Teoria anomii Emila Durkheima oraz koncepcja szkolnej anomii Klasyczną kategorią socjologiczną, pozwalającą określić kondycję środowiska

społecznego, a  także kondycję jednostki, jest stosowana przez pioniera socjo-logii Emila Durkheima, kategoria anomii Pojawia się ona w  podstawowych jego dziełach, począwszy od Le suicide¹¹¹, po Les formes élémentaires de la vie religieuse¹¹² I  to do niej odwoływały się w  swoich badaniach takie autorytety

108 J Maciejewski: Agresja w środowisku szkolnym. Kontekst socjologiczny…, s 55–60

109 E Aronson, T D Wilson, R M Akert: Psychologia społeczna. Serce i umysł Poznań, Zysk i S-ka, 1997, s 510

110 J Donne: Meditation XVII http://www online-literature com/donne/ [dostęp: 27 07 2012]

111 E Durkheim: Le suicide Étude de sociologie Paris, Les Presses Universitaires de France, 1897

112 Idem: Les formes élémentaires de la vie religieuse: le système totémique en Australie Paris, Les Presses Universitaires de France, 1912

naukowe jak Robert M MacIver, i Robert K Merton Teoria ta doskonale nadaje się do analizy współczesnego społeczeństwa Termin anomia opisuje brak norm społecznych (ang normlessness)¹¹³ Oznacza rozpad więzi społecznych między jednostką i  społecznością, w  której funkcjonuje Owo pojęcie zostało spopula-ryzowane przez francuskiego socjologa Emila Durkheima we wpływowej książce Le suicide Durkheim zapożyczył słowo anomia z  dzieł francuskiego filozofa Jean-Marie Guyau Durkheim opisuje anomię jako „brak reguł”, „dezorganizację”

Anomia określa stan społeczeństwa i  stan świadomości jednostek¹¹⁴ W  pierw-szym przypadku mówi ona o kondycji systemu norm i zasad kierujących życiem zbiorowym Jej istnienie świadczy o  zachwianiu systemu regulującego relacje międzyludzkie i o braku jednoznacznie określonych reguł, respektowanych przez ogół i stanowiących punkt odniesienia w działaniach W drugim przypadku, ano-mią określa się stan świadomości jednostki, działającej na podstawie instynktów, mającej na uwadze wyłącznie samą siebie, niepodporządkowującej się wymogom i oczekiwaniom społecznym Ten behawioralny wymiar ma konsekwencje w sta-nie ducha Jednostka gubi więzy wspólnotowe, traci poczucie przynależności W  takich warunkach doznaje cierpienia, co w  efekcie prowadzi do zagubienia, a ostatecznie do samozatracenia¹¹⁵

Każda społeczność wytwarza właściwy sobie system normatywny¹¹⁶ Szkoła jest pierwszą instytucją, która działa na zasadach zobiektywizowanych, sformali-zowanych i obejmujących w miarę jednolitym układem sił wychowawczych ogół populacji w  wieku najbardziej podatnym na kształtowanie formacji społecznej Jak wynika z  badań, świadomość uczniów dotycząca istnienia czytelnych reguł postępowania w środowisku szkolnym nie jest powszechna¹¹⁷ Występuje zatem swoisty paradoks, środowisko, które z założenia ma przyczyniać się do kształto-wania zdolności jednostek do funkcjonokształto-wania w  społeczeństwie podporządko-wanym systemowi regulującemu zasady, nie odwołuje się do praktyk socjaliza-cyjnych, które pozwalają nabyć te zdolności w  sposób najpewniejszy Z  badań wyraźnie wynika, iż szkoła nie dysponuje silnym systemem norm, a zatem nie odwołuje się do podstawowego systemu wychowawczego, który pozwalałby re-alizować wzmiankowane cele¹¹⁸

Teoria anomii zakłada, iż dewiacje społeczne w zachowaniu powstają w wy-niku próby dopasowania się jednostki do funkcjonujących w  społeczeństwie niejednoznacznych bądź sprzecznych norm Zgodnie z  teorią anomii szkolnej,

113 J Gerber, L Macionis: Sociology Toronto, Pearson Canada, 2010, s  97

114 E Durkheim: Suicide New York, Free Press, 1979, s  257

115 Idem: The Division of Labour in Society New York, Free Press, 1997

116 Idem: O  podziale pracy społecznej Przeł K Wakar Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999, s 137–141

117 M Zemło: Szkoła w stanie anomii. Raport Białystok, Urząd Miejski w Białymstoku Wydział Spraw Społecznych, 2006, s 22–24

118 Ibidem, s 23

przemoc jest wynikiem anomicznej struktury szkoły wyobcowującej ucznia W  szkole nie kładzie się nacisku na wspieranie więzi społecznych i  stwarzanie okazji do przeżycia pozytywnych doświadczeń związanych z sytuacjami szkolny-mi Szkoły jako instytucje społeczne mają jawne, przejrzyste normy oraz systemy wartości, które określają pożądane zachowania i  wzory interakcji społecznych, znajdujące swe odzwierciedlenie w klimacie społecznych relacji na ich terenie¹¹⁹

