Cechy charakterystyczne zjawiska cyberprzemocy

Cyberprzemoc odróżnia od przemocy rozumianej w  sposób tradycyjny przede wszystkim:

•

Anonimowość – poczucie anonimowości w sieci zaciera w młodych użytkow-nikach poczucie odpowiedzialności za poczynione kroki i  wypowiedziane, a  raczej „wystukane” słowa; anonimowość powoduje fałszywe poczucie bez-karności, zwiększa także brawurę i odwagę w działaniu⁴⁵; ale stwarza również wiele możliwości komunikacyjnych⁴⁶.

•

Zasięg – cyberprzemoc w  przeciwieństwie do przemocy rówieśniczej, nie ogranicza się wyłącznie do przestrzeni szkolnego boiska⁴⁷, wręcz przeciwnie, dosięga młodego człowieka na każdym jego kroku, zarówno poprzez nie-ograniczony zasięg Internetu, jak i  dzięki telefonii komórkowej; w  zasadzie trudno dziś wyszczególnić obszary nastoletniego, prywatnego życia, w  które nie mogłaby wkraść się cyberprzemoc.

•

Wpływ – Internet sprawia, iż dostęp do treści, także tych przemocowych, upo-karzających konkretną osobę, ma szerokie audytorium. Komentarze, zdjęcia, filmy, opinie potencjalnie mogą być odczytane lub obejrzane przez tysiące osób⁴⁸, co sprawia, że efekt zakłopotania i poniżenia ofiary wzrasta.

•

Trwałość – werbalna przemoc, komentarze i wyzwiska usłyszane w komuni-kacji bezpośredniej mają charakter ulotny. Przemoc dziejąca się w  sieci ma

44 S. Kozak: Patologie komunikowania w Internecie. Zagrożenia i skutki dla dzieci i młodzieży.

Warszawa, Difin, 2011, s. 229.

45 J. Kohl-Welles: Dealing with Cyberbullies. „Seattle Times” 2006, 19 January.

46 M. Wawrzak-Chodaczek: Wartości uniwersalne w komunikacji interpersonalnej. W: War-tości w komunikowaniu. Red. M. Wawrzak-Chodaczek. Toruń, Wydawnictwo Adam Marszałek, 2009, s. 29.

47 S. Hinduja, J.W. Patchin: Cyberbullying: An Exploratory Analysis of Factors Related to Offending and Victimization…, s. 1.

48 A. Czesławiak: Agresja elektroniczna i  cyberbullying wśród dzieci i  młodzieży. W: Media w edukacji. Wymiar kulturowy i aksjologiczny. Red. A. Roguska. Siedlce, Fundacja na rzecz dzieci i młodzieży „Szansa”, 2013, s. 235.

charakter potencjalnie stały, nigdy bowiem nie sposób określić, czy umiesz-czone informacje zostały w  całości usunięte, czy może setki osób zdążyły już zapisać je na twardych dyskach własnych komputerów. Zdarza się, że po pewnym czasie, uśpiony atak uderza ofiarę ze zdwojoną siłą⁴⁹.

Usunięcie krzywdzących lub przykrych informacji z sieci zajmuje niejedno-krotnie mnóstwo czasu, przykładowo blisko miesiąc zabrało specjalistom usunię-cie z Facebooka strony utworzonej celem dręczenia szwedzkiej nastolatki. Strona zatytułowana była w następujący sposób: „Thoes of us who hate Stina Johansson”

(tłumaczenie własne: „Ci z nas, którzy nienawidzą Stiny Johansson”)⁵⁰.

Kolejną ważną cechą problemu jest stosunkowo niski poziom kontroli spo-łecznej tego typu zachowań. Sytuacja doznawania przez dziecko krzywdy za pośrednictwem mediów elektronicznych jest często trudna do zaobserwowania przez rodziców czy nauczycieli, szczególnie jeżeli mają ograniczoną wiedzę i do-świadczenia związane z korzystaniem z mediów elektronicznych⁵¹.

