często jednak mamy do czynienia z badaniami partycypacyjnymi rozwijającymi się w proces innowacyjnych zmian, przy jednoczesnym

nieroz-poznawaniu przez partnerów badania transformacyjnej wartości badań lub/i

przypisywa-niu jej formalnym służbom społecznym. Lederach i Thapa przekonali się w Nepalu, że mediatorzy społeczni wykonywali swoją pracę w szczególnie efektywny, nepalski sposób. Osoby z innych kultur czy badacze spoza systemu mediatorów społecznych nie mogliby wiedzieć, jakie pytania i jak zadawać, jak je rozwijać, żeby miejscowi chętnie na nie odpowiadali.

Młody człowiek z Chicago także opisał, jak cenne było dla niego poczucie własnej wartości, a nawet objęcie przywództwa podczas zbierania i analizowania danych:

„Tak, miałem okazję być przywódcą w moich grupach. Czuję, że jestem przywódcą ich wszystkich, żeby powiedzieć prawdę. Czuję, że jestem kapitanem, królem, mężczyzną, przywódcą! Czuję, że to jest mój… [program], żeby powiedzieć prawdę” (Bulanda, Szarzynski, Silar i Tyson McCrea, 2013, s.11).

W „Asthmatown”, w Los Angeles, partycypacyjne badania w działaniu stały się narzędziem bez-pośredniego wpływu na źródła zanieczyszczeń, które nadwyrężały zdrowie mieszkańców rejonu, w którym pracował Gonzales i partnerzy jego badania. Sporządzili oni mapę miejscowych firm, włącznie z przypuszczalnymi źródłami zanieczyszczeń, a potem mapę miejsc, gdzie występowały problemy zdrowotne. Zidentyfikowali, gdzie występowały zanieczyszczenia i odkryli zależność pomiędzy nimi a problemami zdrowotnymi członków społeczności. Przekazali te wyniki miej-scowym decydentom, którzy nakazali lepsze egzekwowanie standardów ochrony środowiska (Gonzales i in., 2007).

Michelle Fine i Maria Elena Torre także odkryły, że poprzez uczestniczące badania w działaniu mogą wpływać na politykę społeczną (2006). Realizacja programu edukacyjnego w więzieniu dla kobiet doprowadziła do powstania zaangażowanej grupy, która zrekonstruowała wymiary znaczenia edukacji dla więźniarek, jak i obszary wymagające zmiany (przemoc wobec więźniarek, korupcja w przyznawaniu przywilejów, itp.). Ich partnerki nie mogły być współautorkami, ponie-waż obawiały się akcji odwetowej w więzieniu, dlatego raporty z projektu zostały sporządzone tak, by im nie zaszkodzić, a następnie przekazane do legislatury stanowej. W konsekwencji, projekt przyczynił się do przyznania funduszy na programy edukacyjne dla więźniarek.

Zwiększenie zakresu trafności badań

Trafność badań sprowadza się do zakresu, w jakim zebrane i przeanalizowane dane odzwier-ciedlają rzeczywiste, badane warunki (Tyson, 1995). „Wewnętrzna trafność odnosi się do zakresu, w którym procedury zbierania danych i teoretyczne założenia badań są wewnętrznie i wzajemnie spójne. Zewnętrzna (czy ekologiczna) trafność odnosi się do stopnia, w jakim rezultaty badania korespondują z doświadczeniem poza sytuacją badania” (Tyson, 1995, s. 516).

Partycypacyjne badania w działaniu skutkują poprawą zewnętrznej trafności poznania, po-nieważ członkowie badanej społeczności nieustannie pracują nad zgodnością wyników badań i swoich wielopłaszczyznowych doświadczeń.

