Kampanie i społeczne akcje edukacyjne podejmowane w ramach profilaktyki cyberprzemocy występującej

wśród dzieci i młodzieży

Szeroko zakrojone działania edukacyjne i profilaktyczne wydają się w chwi-li obecnej najlepszym panaceum na cyberprzemoc. W  maju 2009 roku Rząd Federalny Australii powołał Youth Advisory Group, a więc grupę młodych spe-cjalistów mającą na celu prowadzenie szeroko zakrojonego doradztwa w zakresie bezpieczeństwa dzieci i  młodzieży w  kontekście nowych zagrożeń, takich jak między innymi cyberprzemoc⁴⁹.

W Polsce natomiast, w odpowiedzi na dostrzegane problemy, w lutym 2004 roku Fundacja Dzieci Niczyje z Warszawy zainicjowała program Dziecko w Sieci.

Początkowo priorytetowym jego celem było zwrócenie uwagi dorosłych i dzieci na zagrożenia związane z  aktywnością pedofilów w  sieci oraz edukacja w  za-kresie bezpiecznego korzystania z Internetu przez najmłodszych użytkowników.

Od stycznia 2005 roku program realizowany jest w  ramach programu Komisji Europejskiej Safer Internet jako kompleksowy projekt na rzecz bezpieczeństwa dzieci i  młodzieży w  sieci. W  latach 2005–2006 współorganizatorem akcji była Naukowa i  Akademicka Sieć Komputerowa (NASK)⁵⁰. W  ramach niniejszego programu zrealizowano kampanię medialną pod hasłem „Nigdy nie wiadomo, kto jest po drugiej stronie”. Kampania ta składała się z szeregu inicjatyw społecz-nych i medialspołecz-nych skierowaspołecz-nych do określospołecz-nych w programie beneficjentów. Na kampanię medialną składały się przede wszystkim: spoty, zarówno telewizyjne, jak i  umieszczane w  Internecie, społeczne reklamy radiowe oraz telewizyjne, a także rozdane ulotki i plakaty informacyjne. W świadomości dzieci i młodzieży funkcjonuje również i dziś bohater spotów „dwunastoletni Wojtek”, co świadczy o właściwej percepcji przekazu przez adresatów niniejszego komunikatu – me-tafory.

Akcja zorganizowana przez Fundację realizowana jest w sposób holistyczny, toteż w ramach programu Dziecko w Sieci prowadzone są także diagnostyczne badania naukowe poświęcone zagrożeniom dzieci w  Internecie (na przykład badanie pt. Kontakty dzieci z  niebezpiecznymi treściami w  Internecie, Gemius S.A., FDN, wrzesień 2006. Próba badawcza: 2559 dzieci w wieku 12–17 lat; jak również badania pt. Dziecko w  Sieci, Gemius S.A., FDN, styczeń 2006. Próba badawcza: 1779 dzieci w wieku 12–17 lat)⁵¹.

49 N. Abrahams, V. Dunn: Is Cyber-Bullying a  Crime?. „Sydney Morning Herald” 2009, 21 May.

50 http://www.dzieckowsieci.pl [dostęp: 1.05.2010].

51 Na podstawie danych: http://www.dzieckowsieci.pl [dostęp: 1.05.2010].

W ostatnich latach głównym tematem eksploracji badawczych jest problem cyberprzemocy. Na podstawie dostępnej wiedzy, wyników badań oraz doświad-czeń pracowników FDN wypracowywane są przekazy medialne oraz projekty edukacyjne poświęcone bezpieczeństwu najmłodszych internautów. Ważnym elementem są także szkolenia dla profesjonalistów: nauczycieli, wychowawców jak również wolontariuszy pracujących z dziećmi oraz zaangażowanych w zwal-czanie przestępczości wobec najmłodszych Internautów. Przeszkoleni specja-liści prowadzą pod patronatem Fundacji warsztaty i  szkolenia z  dziećmi oraz młodzieżą w  zakresie zasad bezpiecznego korzystania z  sieci. Do współpracy i  zaangażowania w  kampanię Fundacja zaprasza także naukowców z  różnych dziedzin, nauczycieli, specjalistów, ale też studentów. We wrześniu każdego roku odbywa się ponadto w Warszawie Międzynarodowa Konferencja Naukowa pod hasłem „Bezpieczeństwo dzieci i  młodzieży w  Internecie”, zorganizowana pod patronatem Polskiego Centrum Programu Safer Internet oraz Naukowej i Akademickiej Sieci Komputerowej. Podczas konferencji specjaliści, naukowcy, politycy, prawnicy, policjanci, informatycy i  inny zainteresowani, w  tym także nauczyciele, mogą wysłuchać odczytów, uczestniczyć w  panelach dyskusyjnych oraz wymieniać się doświadczeniami i  poznać stosowane za granicą sposoby radzenia sobie z problemem cyberprzemocy.

