Wprowadzenie do problematyki badań dotyczących zjawiska cyberprzemocy
3.7. Konsekwencje doświadczania cyberprzemocy
Cyberprzemoc dotyka nastolatków z całego świata. Wzrastający wskaźnik samobójstw popełnianych przez młodych ludzi, jak również stale zwiększający się poziom przemocy w szkołach, wykazuje liczne powiązania z cyberprzemocą.
Doświadczanie cyberprzemocy zdaniem Susan Hayes skutkuje jakże często au-toagresją posuniętą do samobójstwa148. Potwierdzenie tej tezy stanowią wyniki badań prowadzonych w 2008 roku na Uniwersytecie Medycznym w Yale, które wskazują na powiązania pomiędzy doświadczaniem przemocy a zwiększającym się ryzykiem popełniania samobójstw przez młodych ludzi149.
Przemoc przynosi długotrwałe i bolesne skutki, zarówno ofiarom, jak i jej sprawcom. Osoby doświadczające cyberprzemocy często odczuwają tak duże cierpienie, że nie znajdują sił ani sposobów, by sobie z nim konstruktywnie
145 J. Pyżalski: Agresja elektroniczna wśród dzieci i młodzieży…, s. 65–67.
146 Ibidem, s. 75–79.
147 M.L. Ybarra, K.J. Mitchell: Youth engaging in online harassment: associations with care-giver-child relationships, Internet use, and personal characteristics…, s. 319–336.
148 S. Hayes: Cyberbullies R 4 Real: Bullies Have a New Strategy for the 21st Century…
149 L.S. Friedman: Cyberbullying…, s. 14.
poradzić. Ponadto, jak wskazują wyniki badań, ofiary prześladowania częściej skarżą się na problemy natury psychicznej, stają się bardziej agresywne, wikła-ją się w rozmaite problemy szkolne, zawiązuwikła-ją uboższe emocjonalnie relacje z rodzicami150. Badania pokazują też, że sprawcy cyberprzemocy częstokroć doświadczają podobnych zaburzeń emocjonalnych co ofiary151. Konsekwencje doświadczania cyberprzemocy mogą być bardzo zróżnicowane. Wśród skutków cyberprzemocy wymienić można: uczucie smutku, frustracji, gniewu, złości, a także poważniejsze konsekwencje w postaci zaburzeń nastroju o charakterze depresyjnym. Ofiary niejednokrotnie przyznają, że cyberprzemoc powoduje do-legliwości zarówno psychiczne, jak i fizyczne. Cyberprzemoc sprawia, że ofiara zatraca poczucie własnej wartości, czuje się przestraszona, chora, nieszczęśliwa i nic nie warta. Ofiary potwierdzają, że w związku z doznaniem cyberprzemocy obawiają się uczęszczania do szkoły. Zdarza się, że cierpią na fobię szkolną. Co więcej, badania wskazują na powiązania między doświadczeniem cyberprzemo-cy a niskim poczuciem własnej wartości, problemami rodzinnymi, problemami szkolnymi oraz zachowaniami przestępczymi. Ofiary cyberprzemocy nierzadko miewają myśli samobójcze152.
Istnieje bardzo bogaty materiał empiryczny wskazujący, że stan zdrowia psychicznego młodych ludzi doświadczających tradycyjnej przemocy ulega po-gorszeniu153. Badania amerykańskie pokazują, że ofiary przemocy doświadczają konsekwencji, takich jak:
•
lęk;•
smutek;•
obniżone poczucie własnej wartości, negatywne postrzeganie siebie154;•
depresja155;•
niechęć do szkoły przejawiająca się w formie wagarów156;•
izolacja od środowiska rówieśników;•
odseparowanie się od najbliższej rodziny;•
dokonywanie aktów autoagresji (głównie poprzez uszkadzanie skóry: nacięcia, przypalanie);•
spadek aktywności psychoruchowej;•
wycofanie społeczne;•
nawracające myśli samobójcze157;150 S. Hogan: Cyberbullying Is Worse than Traditional Bullying…, s. 30.
151 P. Ryan: Online Bullying…., s. 10.
152 S. Hinduja, J.W. Patchin: Cyberbullying: Identification, Prevention and Response…, s. 1.
153 S.C. Bhat: Cyber Bullying: Overviev and strategies for school counsellors, guidance officers, and all school personel. „Australian Journal of Guidance & Counselling” 2008, Vol. 1, s. 53–66.
