Za twórcę specjalności i terminu „polemologia” jest uznawany francuski badacz, socjo-log i ekonomista Gaston Bouthoul (1896–1970). Uważał on wojnę za zjawisko, które nie może być prowadzone i ograniczone do określonego czasu. W specyficzny sposób ujął so-cjologię konfliktu wojennego, tworząc tym samym podstawy polemologii i socjologii woj-ny. Głosił odmienne poglądy niż wyrażane na gruncie socjologii pokoju (niem.
Friedensforschungen) czy ogólnej socjologii konfliktu sformułowanej przez Juliena Freunda, niekiedy określanej mianem polemologii. G. Bouthoul główne tezy swojej teo-rii sformułował na podstawie wyników badań, które przeprowadził w 1930 roku. Jego kon-cepcję pacyfizmu funkcjonalnego (ang. functional pacifism) przez lata entuzjastycznie przyjmowano w takich krajach jak Włochy, Holandia i Hiszpania, ale często źle odczyty-wano. Między innymi dlatego, że w koncepcji tej wprawdzie nie rezygnuje się z tradycyj-nego namysłu nad pojęciem wojny sprawiedliwej, jednak ostatecznie dochodzi do sprze-ciwu wobec użycia sił zbrojnych. Ten rodzaj pacyfizmu nie był ani moralizatorski, ani dydaktyczny, lecz głęboko realistyczny. Zdaniem G. Bouthoula, wojnę można wyelimino-wać przez zaprzestanie jej kojarzenia ze sferą sacrum na rzecz wykorzystania wyników badań i kanałów naukowych socjologii.
W 1970 roku ukazało się dzieło G. Bouthoula Traktat o polemologii. Socjologia woj-ny (fr. Traite de polemologie. Socjologie des guerres), w którym badacz przedstawił podstawowe zagadnienia polemologii, między innymi kwestie metodologiczne badań nad wojnami, morfologię wojny, socjologiczne znaczenie ewolucji techniki wojennej, aspekty ekonomiczne wojen, domniemane przyczyny wojen oraz rozwój i badania po-lemologii. Zasadnicze przesłanie swego dzieła zawarł w dwóch stwierdzeniach: „od poznania wojny do poznania pokoju” i „jeśli chcesz pokoju, poznaj wojnę”. G. Bouthoul był dyrektorem Francuskiego Instytutu Polemologicznego, który powstał w Paryżu w 1945 roku.
W trakcie przygotowywania się do wojen jest zbierany potencjał wojenny, który sam w so-bie może stanowić zaczątek zachowań agresywnych. Doświadczenia historyczne wykazały, iż to zalecenie utrzymania pokoju przez przygotowania do wojny, nie przynosiło oczekiwa-nego skutku. Natomiast poznanie natury i istoty wojny metodami naukowymi może przyczy-nić się do uzyskania uzasadnionej odpowiedzi na podstawowe pytanie: Dlaczego zjawisko wojny się pojawia?1. W uzyskaniu odpowiedzi na to pytanie pomocne będą badania
pole-1 M. Huzarski, M. Kubiński, J. Lasota: Istota i zakres problemów współczesnych konfliktów zbrojnych w ujęciu polemologicznym.
Praca naukowo-badawcza: kryptonim „POL – KON”. Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 2009, s. 11.
mologiczne. W obecnym, niestałym środowisku bezpieczeństwa mogą one wesprzeć podej-mowane działania pokojowe, zwłaszcza ukierunkowane na przeciwdziałanie zagrożeniom militarnym i niemilitarnym.
Wśród prekursorów polemologii należy wymienić także Jana Gotlieba (Bogumiła) Blocha (1836–1902), autora pięciotomowego dzieła Przyszła wojna pod względem technicznym, ekonomicznym i politycznym. Bloch analizuje w nim prawdopodobieństwo wybuchu wojny.
W poszczególnych tomach prowadzi rozważania nad uzbrojeniem oraz działaniem różnych rodzajów wojsk – artylerii, kawalerii i piechoty (tom I), nad liczebnością i składem wojsk po obu stronach potencjalnego konfliktu, nad kwestiami kierowania armią, taktyki wojennej oraz walki partyzanckiej (tom II), nad typami okrętów oraz wojną morską (tom III), nad eko-nomiką wojenną oraz społecznymi i ekonomicznymi skutkami przygotowań do wojny i sa-mymi działaniami wojennymi (tom IV) oraz nad zagadnieniami pokojowego rozwiązywa-nia sporów międzynarodowych (tom V).
