Celem badania ankietowego było uzyskanie odpowiedzi na cztery podstawowe pytania:
1. Jakie techniki adaptacji najczęściej stosują kobiety żołnierze?
2. Czy stosowane techniki adaptacji przyczyniają się do reprodukcji systemu wojska?
3. Czy postawy wyrażane przez kobiety w wojsku pozostają w zgodzie czy w opozycji do tradycyjnych definicji genderowych?
4. Czy istnieje związek między technikami adaptacji a rodzajem stanowiska służbowego zajmowanego przez kobiety, ich sytuacją materialną, stanem cywilnym i korpusem kadry?
Przed przystąpieniem do badań sformułowano następujące hipotezy odnoszące się do oma-wianych problemów badawczych:
1. Respondentki najczęściej stosują techniki adaptacji: akceptacja, perfekcja oraz opor-tunizm.
2. Stosowane techniki przyczyniają się do reprodukcji systemu wojska, ponieważ pozosta-ją w zgodzie z oczekiwaniami systemowymi zapewniapozosta-jącymi spójność systemu.
W ankiecie żołnierki wyrażały swój stosunek do 27 stwierdzeń, które stanowiły wynik operacjonalizacji poszczególnych technik adaptacji. Stwierdzenia te reprezentują sześć ka-tegorii technik adaptacyjnych. Zakłada się, że komunikacje systemowe (techniki adaptacji) wykorzystywane w procesie adaptacji spełniają w systemie wojska określone funkcje, to zna-czy mogą w różnym stopniu przyzna-czyniać się do redukcji kompleksowości (nadmiernej zło-żoności) systemu interakcyjnego i organizacyjnego wojska:
1) akceptacja – jednostka akceptuje obowiązujące reguły i normy, rozwija swoją osobo-wość, dąży do spełnienia zarówno oczekiwań własnych, jak i wymagań stawianych w pracy
15 E. Goffman: Charakterystyka instytucji…, op.cit., s. 325.
16 Ibidem, s. 326–327.
(technika zgodna z oczekiwaniami systemowymi dotyczącymi respektowania systemu norm, wartości i celów organizacji);
2) perfekcja – jednostka stale funkcjonuje na wysokich obrotach, stara się zachowywać bez zarzutu, nie popełniać błędów, zawsze wyróżniać się na korzyść (technika zgodna z ocze-kiwaniami systemowymi dotyczącymi uczestnictwa w rywalizacji, samodoskonalenia);
3) oportunizm – jednostka dostosowuje się do oczekiwań nawet za cenę obniżenia wła-snych aspiracji, nie chce wyróżniać się z grupy, jest skłonna zaprzeczyć swojej osobowości, byle była postrzegana w taki sam sposób jak inni (technika zgodna z oczekiwaniami syste-mowymi dotyczącymi konformizmu – podporządkowania się osiąganiu celów grupowych, nieeksponowania postawy indywidualistycznej);
4) dystansowanie się – jednostka nie angażuje się w pracę, dba o swoje sprawy, żyje we własnym świecie (technika niezgodna z oczekiwaniami systemowymi dotyczącymi współ-działania, osiągania celów wybiegających poza partykularny interes, jeśli potrzeba – poświę-cenia swoich interesów na rzecz organizacji);
5) manipulacja – jednostka działa według zasady „cel uświęca środki”, wykorzystuje za-równo inne osoby, jak i sytuacje do osiągania swoich celów (technika niezgodna z oczeki-waniami systemowymi dotyczącymi przestrzegania licznych regulacji – norm, regulaminów, przepisów dyscypliny wojskowej, a także kierowania się w służbie etosem żołnierza);
6) destrukcja – jednostka zdaje sobie sprawę z tego, że ponosi duże koszty psychiczne, działa wbrew sobie, ale nie zmienia swojej postawy (technika niezgodna z oczekiwaniami systemowymi, które zakładają, że personel jest zdrowy, nie wykazuje dysfunkcji psychicz-nych i fizyczpsychicz-nych, nie przeżywa dysonansu między wyznawanymi wartościami i celami a wartościami i celami organizacji).
Wymienione techniki adaptacji można pogrupować w strategie oparte na współpracy i na rywalizacji. Richard Wilkinson i Kate Pickett wskazują, jak wpływa na jednostki i na społe-czeństwo rywalizacja o status, a jak współpraca17. Zarówno jedna, jak i druga strategia umoż-liwia przystosowanie. Dla jednostki dotkliwsze są skutki rywalizacji: stres oraz wszelkie przypadłości zdrowotne i psychiczne z nim związane18. Niewątpliwie korzystniejsze dla do-brostanu jednostki jest przyjęcie strategii współdziałania, budowania zaufania, czerpania sa-tysfakcji z działania na rzecz grupy19. Obu tym kryteriom – rywalizacji i współdziałaniu, można przypisać określone techniki adaptacji. Perfekcję, manipulację, dystansowanie się i destrukcję należy umieścić po stronie strategii rywalizacyjnych, natomiast akceptację i opor-tunizm – po stronie strategii współpracy. Opinie respondentek na temat częstości stosowa-nia poszczególnych technik adaptacyjnych w zawodowej służbie wojskowej zilustrowano na wykresie 1.