Analizując okoliczności występowania cyberprzemocy, należy wziąć pod uwagę wyniki badań, które wskazują, że do cyberprzemocy wśród nastolatków najczęściej dochodzi w  tak zwanych chatroomach (56,8%), a  więc swoistych wirtualnych pokojach, w których można odbyć pogawędkę tematyczną; w trak-cie komunikacji zapośredniczonej poprzez komunikator (48,9%); jak również w ramach wymiany poczty elektronicznej (28,0%). Najrzadziej zaś cyberprzemoc występuje na tak zwanych grupach dyskusyjnych (1,3%), a  więc różnorodnych formach dyskusji internetowych, zazwyczaj w formie komunikacji asynchronicz-nej, w trakcie której można wymieniać z pozostałymi użytkownikami opinie na różnorodne tematy⁵².

Zdaniem Hinduji i Patchina, cyberprzemoc może występować:

•

w  środowisku szkolnym, z  wykorzystaniem zasobów szkolnych, takich jak:

szkolne laboratorium – pracownia komputerowa, przewodowa lub bezprzewo-dowa szkolna sieć internetowa, a także z wykorzystaniem zasobów własnych – telefony komórkowe, iPady, netbooki i tym podobne;

•

w  środowisku pozaszkolnym, z  wykorzystaniem domowego komputera, te-lefonu komórkowego lub innego urządzenia elektronicznego łączącego się z pozaszkolną siecią internetową⁵³.

Ważnym i  implikującym wiele konsekwencji aspektem komunikacji zapo-średniczonej jest brak możliwości precyzyjnego przekazu informacji nadawanych kanałem niewerbalnym. Odbiorca komunikatu nadawanego w sposób

zapośred-49 N. Abrahams, V. Dunn: Education Can Help Prevent Cyberbullying. In: Cyberbullying. Ed.

L.S. Friedman. United States of America, Greenhaven Press, 2011, s. 71–72.

50 L.S. Friedman: Cyberbullying..., s. 8.

51 Jak reagować na cyberprzemoc. Poradnik dla szkół…, s. 6–7.

52 S. Hinduja, J.W. Patchin: Research summary: Cyberbullying victimization. Preliminary findings from an online survey of Internet-using adolescents. http://www.cyberbullying.us.

53 S. Hinduja, J.W. Patchin: Bullying Beyond the Schoolyard…, s. 2.

niczony przez telefon lub komputer nie jest w  stanie jednoznacznie odczytać mimiki, gestykulacji i  emocji nadawcy. Michael Walrave i  Wannes Heirman piszą w tym kontekście o tak zwanym efekcie kabiny pilota (ang. cockpit effect).

Osoby realizujące cyberprzemoc porównane zostały do pilotów myśliwców, któ-rzy bombardowali miasta. Osoba siedząca przed ekranem komputera, podobnie jak pilot myśliwca, nie widzi cierpienia ofiary, co z  kolei może przekładać się na brak współczucia i empatii, które mogłyby pojawić się w zadawaniu krzyw-dy twarzą w  twarz, a  zarazem zadziałać jako czynnik redukujący działania agresywne⁵⁴. Brak możliwości odbioru komunikatów niewerbalnych sprawia, że część sprawców dokonuje bezrefleksyjnie czynów, których nigdy nie dokonaliby w świecie offline, twarzą w twarz z potencjalną ofiarą. Sprawca może dodatko-wo doświadczyć również efektu rozhamowania (ang. disinhibition). Zjawisko to polega na tym, że użytkownik, który ma poczucie, iż trudno go zidentyfikować, przestaje odczuwać jakiekolwiek hamulce, wynikające z obawy chociażby przed konsekwencjami, których mógłby doświadczyć w  kontaktach bezpośrednich⁵⁵. Anonimowość aktu agresji nie jest też bez znaczenia dla ofiary. W  przypadku anonimowości sprawcy, ofiary nie są bowiem w  stanie ustalić, czy są prześla-dowane przez jednego sprawcę czy przez większą liczbę osób, czy sprawcą jest chłopak czy dziewczyna, kolega czy wróg, ktoś znajomy lub osoba zupełnie obca, kolega z  klasy albo osoba poznana w  innych okolicznościach⁵⁶. Brak świado-mości co do tożsaświado-mości agresora stanowi ogromne obciążenie emocjonalne dla ofiary ataku. Zatem, mimo że nie każda agresja elektroniczna jest anonimowa, występowanie anonimowości może stanowić wzmocnienie negatywnego oddzia-ływania agresji⁵⁷.