Ponadto, oprócz kampanii medialnej oraz prowadzonych badań, od lutego 2005 roku w ramach programu Dziecko w Sieci realizowany jest projekt eduka-cyjny dla dzieci Sieciaki.pl. Natomiast dla zintensyfikowania działań społecz-nych, mających w założeniu zapewnienie dzieciom bezpieczeństwa i udzielenie wszechstronnego wsparcia, od lutego 2007 roku w  celu przeciwdziałania pro-blemowi cyberprzemocy i innym zagrożeniom związanym z korzystaniem przez dzieci z mediów elektronicznych FDN we współpracy z Fundacją Grupy Orange powołała Helpline.org.pl – projekt, w  ramach którego zainteresowani uzyskać mogą pomoc, wsparcie, jak również wiele potrzebnych informacji, zarówno za pośrednictwem livechatu, jak i  poczty e-mailowej. Badania opinii publicz-nej wskazują na bardzo wysoki poziom zrozumienia wagi problemu przemocy w  sieci, mianowicie – akcję Stop Cyberprzemocy za potrzebną uznaje aż 98,0%

dorosłych Polaków⁵².

Oferta edukacyjna inicjatywy Dziecko w Sieci jest bardzo zróżnicowana i bo-gata. W ramach kampanii Dziecko w Sieci opracowywane są materiały edukacyjne pomocne przy realizacji zajęć, warsztatów i lekcji z zakresu bezpieczeństwa dzieci w  Internecie. Propozycje dydaktyczne skierowane są zarówno do profesjonali-stów, nauczycieli jak i wolontariuszy pracujących z dziećmi, a także do rodziców zainteresowanych zwiększeniem bezpieczeństwa swoich dzieci w  sieci oraz po-szerzeniem wiedzy i kompetencji. Oferta edukacyjna tworzona jest w nawiązaniu

52 Opinie Polaków o  kampanii Stop Cyberprzemocy zob. w: Jak reagować na cyberprzemoc.

Poradnik dla szkół…, s. 10.

do idei blended learningu, łącząc nauczanie bezpośrednie (tradycyjne) za pomo-cą scenariuszy zajęć z  nauczaniem przez komputer poprzez kursy e-learningu oraz serwis internetowy dla dzieci www.sieciaki.pl. Scenariusze zajęć oraz kursy e-learningu mogą być wykorzystywane podczas zajęć szkolnych, pozaszkolnych lub imprez edukacyjnych.

Oferta edukacyjna kampanii Dziecko w Sieci została opracowana dla trzech poziomów edukacji szkolnej: klas I–III szkół podstawowych, klas IV–VI szkół podstawowych oraz klas I–III szkół gimnazjalnych. Przygotowane zostały tak-że specjalne materiały dla rodziców. Oferta edukacyjna dla klas IV–VI szkół podstawowych obejmuje scenariusze zajęć lekcyjnych „3…2…1… Internet!”.

Podstawowym celem owych zajęć jest prezentacja efektywnego korzystania z sie-ci, jako alternatywy dla następujących zachowań ryzykownych: cyberprzemoc, spotkania z  osobami znanymi wyłącznie z  Internetu, upublicznianie danych osobowych, piractwo w sieci, nadmierne korzystanie z Internetu. Zajęcia opierają się na edukacji przez zabawę z wykorzystaniem: prezentacji multimedialnej, kres-kówek, ćwiczeń indywidualnych oraz ćwiczeń grupowych. W  omawianej ofer-cie znajduje się także kurs e-learningowy „Bezpieczna przygoda z  Internetem”.

Niniejszy kurs przewidziany na trzy jednostki lekcyjne prezentuje zasady bez-pieczeństwa w sieci oraz konsekwencje zachowań ryzykownych⁵³.

