Kryteria doboru oddziaływań profilaktyczno-wychowawczych w odniesieniu do cyberprzemocy

Rozdział ten przedstawia podstawowe kryteria doboru oddziaływań profi-laktyczno-wychowawczych w odniesieniu do cyberprzemocy występującej wśród dzieci i  młodzieży. Do wyszczególnianych przez specjalistów najistotniejszych kryteriów zaliczyć należy:

•

stopnie zagrożenia;

7 B. Trolley, C. Hanel: Cyber Kids, Cyber Bullying, Cyber Balance. United States of America, Corwin, 2010, s. 78.

•

poziomy profilaktyki;

•

strategie profilaktyczne.

W  populacji dorastających znajdują się osoby w  różnym stopniu narażone na dysfunkcjonalne zachowania i wynikające z nich konsekwencje. Na potrzeby diagnozy, terapii i  profilaktyki, podejmowano próby oszacowania stopnia ry-zyka. Za kryteria umożliwiające określenie poziomu zagrożenia przyjmuje się obecność różnych problemów, ich liczbę oraz głębokość. W zależności od tego, jak bardzo jest zaburzone zachowanie, w  jakim stopniu chroniczny jest jego charakter i  jakie są czynniki towarzyszące, w  profilaktyce wyróżniamy grupy o specyficznym poziomie ryzyka:

•

grupa niskiego ryzyka – należą do niej osoby niepodejmujące zachowań ry-zykownych, są na etapie preinicjacyjnym;

•

grupa podwyższonego ryzyka – należą do niej osoby, które podjęły choć jed-no zachowanie ryzykowne, u  których ponadto obserwujemy liczne czynniki ryzyka (eksperymentatorzy);

•

grupa wysokiego ryzyka – należą do niej osoby, u  których zachowania ry-zykowne są głęboko utrwalone i które odczuwają poważne negatywne konse-kwencje (zdrowotne i społeczne) swoich zachowań ryzykownych⁸.

W  populacji dzieci i  młodzieży szkolnej najliczniejsza jest grupa niskiego ryzyka, zwłaszcza w  szkołach podstawowych. Po wejściu w  wiek dorastania niektórzy uczniowie przechodzą do grupy podwyższonego ryzyka. Im starsza klasa, tym liczniejsza ta grupa. Współcześnie, w  dobie powszechnego dostępu do mediów, za potencjalnie zagrożone zjawiskiem cyberprzemocy można uznać każde dziecko i każdego nastolatka⁹. Co więcej, pierwsze doświadczenie zacho-wania problemowego, w tym przypadku agresji elektronicznej, zwiększa ryzyko zagrożenia dziecka.

W zależności od stopnia zagrożenia, wyróżnia się trzy poziomy profilaktyki zachowań ryzykownych, w tym także w odniesieniu do cyberprzemocy :

•

Profilaktyka pierwszorzędowa – adresowana do grupy niskiego ryzyka.

Obejmuje działania mające na celu z jednej strony promocję zdrowia, z dru-giej zaś zapobieganie pojawianiu się zachowań problemowych. Akcentuje ona budowanie i rozwijanie umiejętności radzenia sobie z wymogami współczes-nego życia i  dostarczenie rzetelnych informacji dostosowanych do specyfiki odbiorców. Naczelnym jej celem jest opóźnienie wieku inicjacji w  zakresie zachowań ryzykownych, a  tym samym zmniejszenie stopnia ich zasięgu.

W  ramach tej profilaktyki realizatorami oddziaływań są głównie nauczyciele wspierani przez specjalistów: pedagogów i  psychologów, a  terenem działań jest zazwyczaj szkoła.

8 J. Szymańska: Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki. Warsza-wa, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, 2000, s. 31.

9 G. Small, G. Vorga: iMózg. Jak przetrwać technologiczną przemianę współczesnej umysło-wości. Poznań, Vesper, 2011, s. 121.

•

Profilaktyka drugorzędowa – adresowana do grupy podwyższonego ryzy-ka. Celem działań jest ograniczenie głębokości i  czasu trwania dysfunkcji, umożliwienie wycofania się z  zachowań ryzykownych poprzez na przykład poradnictwo rodzinne i  indywidualne, socjoterapię. W  obszarze działań profilaktyki drugorzędowej znajdują się oddziaływania interwencyjne. W  ra-mach tego stopnia realizatorami działań są przede wszystkim psychologowie, socjoterapeuci, pedagodzy, a zajęcia prowadzone są najczęściej w poradniach psychologiczno-pedagogicznych.