Wiele społecznych ograniczeń, które normalnie hamują działania agresyw-nej osobowości w  relacjach twarzą w  twarz, jest nieobecnych w  interakcjach w grupach online⁵⁸. Co oznacza, że ktoś, kto z natury jest jednostką agresywną, w trakcie relacji online będzie zachowywał się agresywnie, nawet gdy w trakcie spotkań bezpośrednich z wielu powodów nie przejawia takiej agresji.

Kolejną cechą charakterystyczną cyberprzemocy jest ciągłość, oznaczająca stałe narażenie ofiary na atak. W dobie powszechnej technologizacji życia trudno jest młodemu człowiekowi znaleźć bezpieczne miejsce, w  którym mógłby się

54 M. Walrave, W. Heirman: Skutki cyberbullyingu – oskarżenie czy obrona technologii?.

„Dziecko Krzywdzone. Teoria, Badania, Praktyka” 2009, nr 1 (26), s. 27–46.

55 A.N. Joinson: Przyczyny i skutki rozhamowanego zachowania i Internecie. W: Internet a psy-chologia. Możliwości i  zagrożenia. Red. W.J. Paluchowski. Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2009.

56 M. Walrave, W. Heirman: Skutki cyberbullyingu – oskarżenie czy obrona technologii?…, s. 32.

57 J. Pyżalski: Agresja elektroniczna wśród dzieci i młodzieży…, s. 69.

58 K.Y.A. McKenna: Influences on the Nature and Functioning of Online Groups. In: Psycho-logical aspects of Cyberspace. Theory, Research, Applications. Ed. A. Barak. New York, Cambridge University Press, 2008, s. 232.

schronić przed atakiem elektronicznym. W przypadku cyberprzemocy, w prze-ciwieństwie do przemocy rozumianej w  sposób tradycyjny, dom rodzinny nie stanowi azylu zapewniającego nastolatkowi bezpieczeństwo.

Peter Ryan podaje dwuczynnikową klasyfikację przemocy, wyszczególniając:

•

przemoc bezpośrednią, kiedy to sprawca z  wykorzystaniem różnych metod bezpośrednich psychicznie, fizycznie lub werbalnie atakuje ofiarę;

•

przemoc pośrednią, zapośredniczoną, kiedy sprawca atakuje ofiarę, wykorzy-stując różne metody i  środki kamuflujące tę przemoc lub dotykające ofiarę w  sposób niebezpośredni; nie dochodzi tutaj do bezpośredniego kontaktu ofiary i sprawcy⁵⁹.

Cyberprzemoc zgodnie ze wzmiankowaną klasyfikacją traktowana być może jako przemoc pośrednia. Jedną z  istotnych cech przypisywanych komunikacji zapośredniczonej jest anonimowość. Anonimowość można rozumieć jako sytu-ację, w  której nie ma technicznych możliwości odszukania i  zidentyfikowania użytkownika Internetu. Ten rodzaj anonimowości trudno jest uzyskać, wymaga bowiem skomplikowanych zabiegów, które utrudniają dojście do tego, z jakiego komputera wysyłano komunikaty. Czym innym jest anonimowość w  sytuacji, gdy w momencie określonego aktu komunikacji osoba ma poczucie, że odbior-ca bądź odbiorcy nie wiedzą, kim ona jest – w  tym znaczeniu mowa będzie o  anonimowości na poziomie psychologicznym. Tego typu anonimowość jest możliwa, i jak się często wskazuje, może odgrywać szczególną rolę w mechaniz-mie powstawania agresji elektronicznej⁶⁰.

Ponadto, korzystając z  komunikacji zapośredniczonej, łatwiej konstruować można sposób, w  jaki przedstawiamy się innym, co sprawia, że niektóre oso-by eksperymentują z  tożsamościami całkowicie odmiennymi od tych, które reprezentują w  świecie realnym⁶¹. Zatem w  toku komunikacji można podawać nieprawdziwe dane dotyczące swojej płci, wieku, wyglądu, miejsca zamieszkania, rasy, narodowości i  tym podobnych. Zafałszowane informacje będą tworzyły zupełnie nowe „ja” użytkownika. Możliwość posługiwania się dowolnie utwo-rzoną tożsamością stanowi jeden z  istotnych czynników agresji elektronicznej.