Oferta edukacyjna dla klas I–III szkół gimnazjalnych – zajęcia lekcyj-ne „Stop cyberprzemocy”. Celem zajęć jest zaprezentowanie uczniom zjawi-ska cyberprzemocy oraz uwrażliwienie ich na specyfikę problemu, związaną przede wszystkim z  możliwymi poważnymi konsekwencjami tego typu działań zarówno dla ich ofiar, jak i  sprawców. Efektem zajęć powinno być również wypracowanie zasad bezpiecznego i  kulturalnego korzystania z  Internetu oraz reagowania w  sytuacjach cyberprzemocy. W  toku zajęć młodzież powinna dowiedzieć się: 1)  jakie są formy cyberprzemocy; 2) jakie mogą być odczucia oraz konsekwencje przemocy w  sieci dla ofiar oraz sprawców; 3) jak powinna zachować się ofiara i  gdzie może szukać pomocy; 4) jak powinni zachowy-wać się świadkowie cyberprzemocy. Podstawą zajęć jest film, którego główna bohaterka została nagrana przez kolegów telefonem komórkowym w  szatni po zajęciach WF-u.

W  ramach oferty edukacyjnej kampanii Dziecko w  Sieci zostały przygoto-wane także materiały dla rodziców. Są to przede wszystkim ulotki i  foldery oraz materiały multimedialne informujące o  podstawowych zagrożeniach in-ternetowych oraz zasadach bezpiecznego korzystania z  sieci. Można je pobrać z  serwisu www.dzieckowsieci.pl, wydrukować i  przekazać rodzicom podczas wywiadówki lub spotkania z  rodzicami poświęconego bezpieczeństwu dzieci

53 A. Waligóra-Huk: Kampania i  działania społeczne na rzecz bezpieczeństwa dzieci i  mło-dzieży w Internecie. W: Technologie edukacyjne – tradycja, współczesność, przewidywana przyszłość.

Red. T. Lewowicki, B. Siemieniecki. Toruń, Wydawnictwo Adam Marszałek, 2011; http://www.

dzieckowsieci.pl [dostęp: 1.05.2010].

w  sieci. Są to między innymi: 1) 10 porad dla rodziców – ulotka zawierająca porady, jak zapewnić dzieciom bezpieczeństwo w  sieci; 2) Umowa o  bez-piecznym korzystaniu z  Internetu – opracowana w  dwóch wersjach: dla dzieci młodszych i  starszych; 3)  Stop cyberprzemocy – ulotka zawierająca informacje o problemie cyberprzemocy oraz sposobach reagowania na zjawisko przemocy rówieśniczej w  sieci.

Wszelkie informacje o  propozycjach edukacyjnych opracowywanych w  ra-mach kampanii Dziecko w Sieci udostępniane są w serwisie edukacyjnym www.

dzieckowsieci.pl. Daje on możliwość pobrania scenariuszy zajęć w  wersji PDF oraz wszelkich potrzebnych do realizacji zajęć materiałów multimedialnych:

prezentacji, filmów, kreskówek. Serwis stwarza również możliwość ewaluacji zajęć przez nauczycieli oraz pobierania zaświadczeń o zrealizowanych zajęciach dydaktycznych⁵⁴.

Kolejną propozycję stanowią kursy e-learningu kampanii Dziecko w  Sieci dostępne za pośrednictwem platformy e-learning pod adresem www.kursy.dziec kowsieci.pl. Warunkiem korzystania z  kursów jest rejestracja na platformie.

Po zalogowaniu nauczyciel lub opiekun grupy uczniów może między innymi śledzić postępy w realizacji kursów przez swoich podopiecznych oraz otrzymać zaświadczenie o  prowadzeniu zajęć. Dalszą ofertę stanowi kurs e-learningu

„Znajomi-nieznajomi.pl”, gdzie użytkownik wciela się w  rolę administratora serwisu społecznościowego i  rozwiązuje problemy jego użytkowników. Kurs przewidziany jest na 3 jednostki lekcyjne i  składa się z  10 modułów, w  któ-rych użytkownik zapoznaje się z  najważniejszymi zagrożeniami związanymi z  Internetem, ze szczególnym uwzględnieniem niebezpieczeństw związanych z serwisami społecznościowymi.

