Znaczenie i postrzeganie strategii jako sztuki, nauki, teorii i praktyki zmieniało się, z upły-wem lat obejmowało kolejne dziedziny działalności człowieka23. Wielu autorów, którzy pró-bują zająć się problemem strategii, z reguły rozpoczyna swoje rozważania od stwierdzenia, że pojęcie to zostało obszernie opisane w literaturze24 i że w wyniku popularyzacji zyskało cechę potoczności.
Etymologowie wywodzą termin ,,strategia” z języka greckiego: od słów stratos – armia (wojsko) i ágein – prowadzić (dowodzić)25. W nowoczesnym znaczeniu jednak, co rzadko jest odnotowywane w polskiej literaturze przedmiotu, termin „strategia” (la strategique) po raz pierwszy został użyty po koniec XVIII wieku przez francuskiego oficera Paula-Gédéona Joly de Maïzeroy. Współczesną konotację tego pojęcia łączy się z procesem wtórnych tłu-maczeń dzieła cesarza Leona VI z języka greckiego na kilka języków
zachodnioeuropej-23 Vide: A. Brzozowski, M. Kozub, R. Niedźwiecki: Wprowadzenie do strategii bezpieczeństwa. Wydawnictwo Społecznej Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania, Warszawa 2010, s. 9–10.
24 Vide: A. Beaufre: Wstęp do strategii. Sztab Generalny WP, Warszawa 1965, s. 14.; L.J. Krzyżanowski: O podstawach kierowani organizacjami inaczej: paradygmaty, filozofia, dylematy. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 304;
M. Mienkiszak: Czy Polska potrzebuje strategii państwowej. W: Między polityką a strategią. Polska w środowisku międzynarodowym. R. Kuźniar (red). Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1994, s. 29; K.Z. Sabak: Strategia. Ewolucja paradygmatu. Konkluzja na XXI wiek. Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 2012, s. 7; L. Friedman: Strategy:
A history. Oxford University Press, New York 2013 s. ix; M. Sułek: Potęga państw. Modele i zastosowania. Wydawnictwo Rambler, Warszawa 2013, s. 272.
25 W. Kopaliński: Słownik wyrazów obcych [online], 29.04.2009 r. http://www.slownik-online.pl [dostęp: 17.08.2014]; Business Dictionary [online] ,29.04.2009 r. http://www.businessdictionary.com/definition/strategy.html [dostęp: 19.08.2014].
skich26. W późniejszym okresie sferę znaczeniową terminu „strategia” zaczęto przenosić na obszary związane z najwyższymi celami politycznymi i ich osiąganiem za pomocą środków militarnych i niemilitarnych.
Polscy akademicy swoje rozważania nad strategią zaczynają od nawiązania do wojsko-wego pochodzenia tego pojęcia i odniesienia się do poglądów pruskiego teoretyka Carla von Clausewitza, dla którego strategia to nauka o wykorzystaniu bitew dla celów wojny27, oraz brytyjskiego historyka wojskowości Basila Henry’ego Liddella Harta, który uważał, że strategia to sztuka rozdziału i użycia środków wojennych dla urzeczywistnienia celów polityki28. Innym wojskowym, którego myśl także stanowi ważny punkt odniesienia, był André Beaufre. Uważał on, że strategia powinna być metodą pozwalającą klasyfikować i ustalać kolejność wydarzeń, a następnie wybierać najskuteczniejsze sposoby29. Strategia była i w dalszym ciągu jest więc identyfikowana z problematyką zastosowania siły, już nie tylko militarnej, w stosunkach międzynarodowych.
Znaczące dla ewolucji roli strategii były czynniki związane ze zwiększeniem tempa rozwoju i współzawodnictwa gospodarczego, w wyniku którego system interakcji mię-dzyludzkich osiągnął pewien krytyczny poziom złożoności30. Dostrzeżono, że strategia może być przydatna w rozwiązywaniu problemów rozbudowujących się struktur orga-nizacyjnych sfery ekonomicznej i społecznej w wymiarze międzynarodowym i narodo-wym. W tym kontekście wzbudziła zainteresowanie kierowników i menedżerów sekto-ra prywatnego i publicznego31. Poszukiwanie sposobów zapewnienia funkcjonowania, kontrolowania i rozwoju złożonych organizacji o charakterze narodowym i ponadnaro-dowym, rządowym i pozarząponadnaro-dowym, w środowisku zaostrzającej się konkurencji oraz niepewności spowodowało, że strategię ulokowano w sferze zainteresowania zarządza-nia strategicznego.
Zdaniem Zdzisława Pierścionka, w ekonomii i zarządzaniu strategia zasadniczo odnosi się do funkcjonowania i rozwoju firmy (przedsiębiorstwa), stanowi zespół skoordynowa-nych, dostosowanych do sytuacji oraz otoczenia, sposobów osiągnięcia celów danego przedsiębiorstwa32. W tym rozumieniu jest zbiorem stałych w danym przedziale czasu za-sad uwzględniających posiadane zasoby oraz wpływ otoczenia i służących osiąganiu wy-branych celów.