•

Profilaktyka trzeciorzędowa – adresowana do grupy wysokiego ryzyka, w któ-rej jednostki odczuwają poważne szkody, powstałe w  wyniku długotrwałych zachowań ryzykownych. Ma ona na celu przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego i  degradacji społecznej. Głównie stosuje się terapię, ewentualnie leczenie i resocjalizację. Realizatorami działań są zazwyczaj leka-rze, psychologowie klinicyści, psychoterapeuci, pracownicy Policji, krymino-lodzy czy pracownicy socjalni. Programy w tym obszarze wymagają wsparcia i współpracy specjalistów z wielu dziedzin. Miejscami oddziaływań są szpitale, zakłady poprawcze, placówki wychowawcze i resocjalizacyjne, specjalistyczne ośrodki terapii i inne¹⁰.

Na wszystkich poziomach profilaktyki można wyróżnić pięć podstawowych strategii działania:

•

Strategie informacyjne. Ich celem jest dostarczanie adekwatnych, szczerych i  aktualnych informacji o  skutkach zachowań ryzykownych i  tym samym umożliwienie dokonania młodemu człowiekowi racjonalnego wyboru. Przy stosowaniu elementów tej strategii należy pamiętać, że informacja jest sku-teczna wówczas, gdy opiera się na jasno sprecyzowanych zasadach komuniko-wania się, które dostosowują właściwe informacje do właściwych odbiorców.

Czyste strategie informacyjne są mało skuteczne. Ludzie często zachowują się ryzykownie mimo posiadanej wiedzy. Dlatego wskazane jest łączenie działań informacyjnych z innymi strategiami¹¹. W ramach tej strategii zakłada się, że poinformowanie młodzieży o negatywnych skutkach i konsekwencjach, także prawnych, wiążących się z cyberprzemocą, stanowić będzie czynnik zapobiega-jący podejmowaniu przez nich tego typu ryzykownych zachowań. U podstaw tej strategii leży przekonanie, że ludzie młodzi zachowują się ryzykownie, ponieważ zbyt mało wiedzą o mechanizmie i następstwach takich zachowań.

•

Strategie edukacyjne. Ich celem jest pomoc w  rozwijaniu ważnych umiejęt-ności psychologicznych i  społecznych. Zakłada się, że rozwój takich umie-jętności umożliwi młodym ludziom zaspokajanie najważniejszych potrzeb psychologicznych w  akceptowany społecznie sposób. Programy edukacyjne

10 J. Szymańska: Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki…, s. 31–34.

11 M. Malinowska: Pierwsze: nie straszyć. „Problemy Zagrożenia Młodzieży Uzależnieniem”

1989, nr 3.

składają się z  bloków ćwiczeń, w  których uczestnicy mogą poznawać własne braki w zakresie różnych umiejętności i zacząć je trenować. Według Daniela Golemana, na liście najważniejszych umiejętności psychologicznych znajdują się: zdolność automotywacji; wytrwałość w  dążeniu do celu; umiejętność regulowania nastroju (poprzez rozum); umiejętność rozpoznawania i  nazy-wania własnych emocji; umiejętność odczytynazy-wania nastrojów i emocji innych osób (poprzez ich mowę ciała); empatia; zdolność zachowania optymizmu na przyszłość¹². Składają się one na tak zwaną inteligencję emocjonalną, która jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania w  społeczeństwie.

W ramach strategii edukacyjnych należy się skupić ponadto na kształtowaniu następujących umiejętności psychologicznych: umiejętności wyznaczania ce-lów życiowych; umiejętności podejmowania decyzji; umiejętności budowania adekwatnej samooceny; umiejętności radzenia sobie ze stresem.

Najważniejsze zaś umiejętności społeczne, które chronią przed podejmo-waniem zachowań ryzykownych, to: umiejętność radzenia sobie z presją me-diów i rówieśników; asertywność; umiejętność rozwiązywania konfliktów i do-brego komunikowania się z innymi; umiejętność poszukiwania oraz udzielania wsparcia i  pomocy¹³. Opierając się na najnowszych doniesieniach z  badań, specjaliści zgodnie stwierdzają, że trening w zakresie tych umiejętności powi-nien stanowić podstawowy element szkolnych programów profilaktycznych¹⁴. Ta strategia bardzo silnie koresponduje z  teorią zachowań problemowych R.  i  S. Jessorów, zgodnie z  którą młody człowiek angażuje się w  zachowania ryzykowne, ponieważ nie potrafi zaspokoić ważnych potrzeb emocjonalnych w  sposób społecznie akceptowany. Jeżeli młodzież uzyska szansę przetreno-wania pewnych elementów zachoprzetreno-wania, zdobędzie umiejętność radzenia sobie z  emocjami, zwłaszcza negatywnymi, i  frustracją, wykształci umiejętności społeczne i  nauczy się pozyskiwać aprobatę rówieśników w  sposób nikomu niewyrządzający krzywdy, można przypuszczać, że skala występowania cyber-przemocy ulegnie zmniejszeniu.