Badania te poprawiają również trafność i w innych obszarach. Po pierwsze, umożliwiają part-nerom wzajemne uzyskiwanie danych w sposób promujący najbardziej dogodne warunki ko-munikacji, które zwiększają prawdopodobieństwo, że dane bardziej dokładnie odzwierciedlają faktyczne problemy partnerów. Np., młodzież objęta naszym badaniem wielokrotnie podkreślała, że kiedy rozmawiali z rówieśnikami, mówili prawdę. Gdyby pytający byli dorosłymi „badaczami”, nie doszłoby do szczerej autoekspresji:

Gdy przepytuje cię rówieśnik, „stres znika, ponieważ znasz tych ludzi, są w twoim wieku, więc szybkie odpowiedzi na pytania nie stanowią problemu”. (Bulanda i in., 2013, s.16).

Większość problemów, które badają pracownicy socjalni, nie stanowi linearnych procesów przy-czynowych, ale ma charakter wieloczynnikowy, interaktywny i emergentny (Tyson McCrea, 2007). Partycypacyjne badania w działaniu charakteryzują się wysoką trafnością, ponieważ cechuje je uwzględnienie wieloczynnikowej przyczynowości i wielość perspektyw. „Partycypacyjne badania w działaniu pozwalają na integrację całego bogactwa form wiedzy, co jest sposobem poradzenia sobie ze skomplikowanym i złożonym charakterem skumulowanych oddziaływań (Gonzales i in. 2007, s.77).

Transformacyjna moc badań wykorzystujących subiektywne doświadczenia

Badania, które dążą do autentycznego upełnomocnienia, składają się z kilku elementów. Obejmują doświadczenia partnerów, które ci naturalnie komunikują (Leal, 2007; Singh, 2007; Gonzales i in., 2007; Mazeikiene, w tym tomie).

Zdaniem Batliwala trzeba „stworzyć nowy język, żeby zdefiniować nasze wizje i strategie spo-łecznej transformacji na poziomie lokalnym, krajowym lub globalnym. Ja, w każdym razie, nie zmierzam tego robić, czytając ponownie Foucaulta, Gramsci’ego, czy innych wielkich filozofów politycznych, ale słuchając biednych kobiet i organizacji, które współtworzą, poznając ich war-tości, zasady, wypowiedzi i działania oraz dowiadując się, jak definiują poszukiwanie sprawiedli-wości. Uważam, że to doprowadzi nie tylko do nowej dyskusji, ale także do powstania nowych pomysłów i strategii, które nie zaistniały jeszcze w naszej politycznej czy filozoficznej wyobraźni” (Batliwala, 2007).

Badania uczestniczące mogą opierać się również na silnej identyfikacji i empirycznej znajomości życia osób, które badacz chce upełnomocnić. Zrobiła tak Jarkiewicz (2012), przedstawiając do-świadczenia pracowników socjalnych, którzy pracują z osobami z zaburzeniami psychicznymi. Podobne zaangażowanie osiągnięto, analizując autobiografie partnerów ze zdiagnozowanymi chorobami psychicznymi, aby wzmocnić pozycję „badanych” i poznać sposoby radzenia sobie z chorobą psychiczną (Kamińska, w niniejszym tomie). Kostrzyńska (w niniejszym tomie) opisała, co powiedzieli jej bezdomni o przetwarzaniu przestrzeni tak, aby stała się ich domem. Jej part-nerzy są ewidentnie zaradni i związani ze sobą, a jej badania oferują pomost, który pracownicy socjalni mogą zbudować, żeby nawiązać pełne szacunku kontakty z bezdomnymi.

Wsparcie badaczy „zaangażowanych”

Badacze zaangażowani w uczestniczące badania upełnomocniające potrzebują społeczności badaczy wspierających się nawzajem, która stanowić może częściową chociaż równowagę dla systemowych nacisków, by prowadzili badania mieszczące się w głównym nurcie.