Inną interesującą propozycją jest serwis internetowy Sieciaki.pl adresowany do dzieci w  wieku 6–12 lat, w  którym mogą one znaleźć wiele cennych infor-macji o  bezpiecznym i  efektywnym korzystaniu z  Internetu. Na fabule serwisu oparta jest część scenariuszy zajęć i kursów e-learningu, przygotowanych w ra-mach kampanii Dziecko w Sieci. Projekt www.sieciaki.pl jest przewidziany przede wszystkim do samodzielnego użytkowania przez dzieci, ale może być z powodze-niem wykorzystywany jako narzędzie edukacyjne podczas zajęć w szkolnej pra-cowni komputerowej. Serwis składa się z  dwóch głównych przestrzeni: portalu społecznościowego oraz „wirtualnego świata”. Ponadto zarejestrowani użytkow-nicy mają dostęp do wielu ciekawych materiałów multimedialnych, mogą brać udział w  licznych konkursach oraz korzystać z  katalogu bezpiecznych stron  – witryn sprawdzonych i certyfikowanych przez zespół Sieciaków⁵⁵.

54 A. Waligóra-Huk: Kampania i  działania społeczne na rzecz bezpieczeństwa dzieci i  mło-dzieży w Internecie…; http://www.dzieckowsieci.pl [dostęp: 1.05.2010].

55 A. Waligóra-Huk: Kampania i  działania społeczne na rzecz bezpieczeństwa dzieci i  mło-dzieży w Internecie…

W 2009 roku opracowany i rozdystrybuowany do polskich gimnazjów został również podręcznik: Jak reagować na cyberprzemoc?. Poradnik rozpoczyna tekst charakteryzujący problem przemocy rówieśniczej w  sieci, natomiast artykuły w drugiej części książki poświęcone są praktycznym rozwiązaniom na rzecz prze-ciwdziałania cyberprzemocy w szkole. Podręcznik opracowano przy współudzia-le specjalistek z  Centrum Metodycznej Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, koordynatorów Fundacji Dzieci Niczyje, jak również nauczycieli. W poszczegól-nych częściach poradnika opisane są prawne i psychologiczne aspekty zjawiska przemocy rówieśniczej w  sieci. Przedstawiona została analiza przepisów praw-nych chroniących ofiary przemocy w sieci oraz praktyczne informacje, jak z nich korzystać. Co istotne, w  aneksie do poradnika znaleźć można między innymi scenariusz zajęć edukacyjnych Stop cyberprzemocy oraz inne materiały przy-datne do prowadzenia działań na rzecz zapobiegania cyberprzemocy w  szkole.

Podręcznik ten pozwala zorientować się w problematyce i stanowi inspirację do zainicjowania lub udoskonalenia wdrażania w szkole systemowych rozwiązań na rzecz zapobiegania temu problemowi.

Podsumowując, tematyka bezpieczeństwa w  Internecie coraz częściej jest przedmiotem rozmaitych inicjatyw społecznych, kampanii czy konkursów. Co roku, w lutym, w całej Europie obchodzony jest Dzień Bezpiecznego Internetu (DBI). W  Polsce obchody te polegają na organizowaniu przez szkoły rozma-itych inicjatyw związanych z  bezpieczeństwem online (www.dbi.pl). Ewolucja tradycyjnych zagrożeń w kierunku niebezpieczeństw online stawia przed szkołą nowe wyzwania. Wychowanie dzieci i  młodzieży do prawidłowego funkcjono-wania w  Internecie powinno owocować między innymi umiejętnością oceny konsekwencji swoich działań, poziomu bezpieczeństwa w  kontaktach z  innymi osobami w sieci, odpowiedzialnością za wykorzystywanie materiałów dostępnych w  Internecie oraz publikowane w  sieci treści. Edukacja medialna powinna być rozumiana już nie tylko jako prezentacja klarownego kodeksu zasad, ale jako trening zachowań społecznych, wpisany w realia kontaktów zapośredniczonych przez Internet⁵⁶.

W odpowiedzi na potrzebę realizacji programów profilaktyczno-interwencyj-nych w zakresie bezpiecznego korzystania dzieci z sieci w Polsce Fundacja Dzieci Niczyje realizuje kompleksową akcję społeczną w  ramach inicjatywy Dziecko w  Sieci. Ta wszechstronna, bogata i  holistyczna oferta edukacyjna kampanii może stanowić cenną pomoc w  realizacji wspomnianych ważnych postulatów wychowawczych, edukacyjnych i  społecznych, jak również przyczynić się do efektywnego wdrażania pokoleń młodych Internautów w  zasady bezpiecznego użytkowania sieci⁵⁷.

56 J. Barlińska: Edukacja na rzecz bezpieczeństwa dzieci i  młodzieży w  Internecie. W: Jak reagować na cyberprzemoc. Poradnik dla szkół…, s. 43.