154 A. Schrock, D. Boyd: Online threats to youth: Solicitation, harassment, and problematic content…, s. 22–24.
155 S. Hogan: Cyber Bully: The Schoolyard Bully Now Has a Screen Name…
156 T. Beran, Q. Li: The Relationship between Cyberbullying and School Bullying…, s. 15–33.
157 P. Ryan: Online Bullying…, s. 14–26.
•
zaburzenia snu;•
zaburzenia apetytu;•
indukowane stresem bóle brzucha;•
obniżenie ocen i chęć porzucenia szkoły (na podstawie dolegliwości wymie-nianych przez nastoletnią Mary Ellen, doświadczającą cyberprzemocy)158.Zdaniem Shanna Hogan, w przeciwieństwie do przemocy ze szkolnego podwórka, której doświadcza niewielki odsetek młodzieży, w sieci publicznie upokorzone zostają setki lub nawet tysiące ofiar cyberprzemocy159. W ujęciu badaczki, anonimowość Internetu zachęca jego użytkowników do bycia bar-dziej agresywnymi i okrutnymi, niż mogliby okazać się w prawdziwym życiu.
Konkludując, skutki cyberprzemocy są zatem poważne, obustronne, długotrwałe i niezwykle bolesne.
Dzisiejsza przemoc przyjęła miano przemocy elektronicznej, co w dosłow-nym tłumaczeniu oznacza, że dziecko może być prześladowane i nękane o każ-dej porze dnia i nocy, niestety także w swoim własnym domu160. S. Hinduja i J.W. Patchin przeprowadzili badania dotyczące wpływu cyberprzemocy i od-czuć z nią związanych na chłopców i dziewczęta w szkole podstawowej i szkole średniej. Jak się okazało, w związku z doświadczaną cyberprzemocą 39,6% dziew-cząt i 27,5% chłopców odczuwało frustrację; złość – 36,0% dziewdziew-cząt i 24,3%
chłopców; natomiast smutek – 25,2% dziewcząt i 17,9% chłopców. Natomiast 32,8% dziewcząt i 37,6% chłopców odpowiedziało, że cyberprzemoc, której do-świadczyli, nie wywarła na nich żadnego wrażenia. Wyniki badań wskazują, że dziewczęta znacznie częściej reagują negatywnymi emocjami w związku z do-świadczaniem cyberprzemocy niż chłopcy161.
Zdaniem Janis Wolak i współautorów, młodzież w wieku 10–17 lat, która do-świadczyła cyberprzemocy, może: czuć się zdenerwowana, zastraszana (30,0%), odczuwać lęk (24,0%) lub zakłopotanie (22,0%), a nawet u 34,0% ofiar mogą wystąpić skutki przemocy, takie jak odizolowanie się od Internetu albo brak umiejętności zaprzestania rozmyślania o nim, nerwowość lub drażliwość, a także utrata zainteresowania dotychczasowym życiem162.
Badania nad sposobem reagowania ofiar cyberprzemocy przeprowadziły również Robin M. Kowalski i Susan P. Limber. Zdaniem badaczek najczęstszą (ponad 35,0%) reakcją młodych ofiar cyberprzemocy jest brak reakcji, wynika-jący z poczucia bezsilności i niedostrzegania jakichkolwiek możliwości
rozwią-158 L.S. Friedman: Cyberbullying…, s. 14.
159 S. Hogan: Cyber Bully: The Schoolyard Bully Now Has a Screen Name…
160 L.T. Sanchez: Testimony on Megan Meier Cyberbullying Prevention Act…
161 S. Hinduja, J.W. Patchin: Cyberbullying Research Summary: Emotional and Psychological Consequences. „Cyberbullying Research Center” 2009, Vol. 1–2.
162 J. Wolak, K. Mitchell, D. Finkelhor: Online Victimization of Youth: Five Years Later.
National Center for Missing and Exploited Children, 2006. http://www.unh.edu/ccrc/pdf/CV138.
pdf [dostęp: 6.05.2012].
zania problemu. Blisko 35,0% młodych ludzi komunikuje jednak sprawcy, by zaprzestał swojego działania. Niespełna 25,0% ankietowanych reaguje przemocą na przemoc. Około 17,0% młodzieży zachowuje dowody cyberprzemocy, tyle samo też przyjmuje przemoc w kontekście humorystycznym. Prawie 27,0%
ankietowanych blokuje aktywność sprawcy cyberprzemocy przy wykorzystaniu dostępnych narzędzi i możliwości163.