Przykładami działań wspierających badaczy na drodze upełnomocnienia badań służących kwe-stionowaniu status quo i rewidowaniu własnych fałszywych przekonań mogą być:

Î udział Stanleya Witkina i Dennisa Saleebeya w budowaniu dialogu pomiędzy badaczami

(Witkin i Saleebey, 2007), czy

Î seminaria europejskiego stowarzyszenia CERTS, które wspierają badaczy w prowadzeniu

badań prawdziwie uczestniczących (Ruskus, 2012).

2.4. Wnioski

Wnikliwe rozważenie wpływu procesów badawczych na tożsamości wszystkich uczestników wskazuje na potrzebę postawienia partnerom każdego badania następujących pytań:

Czym było dla ciebie uczestniczenie w tym badaniu?

Czym było uczestniczenie w tym badaniu dla twojej społeczności?

Czy badanie wsparło twoje wysiłki i wysiłki twojej społeczności, żeby rozwiązać uporczywe prob-lemy społeczne?

W kontekście rosnących nierówności, jeżeli cele pracowników socjalnych zapewnią klientom polityczną, społeczną i psychologiczną siłę, na którą zasługują, wygramy wiele bitew, ale też kilka nieuchronnie przegramy. W naszych projektach upełnomocniania młodzieży, których uczestnicy są ponadprzeciętnie zaangażowani, oceny wartości projektu są bardzo wysokie. Młodzież identy-fikuje nawet jego wpływ na podjęte przez nich decyzje życiowe (pójście do koledżu, uniknięcie

potencjalnie groźnych sytuacji, pielęgnowanie dobrych przyjaźni, etc). Nasi młodzi partnerzy stali się współautorami publikacji naukowych i otrzymali stypendia z dochodów ze sprzedaży ich książek. Otrzymali też wsparcie, ponieważ członkowie społeczności uczestniczyli w wielu organizowanych przez nią spotkaniach na temat zdrowia, bezpieczeństwa i alternatyw dla prze-mocy. Niestety, jeden z młodych ludzi, który uczestniczył krótko w naszych młodzieżowych pro-jektach, został niedawno zamordowany. Mimo zaangażowania, nie mogliśmy uratować dzieci przed wieloma zagrożeniami, czy zapewnić potrzebną im edukacje, szczególnie że reprezentanci publicznych służb społecznych, mających zapewniać pomoc dzieciom, zawiedli w wypełnianiu swoich obowiązków.

Szczególnie w takim kontekście uwidacznia się potrzeba badań, które nie służą powielaniu war-tości kulturowych, skutkujących trwałym podporządkowaniem i niskim wpływem na podejmo-wane decyzje oraz obojętnością „urzędników” wobec ludzkiego cierpienia.

Badania w pracy socjalnej w dwudziestym pierwszym wieku, zrzucając okowy obojętności i bez-stronności, mogą zapoczątkować „pozytywny cykl społeczny” (Castro i Farmer, 2005), z pożytkiem dla wszystkich. Pracownicy socjalni mogą naturalnie wykorzystać metody partycypacyjnych badań-działań, żeby obstawać przy prawdziwym upełnomocnieniu, ciągle ulepszając usługi, które świadczą, angażując partnerów w proces poszerzania wiedzy i dokumentując to, co klienci uważają za najbardziej istotne dla pokonania licznych przeszkód wynikających z dużych nierów-ności społecznych. Chociaż w wielu przypadkach bitwy ze społecznymi nierównierów-nościami mogą zostać przegrane, liczy się każdy przyczółek.

„Zasadniczą kwestią jest to, że… zwykli ludzie mają moc dokonywania zmian… Uzbrojeni we wnikliwe interpretacje naszych życiowych doświadczeń, możemy razem przeanalizować naszą wspólną rzeczywistość na nowo. Wyobraźcie sobie możliwości dla naszego świata, jeżeli tak się stanie.” (Collins, 2012)

Przełożyła: Joanna Sobolewska

Bibliografia:

Baert P. (2005), Philosophy of the Social Sciences: Towards Pragmatism, Cambridge, UK, Polity Press. Bandura A. (1977), Self-efficacy: Toward a unifying theory of behavioral change, Psychological

Review, 84.