Według Józefa Penca, strategia to określona koncepcja systemowego działania (plan działań), polegająca na formułowaniu zbioru długookresowych celów przedsiębiorstwa, modyfikacji tych celów w zależności od zmian zachodzących w jego otoczeniu, określaniu zasobów i środków niezbędnych do ich realizacji oraz sposobów postępowania (reguł
dzia-26 Vide: B. Heuser: The strategy makers: thoughts on war and society from Machiavelli to Clausewitz. ABC-CLIO, LCC, Santa Barbara, California 2010, s. 1–3; M. van Creveld: The Transformation of War. The Free Press, NY 1991, s. 96.
27 C. von Clausewitz: O wojnie. Wydawnictwo ,,Test”, Lublin 1995, s. 83.
28 B.H. Liddell Hart: Strategia działania pośrednie. Warszawa 1959, s. 388.
29 A. Beaufre: Wstęp do strategii. Sztab Generalny Zarząd II, Warszawa 1965, s. 11.
30 K. Janasz et al.: Zarządzanie strategiczne. Koncepcje. Metody. Strategie. Wydawnictwo Difin, Warszawa 2008, s . 25, cyt. za:
T. von Ghyczy, B. von Oetinger, Ch. Bassford: Clausewitz o strategii. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s. 51.
31 L. Friedman: Strategy…, op.cit., s. 459.
32 Z. Pierścionek: Strategie rozwoju firmy. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996.
łania, dyrektyw, algorytmów) zapewniających optymalne ich rozmieszczenie i wykorzy-stanie w celu elastycznego reagowania na wyzwania rynku i zapewnienia przedsiębior-stwu korzystnych warunków egzystencji i rozwoju33.
Szerzej strategię zdefiniował Henry Mintzberg, określił ją bowiem jako „plan” świado-mego działania, model, wzór sformalizowanego i ustrukturalizowanego działania, jako działanie zmierzające do osiągnięcia konkretnego celu organizacji, poszukiwanie korzyst-nej pozycji w otoczeniu oraz jako postrzeganie właskorzyst-nej pozycji w przyszłości34.
Na podstawie przytoczonych definicji można określić strategię jako zasadniczy sche-mat obecnego i zaplanowanego rozwoju zasobów i interakcji z otoczeniem, który przed-stawia, jak organizacja chce wyróżnić się na tle innych konkurentów i zrealizować swo-je cele35. Strategia jest koncepcją i planem działania zarazem, a jej zasadnicze cechy to:
długofalowe cele działania, niezbędne środki i zasoby, analiza otoczenia, określanie i wy-bór sposobów postępowania oraz reagowanie na zmiany. Wymienione cechy charaktery-zują strategie zarówno w dziedzinie rozwoju, jak i bezpieczeństwa, a czynniki i możliwo-ści zewnętrzne oraz zasoby wewnętrzne są obecnie równorzędnymi czynnikami je kształtującymi36.
Wśród setek definicji strategii za interesujące należy uznać stanowisko prezentowane przez Wojciecha Lamentowicza i Wojciecha Łepkowskiego. W ujęciu W. Lamentowicza strategia jest to pasmo przemyślanych decyzji sensownie wiążących cele, sposoby i środki ich osiągania w praktycznym działaniu. Wyrasta z systematycznego myślenia kierowanego zamiarem praktycznym; jej motywem najogólniejszym jest dążenie do organizowania dzia-łań celowych jednego lub wielu aktorów37. Natomiast według W. Łepkowskiego strategia określa ogólne metody działania stosowane przez najwyższe organy kierownicze określo-nej organizacji w określookreślo-nej dziedzinie (ważokreślo-nej dla istoty jej funkcjonowania), ujmowane w skali celów ogólnych odnoszących się do sposobów wykorzystania wszystkich jej środ-ków w dużym horyzoncie czasowo-przestrzennym38.
Zważywszy na bogactwo teorii, definicji, szkół i dziedzin nauki, w których funkcjonowa-ła strategia, interesująca wydaje się kwestia jej współczesnego rozwoju w warunkach pol-skich. Duże zapotrzebowanie na samodzielną myśl i refleksję strategiczną39 wynikające ze zmian w otoczeniu międzynarodowym III RP po 1989 roku spowodowało, że na szczeblu państwa strategia w pierwszej kolejności rozwijała się w dziedzinie obronności i
bezpieczeń-33 Szerzej: J. Penc: Projektowanie strategii przedsiębiorstwa. „Organizacja i Kierowanie” 1993 nr 2; Strategie zarządzania.
AW Placet, Warszawa 1995.
34 H. Mintzberg: The Strategy Concept I: Five Ps For Strategy, California Management Review, Fall 1987, s. 11–17.
http://www3.uma.pt/filipejmsousa/ge/Mintzberg,%201987.pdf [dostęp: 01.12.2014].
35 Vide: H. Kreikebaum: Strategiczne planowanie w przedsiębiorstwie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 27.
36 S. Herman: Najnowsza historia strategii. „Gazeta Wyborcza”, 1.12.2004 r., s.27.
37 W. Lamentowicz: Granice strategii państw: efekt tsunami. Teka Komisji Politologii Stosunków Międzynarodowych, Oddział Lublin PAN, 2011, 6, s. 90.