Bloch uważał, że wojna nikogo nie zaskoczy dzisiaj nieprzygotowanego; nikt przeto nie może być pewnym z góry zwycięstwa. […] Wojna europejska jest możliwa w przyszłości: po-wodem jej jednak będzie oczywiście nie przekonanie nasze o zbawiennym jakoby wpływie zniszczenia, lecz spory pomiędzy państwami, które niby to może rozstrzygnąć wojna2. Myśl przewodnią dzieła stanowi konstatacja, że współczesna wojna nie ma sensu. Nie będzie w niej zwycięzców i zwyciężonych, natomiast wysiłek włożony w przygotowanie się do wojny i stra-ty poniesione podczas konfliktu całkowicie wyczerpią zdolności państw i społeczeństw nie tylko w sensie militarnym, lecz także ekonomicznym.
Jana Blocha można uznać za prekursora polemologii, ponieważ swojego dzieła nie adre-sował do kręgu przeciwników wojny i wyścigu zbrojeń, nie nawiązywał do kategorii moral-nych ani nie starał się wywoływać odruchów humanitarmoral-nych. Przedstawił precyzyjny wy-wód, poparty argumentami, faktami i liczbami, za pomocą którego próbował przekonać wszystkich podejmujących decyzje co do tej sprawy, zwłaszcza zaś wojskowych, że wojna nie ma sensu.
Do głównych przedstawicieli polemologii jest zaliczany także amerykański politolog Quincy Wright (1890–1970). Jako student, a następnie profesor Uniwersytetu w Chicago zapocząt-kował cykliczne interdyscyplinarne seminaria naukowe poświęcone studium wojny. Ich do-robkiem było ponad 40 prac naukowych i 10 książek. Sam Wright podsumował wyniki swo-ich badań w dwutomowym dziele Traktat o wojnie (ang. A Study of War), w którym ujął wojnę jako zjawisko społeczne. Autor jest świadomy funkcji wojny jako narzędzia polityki.
W swej pracy prowadzi analizę na płaszczyźnie prawnej, technologicznej, celów politycz-nych i stosunków międzynarodowych3. Ponadto omawia koncepcje wojny, warunki sprzyja-jące jej wybuchowi, różnice kulturowe między narodami, zależność opinia publiczna–woj-na, przyczyny wojen oraz kontrolę nad wojną.
Quincy Wright zebrał nie tylko informacje o wojnie jako zjawisku, lecz także stworzył podstawy teorii wojny. Sformułował i sporządził w uproszczonej formie tak zwany cztero-czynnikowy model powstawania wojen. Jest on oparty na:
2 J. G. Bloch: Przyszła wojna pod względem technicznym, ekonomicznym i politycznym. PISM, Warszawa 2005, s. 441.
3 M. Huzarski: Polemologia - ,,Jeśli chcesz pokoju, poznaj wojnę”. „Zeszyty Naukowe AON” 2009 nr 2 (75), s. 289–290.
– technice – ma zastosowanie zwłaszcza w sprawach wojskowych;
– prawie – odnosi się do rozpoczęcia wojny i jej aspektów prawnych;
– organizacji społecznej – w odniesieniu do takich jednostek politycznych, jak plemiona, narody i organizacje międzynarodowe;
– podziale opinii i postaw dotyczących podstawowych wartości4.
Te cztery czynniki odpowiadają odpowiednio technologicznym, prawnym, społeczno-po-litycznym i biologiczno-psychologicznym poziomom kultury życia ludzkiego. Na każdym poziomie jest możliwe wystąpienie konfliktu, a konflikt z użyciem siły staje się prawdopo-dobny, gdy zaistnieją nieprawidłowości w funkcjonowaniu organów i instytucji odpowie-dzialnych na każdym szczeblu władzy za utrzymywanie bezpieczeństwa. Zgodnie z poglą-dami Q. Wrighta przemoc i wojny są prawdopodobne i naturalne, jeśli na którymkolwiek poziomie ujawni się nieodpowiednia regulacja bądź brak kontroli. Pokój – jak wskazywał – jest równowagą między różnorodnymi siłami (ang. an equilibrium among many forces) i w praktyce nie można osiągnąć go samodzielnie. Należy podejmować działania w celu je-go dostosowania do poziomu kultury życia ludzkieje-go, następnie utrzymywania i przywró-cenia w wypadku załamania. Jeśli na każdym poziomie kultury, wartości, instytucji politycz-nych i społeczpolitycz-nych, prawa bądź technologii zaistnieją istotne zmiany, to mogą się załamać mechanizmy podtrzymujące funkcjonowanie tych poziomów. Każda poważna zmiana natu-ry psychologicznej, kulturowej, socjalnej, politycznej, prawnej lub technologicznej zwięk-sza ryzyko wystąpienia wojny, chyba że jest równoznaczna z regulacjami państwowymi (bądź rekompensatami) w sferze polityki, prawa, pomocy społecznej i psychologicznej. Według Q. Wrighta, pokój wymaga podejmowania nowych działań, stosowania nowatorskich roz-wiązań, a często także tworzenia nowych organizacji w celu zachowania pokoju bądź jego przywrócenia na całej kuli ziemskiej lub w jej poszczególnych częściach5.