Z badania ankietowego wynika, że spośród technik adaptacyjnych kobiety żołnierze naj-częściej stosują akceptację. Tę technikę często stosuje 40,0% respondentek, a bardzo często – 28,5%. Strategie (zachowania) charakteryzujące akceptację polegają na dostosowaniu się do obowiązujących reguł i norm oraz wymagań zawodowych, osoba ma poczucie bycia na
17 R. Wilkinson, K. Pickett: Duch równości. Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011, s. 221–225.
18 Ibidem, s. 90–105.
19 Ibidem, s. 213–230.
swoim miejscu, rozwijania własnego potencjału oraz internalizacji obowiązujących norm.
Tego typu przystosowanie należy uznać za najkorzystniejsze, najbardziej oczekiwane zarów-no z punktu widzenia celów instytucji, jak i jedzarów-nostek działających w jej ramach, ponieważ pozwala jednostce na zaspokojenie własnych ambicji oraz osiągnięcie celów związanych z pracą. Jest to jednocześnie technika, którą należy zaliczyć do strategii adaptacji opartych na współpracy, zaufaniu i lojalności.
Drugą w opiniach respondentek techniką umożliwiającą przystosowanie jest perfekcja. Na zachowanie perfekcjonistyczne jako częstą postawę wskazało 31,1% ankietowanych kobiet żołnierzy, a jako bardzo częstą – 15,0%. Perfekcjonizm w działaniach zawodowych wyraża się w nieustannej trosce żołnierek o niepopełnianie błędów i gaf, ponieważ mogłyby one być powodem dyskredytowania kompetencji, przydatności zawodowej czy oznaką niedostatków wynikających z płci. Kobiety żołnierze często podkreślają, że są obiektem nieustannej ob-serwacji, dlatego dokładają wszelkich starań, by dobrze wykonywać swoje obowiązki. Z ta-ką postawą mogą łączyć się nadmierne oczekiwania związane z własną sprawnością, z umie-jętnościami, nieokazywaniem słabości i poprawnością działania (niepopełnianiem błędów).
Utrwalanie wizerunku osoby perfekcyjnej nie pozostaje bez wpływu na kondycję emocjo-nalną jednostki, wymaga od niej samokontroli, stałego bycia w dobrej formie (bycia szcze-gólnie dysponowaną), ciągłego wyróżniania się na korzyść, starań o wysoką ocenę swojego postępowania oraz bycia lepszą od innych w rywalizacji o prestiż. Jeśli jednostka osiąga okre-ślone standardy, odczuwa satysfakcję, jeśli jednak popełni błędy, czuje dyskomfort. Żyje pod presją środowiska: musi się wykazać i nie może sobie pozwolić na niekompetencję. Instytucja, w której działa perfekcyjna jednostka, może odnosić korzyści. Często bowiem taka jednost-ka jest wysoce produktywna oraz zmotywowana do pracy i doskonalenia umiejętności. Jeśliby jednak przeanalizować koszty emocjonalne, jakie ponosi osoba nastawiona perfekcjonistycz-nie, to łatwo zauważyć, że taka postawa może prowadzić do życia w ciągłym napięciu i sta-nie czujności, wymaga od jednostki, która czuje się wciąż oceniana, wzmożonej pracy emo-cjonalnej. Perfekcjonizm można więc zaliczyć do strategii adaptacyjnych opartych na rywalizacji, czyli wywołujących stres.
Kolejną techniką adaptacyjną wskazywaną przez respondentki jest oportunizm. W opi-niach ankietowanych kobiet przeważają deklaracje, że strategie te są stosowane rzadko (24,4%) bądź nigdy nie są stosowane (27,0%). W tym przypadku oportunizm oznacza, że jednostka sposobem bycia stara się przypodobać grupie, nawet jeśli nie akceptuje zasad, do których musi się przystosować. Oportunizm jest ukierunkowany na uzyskanie akceptacji grupy, mniej istotne są osobiste przekonania jednostki, która godzi się na ustępstwa w imię przynależno-ści do grupy. Może również zrezygnować z aspiracji, jeśli ich posiadanie miałoby oznaczać utratę akceptacji. W przypadku kobiet oportunizm może przejawiać się jako nieeksponowa-nie różnic wynikających z przynależności do swojej płci zarówno pod względem wyglądu, jak i sposobu bycia. Oportunizm jest techniką, którą można zaliczyć do strategii przystoso-wawczych opartych na rywalizacji. Na pozór służy dobru grupy, jednak w istocie jednostka w wyniku takich zachowań realizuje własne, partykularne interesy.