38 W. Łepkowski: Podstawy strategii wojskowej. Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 1993, s 93.
39 R. Kuźniar: Wprowadzenie. W: B. Heuser: Czytając Clausewitza. Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2008, s. 12.
stwa. Ewolucja roli i miejsca strategii w tym obszarze odzwierciedla trendy światowe.
Ponieważ zaczęto postrzegać zagrożenia w innej perspektywie, strategia zajmowała się za-grożeniami nie tylko egzogennymi, lecz także – stopniowo – endogennymi.
Od początku wykorzystywano osiągnięcia studiów strategicznych i zwracano uwagę na związany z nimi problem zastosowania siły w stosunkach międzynarodowych. Uwzględniano także doświadczenie nauk wojskowych40 (strategia jako część sztuki wojennej), by nadą-żyć za dynamiką zmian, strategie powstawały w istotnych dla Polski momentach, zwią-zanych z reorientacją zagrożeń zewnętrznych albo stanowiących odpowiedź na przeobra-żenia wynikające z sytuacji polityczno-strategicznej (uzyskanie samodzielności strategicznej, wstąpienie do NATO bądź zmiana uwarunkowań wewnętrznych związa-nych z sytuacją polityczno-gospodarczą kraju)41. W rezultacie strategia stawała się przede wszystkim atrybutem prowadzonej polityki bezpieczeństwa i obronności i w kolejnych latach znajdowała odzwierciedlenie w dokumentach strategicznych42. Zdaniem R. Zięby, są one wzorowane na dyrektywach metodologicznych szkoły realizmu politycznego, któ-re podpowiadają zmilitaryzowane ujmowanie polityki bezpieczeństwa43.
Czynnikiem, który wymusił zmiany w podejściu do strategii w warunkach Rzeczypospolitej Polskiej, były potrzeby związane z kierunkami transformacji społecz-no-gospodarczej kraju. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej (UE) stało się nie tyl-ko punktem zwrotnym na drodze do tyl-kompleksowego rozwoju społeczno-gospodarczego i cywilizacyjnego państwa, lecz także katalizatorem powstania wymiaru rozwojowego strategii państwowych.
Początkowo strategia stała się narzędziem wdrażania europejskiej polityki spójności i zrównoważonego rozwoju oraz potrzeby absorbcji unijnych środków pomocowych.
Później stanowiła element urzeczywistniania idei i koncepcji oraz prowadzenia polityki zintegrowanego rozwoju. Zasadniczą bazą teoretyczną wypracowywanych koncepcji był dorobek teoretyczny zarządzania strategicznego przedsiębiorstwem oraz teorii organiza-cji i nauk ekonomicznych44.
Należy założyć, że funkcjonowanie odrębnych wymiarów strategii w Polsce to tylko jeden z etapów na drodze jej ewolucji. Dowodzi tego niemal równoczesne pojawienie się
40 Vide: R. Wróblewski, J. Urbaniak: Strategia narodowa. Skrypt. Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 1991; S. Koziej: Wstęp do teorii i historii bezpieczeństwa. Warszawa/Ursynów 2010, www.koziej.pl [dostęp: 21.12.2013].
41 Vide: S. Koziej: Miedzy piekłem a rajem. Szare bezpieczeństwo na progu XXI wieku. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 229, 254.
42 Były to: Doktryna obronna Rzeczypospolitej Polskiej (1990); Założenia polskiej polityki bezpieczeństwa oraz Polityka bezpieczeństwa i strategia obronna Rzeczypospolitej Polskiej (1992); Strategia bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej (2000); Strategia obronności Rzeczypospolitej Polskiej (2000); Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej (2003); Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej (2007); Strategia obronności Rzeczypospolitej Polskiej (2009), Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej (2014).
43 R. Zięba: Treść i zakres pojęcia Bezpieczeństwo Polski. W: Bezpieczeństwo Polski. Współczesne wyzwania. S. Wojciechowski, A. Potyrała (red.). Wydawnictwo Difin, Warszawa 2014, s. 25.
44 Planowanie strategiczne jako narzędzie realizacji celów organizacji. KPRM, www.dsc.kprm.gov.pl/site/default/files/
pliki/79.pdf [dostęp: 14.01.2014]; J. Górniak, S. Mazur: Zarządzanie strategiczne rozwojem. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2012. www.mir.gov.pl/rozwoj_regionalny/Polityka_rozwoju/Projekt_Zarzadzanie_Strategiczne_
Rozwojem/Przydatnedokumenty/Documents/Strategia.pdf [dostęp: 14.01.2014].
w praktyce strategicznej zintegrowanych strategii tak w wymiarze bezpieczeństwa, jak i rozwoju. Wydaje się, że jest to naturalny i logiczny proces poszukiwania odpowiedzi na wyzwania oraz zaspokajania coraz większej potrzeby uporządkowania rzeczywistości.
Niemniej jednak brak jakiejkolwiek koordynacji obu wymiarów stwarza niebezpieczeń-stwo niespójności realizacji celów państwa.