•

Strategie alternatyw. Ich celem jest pomoc w zaspokojeniu ważnych potrzeb (sukcesu, uznania, przynależności, akceptacji) oraz osiąganie satysfakcji życio-wej przez stwarzanie możliwości zaangażowania się w działalność artystyczną, sportową, społeczną i tym podobne. Działania te polegają na stworzeniu alter-natyw dla zachowań ryzykownych w  postaci atrakcyjnych dla uczniów zajęć (kluby sportowe, koła zainteresowań, teatry amatorskie, zespoły muzyczne, świetlice środowiskowe, harcerstwo, wolontariat i  tym podobne). U  podstaw tej strategii leży założenie, że młodzi ludzie nie mają możliwości zrealizowania

12 D. Goleman: Emotional intelligence. Boston, Bantam Books, 1997, s. 25.

13 W.B. Hansen: School-based alcohol prevention programs. „Alcohol Health and Research World” 1993, Vol. 17, No. 1.

14 J. Szymańska: Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki…, s. 35–41.

swej potrzeby aktywności, podniesienia samooceny poprzez osiąganie sukce-sów czy też rozwijanie zainteresowań. Strategie te są powszechnie uważane za skuteczne, choć trudno w  badaniach ocenić ich efektywność, ponieważ efekty mogą pojawić się dopiero po dłuższym czasie. Zgodnie z  założeniami powyższej strategii, młodzież, która nie ma czasu na przysłowiową nudę, a w zamian za to jej czas wypełniony jest atrakcyjną i ambitną rozrywką, nie będzie skłonna podejmować zachowań ryzykownych, także tych odnoszących się do cyberprzemocy. Jeżeli bowiem młody człowiek zaspokaja swoją potrze-bę poczucia własnej wartości w  sposób społecznie akceptowany, nie potrze-będzie potrzebował aprobaty rówieśników w  zamian za publikowanie w  Internecie ośmieszających kogoś treści.

•

Strategie interwencyjne. Zmierzają one do pomagania jednostkom w  iden-tyfikowaniu swoich problemów i  poszukiwaniu możliwości ich rozwiązania.

Podstawowe techniki interwencji to: poradnictwo indywidualne i  rodzinne, telefon zaufania, sesje konfrontacyjne, doradztwo rówieśnicze. Strategie te mogą być skuteczne, jeśli: stosuje się indywidualne podejście do osoby z pro-blemami; osoba udzielająca pomocy jest profesjonalna i wiarygodna; do terapii włączą się rodzice¹⁵.

Strategie interwencyjne w  przypadku zjawiska cyberprzemocy będą do-tyczyły w  szczególności ofiar agresji, które nie radzą sobie z  doświadczany-mi trudnościadoświadczany-mi. Takie jednostki wymagają niejednokrotnie specjalistycznej terapii i  wsparcia psychologicznego. W  szkołach interwencję w  przypadku wystąpienia zjawiska cyberprzemocy realizuje się na podstawie opracowa-nych szczegółowych procedur postępowania. Działania interwencyjne w  od-niesieniu do cyberprzemocy powinny być prowadzone nie tylko wobec ofiary, ale również w  stosunku do najbliższego środowiska rówieśniczego i  rodziny jednostki, ponieważ z  jednej strony są to osoby, wśród których potencjalnie znajdować może się sprawca, a z drugiej, stanowić mogą one grupę wsparcia dla poszkodowanego.

•

Strategie zmniejszania szkód (ang. harm reduction). Adresatem tych działań są grupy najwyższego ryzyka, wobec których zawiodła wczesna profilaktyka, interwencje, resocjalizacja. W przypadku tej strategii przyjmuje się założenie, że wiele osób nie zrezygnuje z zagrażających zachowań, należy więc zmniejszyć samo zagrożenie. Polityka zmniejszania szkód oceniana jest jako mało sku-teczna. Strategie zmniejszania szkód stosuje się nie tylko wobec osób z trudno dostępnego marginesu, ale także wobec tych z  krótkim stażem w  zakresie zachowania problemowego, jeżeli są podstawy, by sądzić, że nie mają one motywacji do wycofania się z  ryzykownej aktywności¹⁶. Powyższa strategia

15 Z.B. Gaś: Profilaktyka uzależnień. Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1993.

16 J. Szymańska: Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki…, s. 35–

41; Z.B. Gaś: Młodzieżowe programy wsparcia rówieśniczego. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, 1995, s. 26–28.

odnosi się głównie do profilaktyki uzależnień, w  przypadku problematyki badań własnych nie znajduje odniesienia.

4.2. Szkolna polityka i infrastruktura

W dokumencie Cyberprzemoc wśród młodzieży ze szkół wiejskich (Stron 127-132)