Spełnianie wymagań związanych z zawodową służbą wojskową może wyrażać się rów-nież w zachowaniach określanych jako manipulacja. Takie swoje zachowania jako rzadkie określiło 30,4% kobiet, natomiast 25,6% kobiet stwierdziło, że nigdy nie stosuje tej
techni-ki. Co czwarta respondentka stwierdziła, że manipulację stosuje czasami, a 10,5% kobiet że często. Manipulacja polega na osiąganiu celów wszelkimi możliwymi metodami, według zasady „cel uświęca środki”. Manipulacja jest również strategią adaptacyjną opartą na ry-walizacji.
Kolejna technika adaptacji to destrukcja. W opinii 26,1% kobiet tego typu zachowania nie zdarzają im się nigdy, natomiast 27,9% badanych stwierdziło, że zdarzają się rzadko. Co czwarta ankietowana żołnierka przystosowuje się w ten sposób czasami, a 12,0% ankieto-wanych – często. Destrukcja przynosi jednostce więcej szkody niż pożytku. Prowadzi do zu-bożenia jej osobowości, relacji z innymi ludźmi, zdrowia. Zachowania destrukcyjne mogą obejmować, na przykład, nadużywanie alkoholu czy używanie narkotyków lub leków.
Jednostka jest świadoma, że pozostając w danym miejscu pracy czy środowisku, degraduje się,
Wykres 1. Techniki adaptacji – opinie kobiet Źródło: Badania własne, jednostki wojskowe 2011 (N=420)
Natężenie strategii;
średnie wartości
Dystansowanie się Razem
Perfekcja Manipulacja
Akceptacja Destrukcja
Oportunizm Inna strategia
Akceptacja Oportunizm Perfekcja Dystansowa-
nie się Manipulacja Destrukcja Inna
strategia Razem
brak
danych 4,1% 5,0% 4,1% 3,6% 4,2% 4,8% 83,8% 15,7%
bardzo
często 28,5% 3,5% 15,0% 0,7% 2,6% 3,4% 1,4% 7,9%
często 40,0% 12,1% 31,1% 3,6% 10,5% 12,0% 3,8% 16,2%
czasami 18,6% 28,1% 24,7% 16,4% 26,7% 25,8% 6,9% 21,0%
rzadko 6,4% 24,4% 16,5% 27,4% 30,4% 27,9% 1,7% 19,2%
nigdy 2,4% 27,0% 8,6% 48,3% 25,6% 26,1% 2,4% 20,1%
Legenda:
1. Akc Akceptuję obowiązujące normy i reguły i postępuję zgodnie z nimi 11. Akc Praca sprawia, że rozwijam (wzbogacam) swoją osobowość 17. Akc Staram się zasłużyć na zaufanie innych i dobrą opinię 19. Akc Staram się doskonalić swoje kompetencje
20. Akc Staram się mieć dobre relacje z kolegami
21. Akc Staram się mieć dobre relacje z bezpośrednim przełożonym
24. Akc Wykonując pracę, staram się osiągać zarówno własne cele, jak i spełniać oczekiwania przełożonych
25. Akc Wykonując swoją pracę, jednocześnie staram się być kobieca
1. Akc 11. Akc 17. Akc 19. Akc 20. Akc 21. Akc 24. Akc 25. Akc Razem
brak
danych 3,8% 3,8% 4,0% 3,8% 3,1% 4,0% 4,0 % 6,4% 4,1%
bardzo
często 44,8% 10,5% 30,2% 29,3% 41,7% 36,2% 17,9% 17,1% 28,5%
często 36,7% 32,1% 43,6% 49,5% 42,9% 42,1% 46,0% 27,4% 40,0%
czasami 11,0% 34,8% 14,0% 13,3% 8,1% 12,9% 26,4% 28,1% 18,6%
rzadko 3,1% 15,0% 6,2% 2,4% 3,3% 4,0% 4,5% 12,4% 6,4%
nigdy 0,7% 3,8% 1,9% 1,7% 1,0% 0,7% 1,2% 8,6% 2,4%
Wykres 2. Technika adaptacji – akceptacja
Źródło: Badania własne, jednostki wojskowe 2011 (N=420)
jednak nie czyni lub nie potrafi uczynić kroków w celu przezwyciężenia tego stanu. Technikę tę należy zaliczyć do strategii opartych na rywalizacji.
Kobiety żołnierze najrzadziej stosują technikę dystansowania się: 48,3% respondentek nigdy jej nie stosuje, natomiast 27,4% stosuje ją rzadko. Dystansowanie się polega na nie-uczestniczeniu w życiu grupy, pozostawaniu na uboczu, na koncentrowaniu się na wła-snym świecie, zachowaniu odrębności, gdyż uczestnictwo w życiu grupy nie odpowiada jednostce.