Zdaniem E Durkheima, każde złagodzenie systemu represyjnego, także w szkole, stymuluje przestępczość, wzmacniając jej nasilenie w sposób wyjątko-wy¹²⁰ Jak wynika z badań, system norm w środowisku szkolnym jest wyraźnie osłabiony Autor raportu Szkoła w stanie anomii dochodzi do wniosku, iż istnie-jące reguły życia szkolnego nie są konsekwentnie egzekwowane przez nauczycieli, co oznacza, że nie ma konsolidacji środowiska nauczycielskiego w prowadzeniu uczniów¹²¹ Poczucie funkcjonowania systemu normatywnego regulującego prze-strzeń działań społecznych w znacznym stopniu dokonuje się podczas socjaliza-cji, przebiegającej na podstawie bezpośredniego kontaktu ucznia z wychowawcą Zatem pełna konsolidacja środowiska buduje przekonanie, że światem rządzą ogólnie akceptowane zasady, że nie ma w nim dowolności i samowoli¹²²

W  swoim raporcie Mariusz Zemło prezentuje wyniki badań, które jedno-znacznie potwierdzają niemoc instytucji oświatowych wobec zachowań agresyw-nych uczniów Zdaniem badacza, w placówkach oświatowych powstają warunki, w  których uczniowie nie mogą czuć się bezpiecznie, gdyż z  dużym prawdopo-dobieństwem mogą stać się ofiarami przemocy Badacz dochodzi do wniosku, iż niedysponowanie przez nauczycieli skutecznymi środkami wychowawczymi sprawia, że szkoła przekształca się w środowisko działające na zasadach żywio-łu, w  których ustalanie reguł działania odbywa się na drodze pozaformalnej¹²³ A  zatem funkcjonujące w  szkole normy nie powstrzymują uczniów przed po-dejmowaniem zachowań ryzykownych, do których zalicza się przemoc i agresję rówieśniczą

Uzyskane wyniki badań socjologicznych prowadzonych wśród uczniów szkół gimnazjalnych dowodzą, że szkolny system normatywny jest w  bardzo słabej kondycji Świadomość czytelnych norm wśród uczniów kształtuje się na pozio-mie 60,0%, co podważa skuteczność oddziaływań wychowawczych szkoły Brak skonsolidowanego działania nauczycieli sprawia, że w  świadomości uczniów nie budzi się poczucie istnienia jednoznacznych reguł określających granicę

119 J Surzykiewicz: Agresja i przemoc w szkole. Uwarunkowania socjoekologiczne…

120 E Durkheim: Le suicide. Étude de sociologie , s 415

121 M Zemło: Szkoła w stanie anomii. Raport…, s 10–12

122 G H Mead: Mind, Self and Society Illinois, Chicago The University of Chicago Press, 1995, s 159–162; Idem: The Genesis of the Self and Social Control „International Journal of Ethics” 1925, Vol 35, s 269

123 M Zemło: Szkoła w stanie anomii. Raport…, s 41–44

zachowań dozwolonych i zakazanych¹²⁴ Sprawia to, że zadanie, jakie przypisuje E Durkheim szkole, mówiąc o  wzbudzaniu przez nią odpowiednich stanów fizycznych i  mentalnych, zgodnie z  oczekiwaniami i  ideałami społeczeństwa¹²⁵, nie może być zrealizowane Uzyskany obraz szkolnego systemu normatywnego daje podstawy do twierdzenia, że fundamentalny element szkoły jest wyraź-nie osłabiony, a  uczniowie zdają sobie sprawę, że szkoła, funkcjonująca w  sta-nie kryzysu, sta-nie ma możliwości skłosta-nienia ich do właściwego zachowania Agresywne zachowania młodzieży są wyrazem rezygnacji, która jest równoważna z  zagubieniem stałych punktów odniesienia, wyznaczających kierunki działań i  przyjmowanych postaw Ową rezygnację należy traktować jako jedną z  po-staci anomii Anomia wiąże się bowiem nie tylko z  utratą rozeznania granic porządków aksjologiczno-normatywnych, ale też odrzuceniem lub zagubieniem ich źródeł Zdaniem Durkheima świadczy to o  tym, iż świadomość zbiorowa, będąca gwarantem silnego społeczeństwa, a  także silnej osobowości, pozostaje w kryzysie¹²⁶ Zatem, jeżeli szkoła w sposób anomiczny wyobcowuje ucznia, nie stwarza wystarczających warunków, by wychowanek doświadczył pozytywnych przeżyć, to obowiązujący w  niej system norm nie powstrzyma młodych ludzi od przejawiania zachowań agresywnych i  przemocowych W  nawiązaniu do problematyki badawczej anomiczne wydaje się przede wszystkim wirtualne śro-dowisko funkcjonowania młodzieży, ze względu na fakt, iż obowiązują w  nim raczej nieformalne reguły i niepisane kodeksy, które w wątpliwy sposób regulują zachowania szerokiej rzeszy użytkowników sieci