Następstwa doświadczania cyberprzemocy są trudne do zaobserwowania, niemniej jednak w literaturze przedmiotu wskazano kilka wyznaczników, które mogą okazać się pomocne we wstępnej diagnostyce ofiary cyberprzemocy, należą do nich:
•
zaburzenia snu, z przewagą wydłużenia czasu potrzebnego na odpoczynek;•
trudności z zasypianiem;•
unikanie kontaktów społecznych, od których do tej pory osoba nie stroniła;•
odseparowanie się od przyjaciół;•
unikanie szkoły;•
częste i nagłe zmiany nastroju;•
zmiana usposobienia, ze spokojnego, pogodnego i łagodnego na agresywne i odwrotnie;•
labilność emocjonalna;•
zmiany dotychczasowych nawyków (żywieniowych, aktywności i tym podob-nych)164.Wyszczególnione czynniki, ważne do zaobserwowania, nie są niestety specy-ficzne, a zatem trudno jest osobie dorosłej określić, czy zmiana w zachowaniu, usposobieniu, nawykach nastolatka uzależniona jest od doświadczanych przez niego kryzysów lub trudnych sytuacji, czy też wynika ona ze zmienności natu-ralnej dla burzliwego okresu dojrzewania.
Występująca jakże często w naszych czasach przemoc, zwłaszcza ta subtel-na, zawoalowasubtel-na, bywa niezauważosubtel-na, a skutki, jakie wywiera, są lekceważone.
Badania naukowe wskazują jednak, że wiele ofiar doświadczających cyberprze-mocy staje się w przyszłości jej sprawcami. W kwestii cyberprzecyberprze-mocy należy wyszczególnić oprócz ofiar i sprawców także kategorię biernych obserwatorów.
Rola ich polega na tym, że są świadkami nękania, grożenia, poniżania innych osób z wykorzystaniem sieci, niemniej jednak brak reakcji z ich strony stanowi niejako przyzwolenie na gnębienie ofiary i powoduje, że błędne koło cyberprze-mocy toczy się swoim biegiem165.
Podsumowując, J.W. Patchin i S. Hinduja stwierdzili, że 54,0% ofiar cy-berprzemocy doświadcza różnorodnych ujemnych konsekwencji, takich jak na
163 R.M. Kowalski, S.P. Limber: Why Should Parents and Educators Be Concerned About Cyber Bullying?. Interantional Bullying Prevention Association Conference, 2007; J. Wales, A. Wecker-le: Establishing an Online Code of Civility Can Prevent Cyberbullying. In: Cyberbullying…, s. 85.
164 P. Ryan: Online Bullying…., s. 22–23.
165 Ibidem, s. 4–5.
przykład uczucie frustracji, złości, czy smutku, wzmiankowanych wcześniej166. Odkrycie to ma duże znaczenie, ponieważ negatywne emocje są często niewłaści-wie odreagowywane przez młodzież w zachowaniach autodestrukcyjnych, prze-mocy interpersonalnej, a także w różnych formach przestępczości. Generalnie zaburzenia depresyjne, lęk oraz poczucie osamotnienia są najpowszechniej wy-stępującymi konsekwencjami cyberprzemocy, jakich doświadczają nastoletnie ofiary167. Odwołując się zatem do koncepcji profilaktycznych, doświadczanie przez młodego człowieka cyberprzemocy stanowi istotny czynnik ryzyka168, zwiększający prawdopodobieństwo wystąpienia zachowań niepożądanych spo-łecznie, ryzykownych, a nawet patologicznych.
Wielu amerykańskich badaczy potwierdziło empirycznie negatywne kon-sekwencje doświadczania cyberprzemocy. M.L. Ybarra i K.J. Mitchell wykaza-ły ponadto, że młodzi ludzie przejawiający symptomy depresji wskazywali na większą częstotliwość doświadczania prześladowania online169. Trudno jednak jednoznacznie stwierdzić, czy depresja w tym przypadku jest konsekwencją do-świadczania cyberprzemocy, czy też osoby, u których występują osiowe objawy depresji, są częściej atakowane online. Większość ofiar cyberprzemocy doświad-cza negatywnych emocji o sporym natężeniu. Nasilenie negatywnych emocji zależy od sposobu realizacji agresji elektronicznej przez sprawcę. Generalnie najsilniejsze negatywne emocje wywołuje publikowanie w sieci materiałów kom-promitujących ofiarę170. Wiąże się to w istotny sposób z opisywanymi cechami charakteryzującymi materiał umieszczany w sieci. Ofiara obawia się bowiem potencjalnie nieograniczonej liczby odbiorców publikowanych materiałów oraz braku możliwości identyfikacji tych widzów.
Doświadczane przez ofiarę konsekwencje cyberprzemocy mogą mieć istotny wpływ na jej rozwój oraz zdrowie psychiczne. Nie można zatem bagatelizować skutków doświadczanej przez młodzież przemocy online, bowiem te negatywne emocje powodować mogą zachowania autodestrukcyjne, sięganie po różnorodne używki, agresję interpersonalną i różnego rodzaju formy przestępczości171.