Problematyką polemologii zajmował się również Pitirim Aleksandrowicz Sorokin (1889–1968). Ten socjolog pochodzenia rosyjskiego był pionierem badań nad mobilnością społeczną. Później zjawisko to rozwinął w szeroko syntetycznym i typologicznym spojrzeniu na badania kultury zwanym integralizmem. W dziele Dynamika społeczeństw i kultury (ros. Social' naâ i kul'turnaâ dynamika: Issled. izm. v boll'ših sistemah iskustva, Istiny,ètiki, prava i ob'estve Otnošenij) P. Sorokin porusza tematykę wojny i pokoju. Stwierdza, że w przy-szłości konflikty i wojny nadal będą występowały, ponieważ są one normalnym zjawiskiem społecznym, głęboko zakorzenionym w historii ludzkości. Nie oznacza to jednak, że w przy-szłości względny spokój w dłuższym przedziale czasowym nie jest możliwy (względny spo-kój rozumiany jako brak konfliktu zbrojnego na dużą skalę). P. Sorokin podkreślał, że ,,umiar-kowane” wojny występowały mimo funkcjonowania Ligi Narodów i innych panaceów pokoju. Możliwe że stosunkowo długi pokój będzie występował po krwawych wojnach, na przykład po wojnach światowych. Według P. Sorokina, ani stan wojny, ani stan pokoju nie mogą być wieczne (ang. whichever happens, neither war nor peace is likely to be eternal)6.
4 K. Deutsch: Quincy Wright: Author of A Study of War. http://www.harvardsquarelibrary.org/unitarians/wright_q.html [dostęp: 10.11.2013].
5 Q. Wright: A Study of War. Abriged Edition, University of Chicago Press, Chicago 1964, s. 104–114.
6 Szerzej na stronie internetowej poświęconej twórczości P. Sorokina. http://cliffstreet.org [dostęp: 19.09.2014].
Polemologia łączy się z pojęciem wojny jako zjawiskiem społeczno-politycznym. Wśród badaczy fenomenu wojny na przestrzeni wieków należy wyróżnić pruskiego teoretyka Carla von Clausewitza (1780–1831)7. Publikował on niewiele, większość prac pozostawił w ręko-pisie. Jego najsłynniejsze dzieło O wojnie (niem. Vom Kriege) dotyczy natury wojny, teorii wojny, strategii w ogólności, bitwy, sił zbrojnych, obrony, natarcia oraz planu wojny. Według Clausewitza, wojna jest dziełem polityki, dalszym ciągiem stosunków politycznych prowa-dzonych innymi środkami8. Do wojny dochodzi wtedy, gdy celów wyznaczonych przez po-litykę nie można osiągnąć środkami pokojowymi. Stanowi ona akt przemocy zmuszający przeciwnika do spełnienia woli zwycięzcy. Głównym celem wojny jest pokonanie wroga.
Dokonuje się tego, oddziałując na jego trzy podstawowe elementy: siły zbrojne, terytorium i wolę walki. Teorię tę można odnieść do słów Napoleona Bonapartego, który uważał, że wojna jest lepsza niż nietrwały pokój. Clausewitz także poszukiwał odpowiedniego terminu dla teorii wojny, nie akceptował pojęcia ,,nauka wojenna”, proponował określenie ,,sztuka wojenna”. Analizował pojęcie obrony i natarcia, uważał, że obrona jest silniejszą formą pro-wadzenia działań wojennych.
Z grona polskich badaczy zajmujących się problematyką polemologii należy wymienić:
Władysława Sikorskiego, Bolesława Balcerowicza, Eugeniusza Ponczka, Jerzego Świecę, Tadeusz Kęsonia, Michała Huzarskiego oraz Katarzynę Piskrzyńską9.
Podejmowane przez nich badania są związane z zaangażowaniem Polski na arenie mię-dzynarodowej (udział w takich strukturach jak NATO i Unia Europejska), a także z przed-sięwzięciami dotyczącymi likwidacji zagrożeń kryzysowych i działań na rzecz pokoju.