Sprawca nękający wybraną ofiarę może bowiem każdego dnia występować pod inną postacią, tworząc błędne przekonanie o  mnogości napastników. Burzy to w sposób oczywisty poczucie bezpieczeństwa ofiary i tworzy fałszywe wrażenie o powszechnej nań nagonce.

Jacek Pyżalski odróżnia nowe media od tak zwanych mediów tradycyjnych, jak książka, radio czy telewizja. Nowe media definiuje jako te, które cechują:

cyfrowość, łatwość modyfikacji materiału oraz interaktywność. Przez cyfrowość

59 P. Ryan: Online Bullying. United States of America, The Rosen Publishing Group, Inc., 2012, s. 7.

60 J. Pyżalski: Agresja elektroniczna wśród dzieci i młodzieży…, s. 19–20.

61 J.F. Chisholm: Cyberspace violence against girls and adolescent females. „Annals New York Academy of Sciences” 2006, Vol. 1087, s. 74–79.

Pyżalski rozumie przekodowanie obrazu i słów w formę ciągu cyfr. W praktyce przekłada się to na istotne konsekwencje:

•

dane tracą swoją fizyczną postać: płyty, książki, filmy, bowiem stają się cią-giem cyfr;

•

wiele danych może być w  łatwy sposób trwale przechowywanych w  niewiel-kich fizycznie obiektach, taniewiel-kich jak dyski przenośne, płyty CD i inne;

•

dane są łatwo i szybko dostępne;

•

dane można szybko i ekonomicznie produkować, edytować i kopiować⁶². Wszystkie te wynikające z  cyfrowości nowych mediów następstwa odgry-wają istotną rolę w  realizacji agresji elektronicznej. Cyfrowość umożliwia rów-nież łatwą modyfikację materiału, którego nośnikiem są nowe media. Dzisiaj przetwarzanie cyfrowego materiału nie wymaga dużego nakładu pracy i  czasu, ani też wyspecjalizowanych kompetencji. Powyższe możliwości pozwalają na tworzenie nieskończenie wielu modyfikacji znalezionego w sieci materiału w po-staci zdjęcia, filmu czy tekstu, co niewątpliwie wiąże się z  różnymi formami zjawiska cyberprzemocy. Interaktywność nowych mediów, w przeciwieństwie do mediów tradycyjnych, uaktywnia odbiorcę komunikatów, oferując mu znaczne możliwości wyboru treści, do których chce mieć dostęp. Dodatkowo, może on bardzo łatwo odnosić się, także krytycznie, do tych informacji. Ponadto, jeżeli konsument chce, może zwykle szybko stać się nadawcą określonych treści. Bez najmniejszego problemu opublikuje w sieci własny materiał, którego odbiorcami będą inni użytkownicy nowych mediów. Cały rozwój obecnego Internetu opiera się na coraz większej aktywności użytkowników. Interaktywność wiąże się także z  możliwością umieszczania własnych materiałów w  odpowiedzi na materiały zastane lub w  odniesieniu do nich. Przykładem mogą być tutaj rozmowy na forum dyskusyjnym, komentarze dotyczące artykułu opublikowanego w  sieci, czy umieszczanie własnego filmu w  odpowiedzi na film opublikowany przez innego użytkownika⁶³. Jak wskazuje Jan Grzenia, interaktywność stanowi cechę najbardziej cenioną przez użytkowników Internetu, przyjmując także formę komunikacji między dwiema osobami lub większą grupą osób. Komunikacja taka, ze względu na fakt, że wykorzystuje komputer, nazywana jest komunikacją zapośredniczoną (ang. computer mediated communication)⁶⁴.

62 J. Pyżalski: Agresja elektroniczna wśród dzieci i młodzieży…, s. 14.

63 Ibidem, s. 14–17.

64 J. Grzenia: Komunikacja językowa w Internecie. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007.

W dokumencie Cyberprzemoc wśród młodzieży ze szkół wiejskich (Stron 88-93)