Batliwala S. (2007), Taking the power out of empowerment – an experiential account, Development

in Practice, 17(4-5).

Bulanda J., Tyson McCrea K. (2012 online, 2013 druk), The promise of an accumulation of care: Disadvantaged African-American youths’ perspectives about what makes an after school program meaningful, Child and Adolescent Social Work Journal, 30, 95-118.

Bulanda J., Szarzynski, K., Silar D., Tyson McCrea K. (2013), “Keeping it Real”: An evaluation audit of five years of youth-led program evaluation, Smith College Studies in Social Work, 83(2-3).

Castro A., Farmer P. (2005), Understanding and Addressing AIDS-Related Stigma: From Anthropological Theory to Clinical Practice in Haiti, American Journal of Public Health, 5(1). Collins P.H. (2012), On Intellectual Activism, Philadelphia, Temple University Press.

Danziger K. (1988), A question of identity: Who participated in psychological experiments? The rise of experimentation in American psychology. J. E. Morawski. (red.). New Haven, Yale University Press.

Danziger S. (2007), Fighting poverty revisited: What did researchers know 40 years ago? What do we know today? Focus: The newsletter of the Institute for Research on Poverty.

Davidson R. J., Harrington A. (2001), Visions of Compassion: Western Scientists and Tibetan Buddhists

Examine Human Nature, New York, Oxford University Press.

Erikson E.H. (1997), Dzieciństwo i społeczeństwo, Poznań, Dom Wydawniczy Rebis.

Erler H. A. (2012), A New Face of Poverty? Economic Crises and Poverty Discourses. Poverty and Public Policy 4(4).

Estroff S. (1981), Making it crazy: An ethnography of psychiatric clients in an American community. University of California Press, Berkeley.

Estroff S. (1995), Whose story is it anyway? Authority, voice, and responsibility in narratives of chronic illness, w: Persons with Chronic Illness: Ethical and Humanities Perspectives, K. Toombs, D. Barnard and R. Carson. (red.) Bloomington, University of Indiana Press.

Fine M., Torre M.E. (2006), Intimate details: Participatory action research in prison, Action Research, 4. Freire P. (1970), Pedagogy of the oppressed. New York, Herder and Herder.

Gergen K. (1985), The social constructionist movement in modern psychology, American

Psychologist, 40.

Goffman E. (2005 [1979]), Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, Gdańsk, GWP.

Gonzalez E., Lejano P., Vidales R., Conner G., Kidokoro Y., Fezeu Y., Cabrales R. (2007), Participatory action research for environmental health: Encountering Freire in the urban barrio. Journal of

Urban Affairs, 29(1).

Granosik M. (2012), A conversation perspective on social work: Professional discussion and power.

Social work experience and methods, 9(1).

Gulczyńska A. (2012), Empowering interventions in the course of a socially engaged research. An example of participatory study on youth from an unprivileged neighborhood in Łódź, Social

work experience and methods, 9(1).

Guthrie D. D. Amico, Ellison V.S., Sami K., Tyson McCrea K. (2014), Clients’ hope arises from social workers’ compassion: African American youths’ perspectives on surmounting the obstacles of disadvantage. Families in Society: The Journal of Contemporary Social Services 95(2).

Hall C. (2012), Honoring client perspectives through collaborative practice: Shifting from assessment

to reflective exploration. Social Construction and Social Work Practice: Interpretations and Innovations.

S. Witkin. New York, Columbia University Press.

Jarkiewicz A. (2012), Empowerment or power in social work towards mentally ill persons?, Social

Work: Experience and Methods, 9.

Keenan M. (2012), Opening a space for hope in a landscape of despair: Trauma and violence work with men who have sexually abused minors, w: Social constructionism and social work practice:

Interpretations and innovations, S. Witkin (red). New York, Columbia University Press.