166 J.W. Patchin, S. Hinduja: Bullies move beyond the schoolyard: A preliminary look at cyber-bullying. „Youth Violence and Juvenile Justice” 2006, Vol. 4, s. 148–169.
167 D. Hawker, M.J. Boulton: Twenty Years’ Research on Peer Victimization and Psychosocial Maladjustment: A Meta-analytic Review of Cross-sectional Studies. „Journal of Child Psychology and Psychiatry” 2000, Vol. 41, s. 441–455.
168 J. Szymańska: Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki. Warsza-wa, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, 2000, s. 16–17.
169 M.L. Ybarra, K.J. Mitchell: Youth engaging in online harassment: associations with care-giver-child relationships, Internet use, and personal characteristics…, s. 319–336.
170 R. Slonje, P.K. Smith: Cyberbullying: Another main type of bullying? „Scandinavian Journal of Psychology” 2008, Vol. 49, s. 147–154.
171 Por. A. Schrock, D. Boyd: Online threats to youth: Solicitation, harrasment, and problematic content…, s. 24.
Zdaniem ekspertów, zarówno ofiary, jak i sprawcy cyberprzemocy ponoszą jej negatywne, długotrwałe konsekwencje. Społeczne koszty przemocy są często-kroć ignorowane. Amerykańskie badania federalne pokazują, że 60,0% chłopców, którzy byli sprawcami przemocy w szkole średniej, przed ukończeniem 24. roku życia mają na swoim koncie co najmniej jedno przestępstwo popełnione umyśl-nie172. Jak wskazują wyniki badań Amerykańskiego Wydziału Edukacji, 25,0%
nastolatków będących sprawcami cyberprzemocy popełni inne zabronione pra-wem przestępstwo przed ukończeniem 30. roku życia. Co więcej, pozyskane dane wskazują, że młodzi sprawcy cyberprzemocy w przyszłości zawiązują bardziej nietrwałe i zagrożone rozpadem związki partnerskie173.
Ponadto, badania Ybarra i Mitchell wskazują, że młodzi ludzie czynnie za-angażowani w agresję elektroniczną dwa razy częściej padają ofiarą przemocy w rozumieniu tradycyjnym niż ich rówieśnicy, nieangażujący się w taką formę agresji174. Młodzi ludzie kompensują sobie zatem w ten sposób negatywne prze-życia związane z przemocą doświadczaną poza siecią.
Na podstawie zaprezentowanych danych, trudno ujednolicić konsekwencje doświadczanej cyberprzemocy. Wiadome jest, że pewnych reperkusji doznają zarówno sprawcy, jak i ofiary cyberataków. Konsekwencje te są jednak niezwykle zindywidualizowane. Zależą one przede wszystkim od charakteru ataku, jego skali, formy czy czasu trwania. Niewątpliwie zależą też od usposobienia i wraż-liwości jednostki. Dla jednych fakt doświadczenia cyberprzemocy nie będzie wiązał się z żadnymi negatywnymi uczuciami, a dla innych może okazać się tak dużym wyzwaniem emocjonalnym, że nie będą w stanie sobie z nim poradzić.
Co ciekawe, autorzy raportu Teen Online & Wireless Safety Survey na podsta-wie przeprowadzonych badań podają, że 58,0% sprawców zapytanych, dlaczego dokonali ataku o charakterze cyberprzemocy, odpowiedziało, że celem ich było odegranie się na ofierze. Prawie co trzeci sprawca twierdził też, że znęcanie się nad ofiarą miało charakter rozrywkowy i stanowiło działanie podjęte dla zaba-wy175. Zatem rodzaj doświadczanych konsekwencji będzie również zależał od przyczyn i celu cyberataku. Można więc wysunąć wniosek, że każdy przypadek cyberprzemocy należy traktować jako wyjątkowy i indywidualny, co oznacza, że nie sposób podać wyczerpującego i jednolitego katalogu konsekwencji doświad-czania agresji elektronicznej.
172 J. Turley: Lawsuits May Prevent Cyberbullying. In: Cyberbullying. Ed. L.S. Friedman. Uni-ted States of America, Greenhaven Press, 2011, s. 67–68.
173 S. Hogan: Cyberbullying Is Worse than Traditional Bullying…, s. 29.
174 M.L. Ybarra, K.J. Mitchell: Youth engaging in online harassment: associations with care-giver-child relationships, Internet use, and personal characteristics…, s. 319–336.
175 Teen Online & Wireless Safety Survey, Cyberbullying, Sexting and Parental Control. Cox Communications Teen Online & Wireless Safety Survey, in Partnership with National Center for Missing and Exploited Children (NCMEC) and John Wlash (fielded among young people 13–18), Teen Online & Wireless Safety Survey, 2009.