57 A. Waligóra-Huk: Kampania i  działania społeczne na rzecz bezpieczeństwa dzieci i  mło-dzieży w Internecie…, s. 190.

Sytuacja doznawania przez dziecko krzywdy za pośrednictwem mediów elektronicznych jest często trudna do zaobserwowania przez rodziców czy na-uczycieli, szczególnie jeżeli mają ograniczoną wiedzę i doświadczenia związane z  korzystaniem z  mediów elektronicznych. Dzieci nie uświadamiają sobie, jak krzywdzące mogą być działania podejmowane online, a  ofiary cyberprzemocy pozostawione są często sam na sam z problemem⁵⁸.

Obecnie, jak wyczytać można na stronie Fundacji Dzieci Niczyje, prowa-dzone są następujące kampanie: Zakup kontrolowany – kampania realizowana od roku 2012, dotycząca zagrożeń związanych z  nowoczesnymi technologiami oraz dbania o  bezpieczeństwo młodych internautów; W  którym świecie ży-jesz – kampania, której celem jest zwrócenie uwagi na problem nadmiernego korzystania z  komputera i  Internetu przez dzieci i  młodzież; Promocja bez-pieczeństwa w  Sieci; Każdy ruch w  Internecie zostawia ślad; Internet to okno na świat; Nigdy nie wiadomo, kto jest po drugiej stronie. Realizowane są też interesujące projekty edukacyjno-profilaktyczne, w  szczególności: Necio.pl – zabawa w Internet – dla dzieci najmłodszych, w wieku 4–6 lat, mający na celu wykształcenie umiejętności bezpiecznego korzystania z  Internetu; BEST – bez-płatna przeglądarka bezpiecznych stron internetowych dla dzieci w wieku 3–10 lat; Projekt SocialWeb – SocialWork, który jest cyklem szkoleń dotyczącym bezpieczeństwa w  Internecie, skierowanych do profesjonalistów pracujących z  dziećmi i  młodzieżą z  grup ryzyka.

Ważną rolę w  przeciwdziałaniu cyberprzemocy pełni najbliższe otoczenie dziecka. Rodzice i nauczyciele powinni podejmować działania profilaktyczne oraz szybko interweniować. Cenne źródło inspiracji i  wszechstronnej pomocy oraz wsparcia w ramach owych aktywności stanowią realizowane akcje i przygotowa-ne przez fundacje i  ini przygotowa-ne organizacje pozarządowe materiały dydaktyczno-edu-kacyjne w  ramach prowadzonych kampanii. Oferta edukacyjno-profilaktyczna powinna być również na bieżąco rozwijana i  doskonalona w  związku z  posze-rzającym się katalogiem zachowań ryzykownych. Niestety niewielką aktywność w  obszarze profilaktyki cyberprzemocy obserwuje się w  ramach działalności lokalnych organizacji i  instytucji, zwłaszcza w  małych i  wiejskich miejscowoś-ciach. Konkludując, im więcej podmiotów wspólnie zaangażowanych na rzecz bezpieczeństwa dzieci i młodzieży, tym większe szanse na zapewnienie ochrony poszczególnym jednostkom⁵⁹. Zjednoczone i  profesjonalne wysiłki w  ramach profilaktyki cyberprzemocy, działania edukacyjne na rzecz dzieci i  młodzieży, szkolenia dla specjalistów i propagujące wiedzę konferencje stanowią nowoczes-ny i  holistycznowoczes-ny wymiar prewencji. Niestety należy mieć świadomość, że nie zawsze są one realizowane w  sposób kompleksowy, fachowy i  systematyczny,

58 K. Lewandowska: Zagrożenia w Internecie – wiedza i doświadczenia dzieci i ich rodziców.

Wyniki badań empirycznych. „Dziecko Krzywdzone” 2005, nr 13.

59 S. Shariff: Cyber-Bullying, Issues and solutions for the school, the classroom and the home.

New York, Routledge, 2010, s. 253.

zwłaszcza w małych ośrodkach i szkołach wiejskich. Stąd celem badań własnych jest również poznanie sposobów i form działań interwencyjnych i profilaktycz-nych, podejmowanych przez rodziców i  nauczycieli, także we współpracy ze specjalistami ze względu na fakt, że taka diagnoza w środowiskach wiejskich nie była do tej pory realizowana, a z prowadzonych obserwacji wynika, że problem cyberprzemocy występuje nie tylko w dużych placówkach wielkomiejskich.